Wp/mag/भारत

< Wp | mag
Wp > mag > भारत
     

भारत, अधिकारिकरूपसे भारतगणराज्य दक्खिन एसियामे भारतीय उपमहाद्वीपके सबसे बड़का देस हे । भारत भुगोलिक दृष्टिसे बिश्वके सतमा सबसे बड़का देस हे, ओहैँये जनसङ्ख्याके दृष्टिकोणसे चीनके बाद दोसरा सबसे बड़का देस हे। भारतके पच्छिदन्ने पाकिस्थान, उत्तर-पूरुदन्ने चीन (तिब्बत), नेपाल आउ भूटान, पूरुदन्ने बङ्गलादेश आउ म्यान्मार हे । हिन्दमहासागरमे एकर दक्खिन-पच्छिदन्ने मालदीव, दक्खिनदन्ने श्रीलङ्का आउ दक्खिन-पूरुदन्ने इण्डोनेसियासे भारतके समुद्री सीमा लगहे । एकर उत्तरदन्ने हिमालयपर्बत आउ दक्खिनमे हिन्दमहासागर हे । दक्खिन-पूरुदन्ने बङ्गालके खाड़ी आउ पच्छिदन्ने अरब सागर हे ।

भारतगणराज्य

भारत गणराज्य
क्षैतिज तिरङ्गा झण्डामे ऊपरेसे नीचेतक गाढ़ा केसरिया, उज्जर आउ हरियर क्षैतिज पट्टी हे । उज्जर पट्टीके केन्द्रमे २४ तीलीवाला एगो नेवी-नील चक्का हे ।
ध्येय वाक्य: 
"सत्येके बिजय होवहे"[1]
राष्ट्रगान: 
'
भारत पर केन्द्रित ग्लोबके छवि, जेकरामे भारतपर प्रकाश डालल गेलहे ।
भारतद्वारा नियन्त्रित क्षेत्रके गाढ़ा हरियर रङ्गमे देखावल गेलहे; दावा कैल गेल किन्तु नियन्त्रित न कैल गेल क्षेत्र हल्का हरियर रङ्गमे दिखावल गेलहे ।
राजधानी नवदिल्ली
28°36′50″N 77°12′30″E / 28.61389°N 77.20833°E / 28.61389; 77.20833
आधिकारिकभाषा
४४७ बोली[lower-alpha 2]
धरम
(२०११)
निवासीनाम भारतीय
सरकार सङ्घीय सन्सदीय संवैधानिक गणराज्य
द्रौपदी मुर्मू
जगदीप धनखड़
नरेन्द्र मोदी
धनञ्जय चन्द्रचूड़
ओम बिड़ला
बिधानमण्डल भारतीय संसद्
राज्यसभा
लोकसभा
स्वतन्त्रता 
१५ अगस्त १९४७
२६ जनवरी १९५०
क्षेत्रफल
 कुल
[convert: invalid number] [lower-alpha 3] सतमा)
 जल क्षेत्र (%)
९.६

आधुनिक मानुस वा होमो सेपियन्स अफ्रिकासे भारतीय उपमहाद्दीपमे ५५,००० बरिस पहिले ऐलथिन हल । १,००० बरिस पहिले एखनी सिन्धुनदीके पच्छिदन्ने बसल हलथिन जनेसे एखनी धीरे-धीरे पलायन करलथिन आउ सिन्धुघाटी सभ्यताके रूपमे बिकसित होइलथिन । १,२०० ईसा पूर्ब संस्कृतभाषा पुरा भारतीय उपमहाद्दीपमे फैलल हल आउ तखनितक हिँया जुगून हिन्दुधर्मके सुरुआत होगेल हल आउ ऋग्वेदके रचनो होगेल हल । ४०० ईसा पूर्ब तक आबित-आबित हिन्दुधर्ममे जातिवाद देखेला मिल गेलहल । इहे बेरा बौद्ध आउ जैनधर्म उत्पन्न होइत हलथिन । प्रारम्भिक राजनीतिक एकत्रीकरन गङ्गाघाटीमे स्थित मौर्य आउ गुप्त साम्राजवनके जनम देलकै । उनखर समाज बयापक रचनात्मकतासे भरल हलै ।

प्रारम्भिक मध्यजुगकालमे, ईसाई मत, इस्लाम, यहूदीमत आउ पारसीधर्म भारतके दक्खिनी आउ पच्छिमी तटपर जड़ जमा लेलथीन । मध्य एसियासे मुसलमान सेना भारतके उत्तरी मैदानवन पर लगातार अत्याचार करलथिन, अन्तिममे दिल्ली सल्तनतके स्थापना होलै आउ उत्तरभारतके मध्यकालीन इस्लाम साम्राज्यमे मिलावल गेलै । १५ मा शताब्दीमे विजयनगर साम्राज्य दक्षिणभारतमे एगो लम्बा समय तक चलेबाला समग्रहिन्दु संस्कृति बनैलकै । पञ्जाबमे सिखधर्मके स्थापना होलै । धीरे-धीरे ब्रिटानीय इस्ट इण्डिया कम्पनीके सासनके बिस्तार होल, जे भारतके उपनिवेशिक अर्थव्यवस्थामे बदल देलक आउ अपन सम्प्रभुतवोके मजबूत करलक । ब्रिटानीय राज शासन १८५८ मे शुरू होल । धीरे-धीरे एगो प्रभावशाली राष्ट्रवादी आन्दोलन शुरू होल जेकरा अहिंसक बिरोधला जानल गेल आउ ब्रिटानीय सासनके समाप्त करेके परमुख कारक बनगेल । १९४७ मे ब्रिटानीय भारतीय साम्राज्यके दु स्वतन्त्र प्रभुत्वमे बिभाजित करल गेल, भारतीय अधिराज्य आउ पाकिस्थान अधिराज्य, जेखनीके धर्मके आधार पर बिभाजित करल गेल ।

१९५० से भारत एगो सङ्घीय गणराज्य हे । भारतके जनसङ्ख्या १९५१ मे ३६.१ करोड़से बढ़के २०११ मे १२१.१ करोड़ होगेल । प्रतिव्यक्ति आय $६४ से बढ़के $१,४९८ हो गेल आउ एकर साक्षरता दर १६.६% से ७४% होगेल । भारत एगो तेजीसे बढ़ीत प्रमुख अर्थव्यवस्था आउ सूचना प्रौद्योगिकी सेवाके केन्द्र बन गेलहे । अन्तरिक्ष क्षेत्रमे भारत उल्लेखनीय आउ अद्वितीय प्रगति करलक । भारतीय चलच्चित्र, सङ्गीत आउ अध्यात्मिकशिक्षा बैश्विक संस्कृतिमे बिसेस भूमिका निभाव हथिन । भारत गरीबी दरके बहुते कम कर देलकीहे। भारतदेश परमाणु बम रखेवाला देश हे । कश्मीर आउ भारत-पाकिस्थान आउ भारत-चीन सीमवा पर भारतके पाकिस्थान आउ चीनसे विवाद चलैत हे । लैङ्गिक असमानता, बाल शोशन, बाल कुपोषण, गरीबी, भ्रष्टाचार, परदूसन इत्यादि भारतके सामने प्रमुख चुनौती हे । २१.४% क्षेत्र पर वन हे । भारतके वनजीव, जेखनीके परम्परागत रूपसे भारतके संस्कृतिमे सहिष्णुताके साथे देखल गेलहे, ई जङ्गलवन आउ अन्य जगहीयन पर संरक्षित आवासमे निवास करहथिन ।

नामोत्पत्ति

edit

भारतके दु आधिकारिक नाम हे- हिन्दीमे भारत आउ अङ्ग्रेजीमे इण्डिया (India) । इण्डिया नामके उत्पत्ति सिन्धु नदीके अङ्ग्रेजी नाम "इण्डस" से होलै हे ।[9] श्रीमद्भागवत् महापुराणमे वर्णित एक कथाके अनुसार भारत नाम मनुके वंशज तथा ऋषभदेवके सबसे बड़ बेटा एक प्राचीन सम्राट भरत के नामसे लिया गेलै हे ।[10][11][12][13][14][15] एक व्युत्पत्तिके अनुसार भारत (भा + रत) शब्द मने होवऽहे आन्तरिक प्रकाश या विदेक-रूपी प्रकाश मे लीन । एक तेसरा नाम हिन्दुस्थानो हे जेकर अर्थ हिन्द के भूमि, ई नाम विशेषकर अरब तथा इरान मे प्रचलित होलै ।[16][17] बड़ी पहिले भारतके एक मुँहबोला नाम सोनाके चिड़िया भी प्रचलित हलै ।[18] संस्कृत महाकाव्य महाभारतमे वर्णित है कि वर्तमान उत्तरभारतके क्षेत्र भारतके अन्तर्गत आवऽहलै । भारतके ढेर अन्यनाम भारतवर्ष, आर्यावर्त, हिन्द, हिन्दुस्तान, जम्बूद्वीप आदियोसे जानल जा है ।

इतिहास

edit
तेसर शताब्दीमे सम्राट अशोक द्वारा बनावल गेल मध्यप्रदेशमे साँचीके स्तूप

प्राचीन भारत

edit
(शीर्ष) ऋग्वेदके एक मध्यकालीन पाण्डुलिपि, मौखिक रूपसे, १५००-१२०० ई.पू. (नीचे) संस्कृत महाकाव्य रामायणके एक पाण्डुलिपिसे एक चित्रण

लगभग 55,000 वर्ष पहिले (प्राचीनभारत)[19] आधुनिक मानव या होमो सेपियन्स अफ्रिकासे भारतीय उपमहाद्वीपमे पहुँचलल हल ।[20][21][22] दक्षिण एसियामे ज्ञात मानवके प्राचीनतम अवशेष 30,000 वर्ष पुरान है ।[23] भीमबेटका, मध्यप्रदेशके गुफा भारतमे मानव जीवनके प्राचीनतम प्रमाण है जे आझो देखेला मिलऽहै । प्रथम स्थाई बस्ती 9000 वर्ष पूर्व स्वरुप लेलकै हल । ६,५०० ईसा पूर्व तक आवित आवित मनुष्य खेती करेला, जानवरके पोसेला आउ घरके निर्माण करेला शुरू कर देलकै हल, जेकर अवशेष मेहरगढ़मे मिललै हल जे कि अखनियो पाकिस्थानमे है ।[24] ई धीरे-धीरे सिन्धु घाटी सभ्यताके रूप मे विकसित होलै,[25][24] जे कि दक्षिण एसियाके सबसे प्राचीन नगरी सभ्यता है ।[26]२६०० ईसा पूर्व आउ‌ १९०० ईसा पूर्वके मध्य अपन चरम पर हलै ।[27] ई वर्तमान पश्चिम भारत आउ पाकिस्तानमे स्थित है ।[28]मोहनजोदड़ो, हड़प्पा, धोलावीरा, आउ कालीबङ्गा नियन नगर भिरु केन्द्रित हलै आउ विभिन्न प्रकारके निर्वाह पर निर्भर हलै, एहाँ व्यापक बाजार हलै तथा शिल्प उत्पादन होवऽहलै ।[26]

२००० से ५०० ईसा पूर्व तक ताम्र पाषाण युग संस्कृतिसे लौह युगके आगमन होलै ।[29] एसी युगके हिन्दु धर्मसे जुड़ल प्राचीनतम धर्मग्रन्थ,[30] वेदके रचनाकाल मानल जा है[31] तथा पञ्जाब आउ गङ्गाके ऊपरी मैदानी क्षेत्रके वैदिक संस्कृतिके निवास स्थान मानल जा है ।[29] कुछ इतिहासकारके मानल है कि एही युगमे उत्तर-पश्चिमसे भारतीय-आर्यके आगमन होलै हल ।[30] एही अवधिमे जातियो प्रथा प्रारम्भ होलै हल ।[32]

वैदिक सभ्यतामे ईसा पूर्व 6ठा शताब्दीमे गङ्गाके मैदानी क्षेत्र तथा उत्तर-पश्चिम भारतमे छोट-छोट राज्य तथा उनकर प्रमुख मिलके १६ कुलीन आउ राजशाहीमे सम्मिलित होलै जेकरा महाजनपद के नामसे जानल जा है ।[33][34] बढ़ित शहरीकरणके बीच दु अन्य स्वतन्त्र अ-वैदिक धर्मके उदय होलै । महावीरके जीवन कालमे जैनधर्म अस्तित्वमे ऐलै ।[35] गौतम बुद्धके शिक्षा पर आधारित बौद्ध धर्म मध्यम वर्गके अनुयायीके छोड़के अन्य सब वर्गके लोगके आकर्षित कैलकै; एही कालमे भारतके इतिहास लेखन प्रारम्भ होलै ।[36][37][38] बढ़ित नगरी सम्पदाके युगमे, दुनो धर्म त्यागके एक आदर्श मानकै,[39] आउ दुनो लम्बा समय तक चले वाला मठ परम्पराके स्थापना कैलकै । राजनैतिक रूपसे तेसरा शताब्दी ईसा पूर्व तक मगध साम्राज्य अन्य राज्यके अपन भीतरे मिलाके मौर्य साम्राज्यके रूपमे उभरलै ।[40] मगध दक्षिण भारतके कुछ भागके छोड़के पूरा भारत पर अपन अधिपत्य स्थापित कर लेलकै लेकिन कुछ अन्य प्रमुख बड़ राज्य एकर प्रमुख क्षेत्रके अलगे कर लेलकै ।[41][42] मौर्य राजाके उनकर साम्राज्यके उन्नति ला तथा उच्च जीवन सतर ला जानल जा है काहेकि सम्राट अशोक बौद्ध धम्मके स्थापना कैलकै तथा शस्त्र मुक्त सेनाके निर्माण कैलकै ।[43][44] 180 ईस्वीके आरम्भसे मध्य एसियासे ढेर आक्रमण होलै, जेकर परिणामस्वरूप उत्तर भारतीय उपमहाद्वीपमे यूनानी, शक, पार्थी आउ अन्ततः कुषाण राजवंश स्थापित होलै । तेसरा शताब्दीके आगेके समय जखनि भारत पर गुप्त वंशके शासन हलै, भारतके स्वर्णिम काल कहलैलकै ।[45]

तमिलके सङ्गम साहित्य के अनुसार ईसा पूर्व २०० से २०० ईस्वी तक दक्षिण प्रायद्वीप पर चेर राजवंश, चोल राजवंश तथा पाण्ड्य राजवंशके शासन हलै जे बड़ सतर पर भारत आउ रोमके व्यापारिक सम्बन्ध आउ पश्चिम आउ दक्षिण पूर्व एसियाके साम्राज्यके साथे व्यापर कैलकै ।[46][47] चौथा-पचमा शताब्दीके बीचे गुप्त साम्राज्य बृहद् गङ्गाके मैदानी क्षेत्रमे प्रशासन तथा कर निर्धारणके एक जटिल प्रणाली बनौलकै; ई प्रणाली बादके भारतीय राज्य ला एक आदर्श बन गेलै ।[48][49] गुप्त साम्राज्यमे भक्ति पर आधारित हिन्दु धर्मके प्रचलन होलै ।[50] विज्ञान, कला, साहित्य, गणित, खगोलशास्त्र, प्राचीन प्रौद्योगिकी, धर्म, तथा दर्शन इनखे राजाके शासनकालमे फरलै-फूलैलै, जे शास्त्रीय संस्कृतमे रचल गेलै ।[49]

मध्यकालीन भारत

edit

६०० से १२०० के बीचके समय क्षेत्रीय राज्यमे सांस्कृतिक उत्थानके युगके रूपमे जानल जा है ।[51] कन्नौजके राजा हर्ष ६०६ से ६४७ तक गङ्गाके मैदानी क्षेत्रमे शासन कैलकै तथा ऊ दक्षिणमे अपन राज्यके विस्तार करेके प्रयास कैलकै किन्तु दक्कनके चालुक्य ओकरा हरा देलकै ।[52] ओकर उत्तराधिकारी पूर्वके आउ राज्यके विस्तार करेला चाहकै लेकिन बङ्गालके पाल शासकसे ओकरा हारे पड़लै ।[52] जखनी चालुक्य दक्षिणके आउ विस्तार करेके प्रयास कैलकै त पल्लव उनका पराजित कर देलकै, जिनकर सुदूर दक्षिणमे पांड्य तथा चोल द्वारा उनकर विरोध कैल जाइत हलै ।[52] ई कालमे कोनो शासक एक साम्राज्य बनावेमे सक्षम न हलै आउ लगातार मूल भूमिके तुलनामे दोसर क्षेत्र दने आगे बढ़ेके क्रम जारी हलै ।[51] ई अवधिमे नया शासनके कारण जातिमे बँटल सामान्य कृषक ला कृषि करना आउ सहज हो गेलै ।[53] जाति व्यवस्थाके परिणामस्वरूप स्थानीय मतभेद होवे लगलै ।[53]

६ आउ ७मा शताब्दीमे, पहिआ भक्ति भजन तमिल्भाषामे बनावल गेलै हल । पूरा भारतमे उ ओकर नकल कैल गेलै‌ आउ हिन्दुधर्मके पुनरुत्थान आउ ई उपमहाद्वीपके सब आधुनिक भाषाके विकासके नेतृत्व कैलकै । राजघराना लोगके राजधानीके आकर्षित कैलकै‌ । नगरीकरणके साथे नगमे बड़ स्तर पर मन्दिरके निर्माण कैलकै ।[54] दक्षिण भारतके राजनीतिक आउ सांस्कृतिक व्यवस्थाके प्रभाव दक्षिण एसियाके देश म्यान्मार, थाइलैण्ड, लाओस, कम्बोडिया, वियतनाम, फिलीपीन्स, मलेसिया आउ जावामे देखल जा सकऽ है ।[55]

१० मा शताब्दीके बाद घुमन्तु मुस्लिम वंश जातियता तथा धर्म द्वारा सङ्घठित तेज घोड़ासे युक्त बड़ सेना के द्वारा उत्तर-पश्चिमी मैदान पर बेर बेर आकर्मण कैलकै, अन्ततः १२०६ इस्लामीक दिल्ली सल्तनतके स्थापना होलै ।[56] ओकरा उतर भारतके अधिक नियन्त्रित करेला हलै तथा दक्षिण भारत पर आकर्मण करेला हल । भारतीय कुलीन वर्गके विघटनकारी सल्तनत बड़ पैमाना पर गैर-मुस्लिमके स्वयंके रीतिरिवाज पर छोड़ देलकै ।[57][58] १३ मा शताब्दीमे मङ्गोल द्वारा कैल विनाशकारी आकर्मणसे भारतके रक्षा कैलकै । सल्तनतके पतनके कारण स्वशासित विजयनगर साम्राज्यके मार्ग प्रशस्त होलै ।[59] एक बरियार शैव परम्परा आउ सल्तनतके सैन्य तकनीक पर निर्माण करित साम्राज्य भारतके विशाल भाग पर शासन कैलकै आउ एकरा बाद लम्बा समय तक दक्षिण भारतीय समाजके प्रभावित कैलकै ।[60][59]

प्रारम्भिक आधुनिक भारत

edit

१७मा शताब्दीके मध्यकालमे पुर्तगाल, डच, फ्रान्स, ब्रिटेन सहित अनेक यूरोपीय देश, जे भारतसे व्यापार करेला इच्छुक हलै, ऊ देशके आन्तरिक शासकीय अराजकताके फायदा उठैलकै हालाँकि अङ्ग्रेज व्यापार करेके बहानासे देशमे ऐलै आउ आन्तरिक विद्रोह करावे‌के कोशिश कैलकै ताकि ऊ आपसमे लड़ाई करवाके भारतीयके कमजोर कर सके । एकरामे ऊ कामयाब होलै आउ १८४० तक लगभग सम्पूर्ण देश पर शासन करेमे सफल होलै । वास्तवमे ई शासनके दृष्टिसे न ऐलै बल्कि ऊ देशके भोलाभाला जनताके लूटेला चाहऽ हलै । काहेकि भारत देशमे बाहरसे आएल हर कौनो मेहमान होवऽ है आउ ओकरा ऊ देवताके दर्जा दे है । एकरे फयदा अङ्ग्रेज उठैलकै आउ धीरे धीरे आन्तरिक अशान्ति ई प्रकार फैलैलकै कि सबसे पहिले हियाँके शिक्षा व्यवस्थाके बदलकै जे दुनियामे सबसे अच्छा व्यवस्था हलै । आउ वर्ण व्यवस्थाके जातीवादमे बदल देल गेलै । ऊँच नीच जातिमे विभाजन कैलकै । मुस्लिम धर्म वालाके धक्कासे गायके हत्या करावेमे लगा देलकै । आउ फिर हिन्दुके बोलकै कि देख अपन मुस्लिम भाई, तोर माताके हत्या करैत हौ । ई त तोर भाई कहलायेके लायको न हौ । ई प्रकार देखतहीँ देखतहीँ दङ्गा फैला देलकै । किन्तु १८५७मे ब्रिटिश ईस्ट इण्डिया कम्पनीके विरुद्ध असफल विद्रोह, जे भारतीय स्वतन्त्रताके प्रथम सङ्ग्रामोसे जानल जा है, के बाद भारतके अधिकांश भाग सीधा अङ्ग्रेजी शासनके प्रशासनिक नियन्त्रणमे‌ आ गेलै ।[61]

कोणार्क-चक्र - १३मा शताब्दीमे बनल ओड़िसाके सूर्य मन्दिरमे स्थित, ई दुनियाके सबसे प्रसिद्घ ऐतिहासिक स्मारकमे से एक है ।

आधुनिक भारत

edit

बीसमा शताब्दीके प्रारम्भमे आधुनिक शिक्षाके प्रसार आउ विश्वपटल पर बदलित राजनीतिक परिस्थितिके चलते भारतमे एक बौद्धिक आन्दोलनके सूत्रपात होलै जे सामाजिक आउ राजनीतिक स्तर पर अनेक परिवर्तन एवं आन्दोलनके नीँव रखकै । १८८५ मे भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसके स्थापना स्वतन्त्रता आन्दोलनके एक गतिमान स्वरूप देलकै । बीसमा शताब्दीके प्रारम्भमे लम्बा समय तक स्वतन्त्रता प्राप्ति ला विशाल अहिंसावादी सङ्घर्ष चललै, जेकर नेतृत्‍व महात्मा गान्धी, जे आधिकारिक रूपसे आधुनिक भारतके 'राष्ट्रपिता' के रूपमे सम्बोधित कैल जा हथिन, एही सदीमे भारतके सामाजिक आन्दोलन, जे सामाजिक स्वतन्त्रता प्राप्तियो ला विशाल अहिंसावादी एवं क्रान्तिवादी सङ्घर्ष चललै, जेकर नेतृत्व डॉ॰ बाबासाहेब आम्बेडकर कैलथिन, जे ‘आधुनिक भारतके निर्माता’, ‘संविधान निर्माता' एवं ‘दलित के मसिहा’ के रूपमे सम्बोधित कैल जा हथिन । एकरे साथे-साथै चन्द्रशेखर आजाद, सरदार भगत सिंह, सुखदेव, राजगुरु, नेताजी सुभाष चन्द्र बोस, आदिके नेतृत्‍वमे चलल क्रान्तिकारी सङ्घर्षके फलस्वरुप १५ अगस्त, १९४७ भारत अङ्ग्रेजी शासनसे पूर्णतः स्वतन्त्रता प्राप्त कैलकै । तदुपरान्त २६ जनवरी, १९५० के भारत एक गणराज्य बनलै ।

एक बहुजातीय तथा बहुधार्मिक राष्ट्र होवेके कारण भारतके समय-समय पर साम्प्रदायिक तथा जातीय विद्वेषके शिकार होवे पड़लै हे । क्षेत्रीय असन्तोष तथा विद्रोहो हालाँकि देशके अलग-अलग भागमे होवित रहलै हे, पर एकर धर्मनिरपेक्षता तथा जनतान्त्रिकता, केवल १९७५-७७ के छोड़, जखनी तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी आपातकालके घोषणा कर देल हल, अक्षुण्ण रहलै हे ।

भारतके पड़ोसी राष्ट्रके साथे अनसुलझल सीमा विवाद है । एकर कारण ई छोट पैमाना पर युद्धोके सामना करे पड़लै हे । १९६२ मे चीनके साथे, तथा १९४७, १९६५, १९७१ एवं १९९९ मे पाकिस्थानके साथे लड़ाई हो चुकलै हे ।

भारत गुटनिरपेक्ष आन्दोलन तथा संयुक्तराष्ट्र सङ्घके संस्थापक सदस्य देशमे से एक है ।

१९७४ मे भारत अपन पहिला परमाणु परीक्षण कैलकै हल, जेकर बाद १९९८ मे ५ आउ परीक्षण कैल गेलै । १९९० के दशकमे कैल गेल आर्थिक सुधारीकरणके बदौलत आज देश सबसे तेजीसे विकासशील राष्ट्रके सूचीमे आ गेलै हे ।

राज्य आउ केन्द्रशासितप्रदेश

edit

भारतमे २८ राज्य ८ केन्द्रशासितप्रदेश हे ।

भारत
राज्य
सङ्ख्याराज्यराजधानीभाषा
हिमाचलप्रदेशशिमलापहाड़ी, संस्कृत, हिन्दी
पञ्जाब
चण्डीगढ़
पञ्जाबी
उत्तराखण्डदेहरादूनकुमाऊँनी, गढ़वलि, संस्कृत, हिन्दी
हरियाणाचण्डीगढ़पञ्जाबी, हिन्दी
राजस्थानजयपुरराजस्थानी, हिन्दी
उत्तरप्रदेशलखनऊअबधी, उर्दू, ब्रजभाषा बुन्देली, भोजपुरी, हिन्दी
बिहारपटनाभोजपुरी, मगही, मैथिली, हिन्दी
सिक्किमगङ्गटोकनेपाली
अरुणाचलप्रदेशईटानगरअङ्ग्रेजी, हिन्दी
१०असमदिसपुरअसमिया, बङ्गला, बोड़ो
११नागालैण्डकोहिमाअङ्ग्रेजी
१२मेघालयशिलाङ्गअङ्ग्रेजी, खासी, गारो
१३मणिपुरइम्फालअङ्ग्रेजी, मनिपुरी
१४त्रिपुराअगरतलात्रिपुरी, बङ्गला
१५मिजोरमआइजोलअङ्ग्रेजी, मिजो, हिन्दी
१६गुजरात
गान्धीनगर
गुजराती
१७मध्यप्रदेशभोपालहिन्दी
१८झारखण्डराँचीसन्थाली, हिन्दी
१९पच्छिमबङ्गाल
कलकता
नेपाली, बङ्गला
२०महाराष्ट्रमुम्बई, नागपुरमराठी
२१छत्तीसगढ़रायपुरछत्तीसगढ़ी, हिन्दी
२२ओड़िसा
भुबनेस्वर
ओड़िआ
२३तेलङ्गाना
हैदराबाद्
तेलुगु
२४गोवा
पनजीकोङ्कनी, मराठी
२५कर्नाटक
बेङ्गलूरु
कन्नड, तुलु
२६आन्ध्रप्रदेश
अमरावती
उर्दू, तेलुगु
२७केरल
तिरुवनन्तपुर
मलयाल
२८तमिल्नाडु
चेन्नै
तमिल्
केन्द्रशासितप्रदेश
सङ्ख्याप्रदेशराजधानीभाषा
लद्दाखकारगिल, लेहलद्दाखी,‌ हिन्दी
जम्मू आउ कश्मीरजम्मू, श्रीनगरकश्मीरी, डोगरी
चण्डीगढ़चण्डीगढ़पञ्जाबी, हिन्दी
दिल्लीनया दिल्लीहिन्दी
दादरा आउ नगरहवेली आउ दमन आउ दीउदमनगुजराती, मराठी, हिन्दी
लक्षद्वीपकवरत्तीमलयाल
पुदुच्चेरीपुदुच्चेरीतमिल्, तेलुगु, मलयाल
अण्डमान आउ निकोबार द्वीपसमूहश्रीविजयपुरबङ्गला, हिन्दी

संस्कृति

edit
ताजमहल, विश्वके सबसे प्रसिद्ध पर्यटक स्थलमे गिनल जा है ।

भारतके सांस्कृतिक धरोहर बड़ी सम्पन्न है । एहाँके संस्कृति अनोखा है आउ वर्षोसे एकर ढेर अव्यव अभियो तक अक्षुण्ण है । आक्रमणकारी तथा प्रवासीसे विभिन्न चीजके समेटके ई एक मिश्रित संस्कृति बन गेलै हे । आधुनिक भारत के समाज, भाषा, रीति-रिवाज इत्यादि एकर प्रमाण है । ताजमहल आउ अन्य उदाहरण, इस्लाम प्रभावित स्थापत्य कला के उत्कृष्ट नमूना है ।

गुम्पा नृत्य एक तिब्बती बौद्ध समाजके सिक्किममे लुकाएल नृत्य है । ई बौद्ध नववर्ष पर कैल जा है ।

भारतीय समाज बहुधर्मिक, बहुभाषी तथा मिश्र-सांस्कृतिक है । पारम्परिक भारतीय पारिवारिक मूल्यके बड़ी आदर के दृष्टि से देखल जा है ।

टिप्पणीसूची

edit
  1. देवनागरी लिपिमे लिखल जायेवाला हिन्दी सङ्घके राजभाषा हे । सरकारी कामकाज लागि अङ्ग्रेजी सह-राजभाषा हे ।[2][3]भारतके राज्य आउ केन्द्रशासितप्रदेशा हिन्दी वा अङ्ग्रेजीके अतिरिक्त अपन स्वयं के एगो अलिगे आधिकारिकभाषा हो सकहे ।
  2. अलिगे-अलिगे स्रोतसे हमनीके ई सङ्ख्या भिन्न-भिन्न प्राप्त होवहे, ई प्राथमिक तौरपर ईपर निर्भर करहे कि "भाषा" आउ "बोली" के कैसे समाहित आउ परिभाषित कैल गेलहे । ऍथ्नोलॉग सूचीमे भारतके ४६१ भाषा (बिश्वस्तर प ६,९१२ मे से) हे, जे मे ४४७ अखनि बोलल जाहे जखनिकि १४ लुप्तप्राय हे ।[5][6]
  3. "देशके यथार्थ आकार बहसके मुद्दा हे काहेकि कुछ सीमा बिवादग्रस्त हे । भारतसरकार अनुसार कुलक्षेत्रफल 3,287,260 कि॰मी2 (1,269,220 वर्ग मील) हे आउ कुलभूमि क्षेत्रफल 3,060,500 कि॰मी2 (1,181,700 वर्ग मील) हे; संयुक्तराष्ट्रके सूची अनुसार कुलक्षेत्रफल 3,287,263 कि॰मी2 (1,269,219 वर्ग मील) आउ कुलभूमि क्षेत्रफल 2,973,190 कि॰मी2 (1,147,960 वर्ग मील) हे । "[8]

सन्दर्भ

edit
  1. National Informatics Centre २००५.
  2. राष्ट्रिय सूचना विज्ञान केन्द्र २००५.
  3. "Profile | National Portal of India". इण्डिया पोर्टल्. मूलसे ९ फरवरी २०१४ के पुरालेखित. अभिगमन तिथि १३ मई २०१४.
  4. "Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 Of The Constitution Of India". राष्ट्रिय सूचना विज्ञान केन्द्र (Hindi मे). मूल से १ फरवरी २०१६ के पुरालेखित. अभिगमन तिथि २७ दिसम्बर २०१५.
  5. लेविस्, एम् पॉल्; सिमन्स्, गेरी एफ॰; फेन्निग्, चार्ल्स् डी॰, सम्पा॰ (2014). "Ethnologue: Languages of the World : India" (१७मा संस्करण). डल्लास्, टेक्सास्: एस् आई एल् इण्टर्नेशनल् द्वारा ऍथ्नोलॉग्. अभिगमन तिथि 15 December 2014.
  6. "Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries". एस् आई एल् इण्टर्नेशनल द्वारा ऍथ्नोलॉग्. मूल से १७ दिसम्बर २०१४ के पुरालेखित. अभिगमन तिथि १७ दिसम्बर २०१४.
  7. "C −1 Population by religious community – 2011". भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त. मूल से २५ अगस्त २०१५ के पुरालेखित. अभिगमन तिथि २५ अगस्त २०१५.
  8. Library of Congress २००४.
  9. Oxford English Dictionary.
  10. "Hindi Book Bhagwat Puran". archive.org. अभिगमन तिथि 2020-04-29.
  11. Vayu Puranam.
  12. Sanatan. Varah Puran - वराह पुराण - हिंदी.
  13. Sanatan. Ling Puran - लिंग पुराण - हिंदी.
  14. Sanatan. Narad Puran - नारद पुराण - हिंदी.
  15. Sanatan. Narsimha Puran - नरसिंह पुराण - हिंदी.
  16. Daniyal, Shoaib. "Land of Hindus? Mohan Bhagwat, Narendra Modi and the Sangh Parivar are using 'Hindustan' all wrong". Scroll.in. मूल से 12 फरवरी 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019.
  17. "Hindustan". ब्रिटैनिका विश्वकोष, Inc. 2007. मूलसे 16 अक्तूबर 2007 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 18 जून 2007.
  18. "भारत को सोने की चिड़िया क्यों कहा जाता था?". Jagranjosh.com. 2019-01-24. अभिगमन तिथि 2021-05-07.
  19. Ayra, Agrawal. "भारत का इतिहास". Find Gyan. मूल से 18 फरवरी 2022 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 14 फरवरी 2022.
  20. Dyson, Tim (2018), ए पॉप्युलेशन हिस्ट्री ऑफ इंडिया: प्रारंभिक मानवसे लेकर वर्तमान मानव तक, ऑक्सफोर्ड यूनिवरसिटि प्रेस, प॰ 1, आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 978-0-19-882905-8 उद्धरण: "आधुनिक मानव - होमो सेपियन्स- की उत्पत्ति अफ्रीका में हुई थी । फिर, 60,000 से 80,000 साल के बीच कुछ समय पहले, उनमें से कुछ छोटे समूहों ने भारतीय उपमहाद्वीप के उत्तर-पश्चिम हिस्से में प्रवेश करना शुरू कर दिया था। ऐसा लगता है कि शुरू में वे तट के रास्ते से आए थे। ... यह वास्तव में निश्चित है कि 55,000 साल पहले उपमहाद्वीप में होमो सेपियन्स (आधुनिक मनुष्य)थे, भले ही सबसे पुराने जीवाश्म जो वर्तमान से लगभग 30,000 साल पहले के हो। (पृष्ठ 1)"
  21. Michael D. Petraglia; Bridget Allchin (22 मई 2007). दक्षिण एशिया में मानव का विकास और इतिहास: पुरातत्व, जैविक नृविज्ञान, भाषाविज्ञान और आनुवंशिकी में अंतर-अनुशासनात्मक अध्ययन. Springer Science + Business Media. प॰ 6. आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 978-1-4020-5562-1.
  22. Fisher, Michael H. (2018), भारत का एक पर्यावरणीय इतिहास: प्रारम्भ से २१ वीं शताब्दी तक, Cambridge University Press, प॰ 23, आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 978-1-107-11162-2
  23. Petraglia & Allchin 2007, पृ॰ 6.
  24. 1 2 Coningham & Young 2015, पृ॰प॰ 104–105.
  25. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰प॰ 21–23.
  26. 1 2 Singh 2009, पृ॰ 181.
  27. "Introduction to the Ancient Indus Valley". Harappa. 1996. मूल से 31 दिसम्बर 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 18 जून 2007.
  28. Possehl 2003, पृ॰ 2.
  29. 1 2 Singh 2009, पृ॰ 255.
  30. 1 2 Singh 2009, पृ॰प॰ 186–187.
  31. Witzel 2003, पृ॰प॰ 68–69.
  32. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰प॰ 41–43.
  33. Singh 2009, पृ॰प॰ 260–265.
  34. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰प॰ 53–54.
  35. Singh 2009, पृ॰प॰ 312–313.
  36. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰प॰ 54–56.
  37. Stein 1998, पृ॰ 21.
  38. Stein 1998, पृ॰प॰ 67–68.
  39. Singh 2009, पृ॰ 300.
  40. Singh 2009, पृ॰ 319.
  41. Stein 1998, पृ॰प॰ 78–79.
  42. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰ 70.
  43. Singh 2009, पृ॰ 367.
  44. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰ 63.
  45. "Gupta period has been described as the Golden Age of Indian history". राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र (NIC). मूलसे 27 दिसम्बर 2009 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 अक्टूबर 2007.
  46. Stein 1998, पृ॰प॰ 89–90.
  47. Singh 2009, पृ॰प॰ 408–415.
  48. Kulke & Rothermund 2004, पृ॰प॰ 89–91.
  49. 1 2 Singh 2009, पृ॰ 545.
  50. Stein 1998, पृ॰प॰ 98–99.
  51. 1 2 Stein 1998, पृ॰ 132.
  52. 1 2 3 Stein 1998, पृ॰प॰ 119–120.
  53. 1 2 Stein 1998, पृ॰प॰ 121–122.
  54. Stein 1998, पृ॰ 124.
  55. Stein 1998, पृ॰प॰ 127–128.
  56. Ludden 2002, पृ॰ 68.
  57. Asher & Talbot 2008, पृ॰ 47.
  58. Metcalf & Metcalf 2006, पृ॰ 6.
  59. 1 2 Asher & Talbot 2008, पृ॰ 53.
  60. Metcalf & Metcalf 2006, पृ॰ 12.
  61. "History : Indian Freedom Struggle (1857-1947)". राष्ट्रिय सूचना-विज्ञान केन्द्र (NIC). मूल से 27 दिसम्बर 2009 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 अक्टूबर 2007. And by 1856, the British conquest and its authority were firmly established.