नया दिल्ली (हिन्दी: नई दिल्ली ) भारतके राजधानी हे आउ दिल्ली राष्ट्रिय राजधानीप्रदेश (रा॰रा॰प॰) के एगो भाग हे । नया दिल्ली भारतसरकारके सब तीनो शाखाके पीठ हे, जे राष्ट्रपति भवन, संसद्भवन आउ भारतके सर्वोच्चन्यायालयके आतिथेय करहे । नया दिल्ली रा॰रा॰प॰ के भीतरे एगो नगरपालिका हे, जे न॰दि॰न॰पा॰प॰ द्वारा प्रशासित कैल जाहे, जेकरामे अधिकतर लुटियन्स दिल्ली आउ कुछ निकटवर्ती क्षेत्र युक्त हे । नगरपालिका क्षेत्र एगो बड़का प्रशासनिक मण्डल, नयादिल्ली मण्डलके भाग हे । नयादिल्ली दिल्ली महानगरके भीतरे स्थित है, आउ ई दिल्ली सङ्घ राज्य क्षेत्रके इगारह मण्डलमे से एक है । भारत पर अङ्ग्रेज शासनकाल खनी वर्ष १९११ तक भारतके राजधानी कलकता हलै । अङ्ग्रेज शासक ई महसूस कैलक कि देशके शासन बढ़ियाँ तरीकासे चलावेला कलकताके स्थाने यदि दिल्लीके राजधानी बनावल जाये त बढ़ियाँ होतै काहेकि एहाँसे शासनके सञ्चालन अधिक प्रभावी होतै । एकरा पर विचार करेके बाद अङ्ग्रेज महाराजा जार्ज पञ्चम देशके राजधानीके दिल्ली ले जायेला आदेश दे देलकै ।
नया दिल्ली नई दिल्ली नवदिल्ली | ||
---|---|---|
सङ्घीय राजधानी | ||
एलआइसी, कन्नाट प्लेस कन्नाट प्लेसके क्षितिज राजपथ (आधिकारिक रूपसे "कर्तव्यपथ") | ||
| ||
| ||
Lua error in Module:Wp/mag/Location_map at line 403: देशान्तरला कौनो मान प्रयोग नै कैल गेल. | ||
निर्देशाङ्क: Lua error: expandTemplate: template "coord" does not exist. | ||
देश |
![]() | |
केन्द्रशासितप्रदेश |
![]() | |
लोकसभा निर्वाचनक्षेत्र | नवदिल्ली | |
विधानसभा | नवदिल्ली | |
मण्डल | नवदिल्ली | |
स्थापना | १२ दिसम्बर १९११ | |
उद्घाटन | १३ फरवरी १९३१ | |
सन्स्थापक | जार्ज पञ्चम | |
सरकार | ||
• प्रकार | नगर निगम | |
• अङ्ग | नवदिल्ली नगर निगम | |
• अध्यक्ष | अमित यादव, आइएएस | |
क्षेत्रफल | ४२.७ किमी२ (१६.४९ वर्गमील) | |
• क्रम | १० | |
उन्नतान्श | २१६ मी (७०८.६२ फीट) |
वर्ष २०११ मे दिल्ली महानगरके जनसङ्ख्या १६८ लाख हलै ।[3] दिल्लीके जनसङ्ख्या एकरा दुनियामे पचमा सबसे अधिक जनसङ्ख्या वाला, आउ भारतके सबसे बड़ महानगर बनावहै । क्षेत्रफलके अनुसारो, दिल्ली दुनियाके बड़ महानगरमे से एक है । मुम्बईके बाद ई देशके दोसर सबसे अमीर नगर है, आउ दिल्लीके सकल घरेलू उत्पाद दक्षिण, पश्चिम आउ मध्य एसियाके नगरमे दोसरे नम्बर पर आवहै । नयादिल्ली अपन चौड़ा सड़क, वृक्ष-अच्छादित मार्ग आउ देशके ढेर शीर्ष संस्था आउर स्थलचिह्नला जानल जा है ।
१९११ के दिल्ली दरबार खनी १५ दिसम्बरके नगरके नीँव भारतके सम्राट, जार्ज पञ्चम रखलक[4], आउ प्रमुख ब्रिटिश वास्तुकार एड्विन लुट्यन्स आउर हर्बर्ट बेकर एकर रूपरेखा तैयार कैलक । ब्रिटिश भारतके महाराज्यपाल लार्ड इर्विन द्वारा १३ फरवरी १९३१ के नयादिल्लीके उद्धघाटन होलै ।[5]
हालाँकि बोलचालके भाषामे दिल्ली आउ नया दिल्लीके प्रयोग दिल्ली राष्ट्रिय राजधानीप्रदेशके सन्दर्भित करेला कैल जाहे, दुनो अलगे-अलगे इकाई है । नगरपालिका आउ नया दिल्ली मण्डल दुनो दिल्ली महानगरके एगो अपेक्षाकृत छोटभाग है । राष्ट्रिय राजधानीक्षेत्र गाजियाबाद, नोएडा, गुड़गाँओ आउ फरीदाबाद सहित पड़ोसी राज्यके आस-पासके मण्डलके साथे-साथे पूरा रा॰रा॰प॰ के युक्त करेवाला एगो बड्डी बड़का इकाई है ।
इतिहास
editस्थापना
edit

दिल्ली प्राचीनभारत आउ दिल्ली सल्तनतके ढेर साम्राज्यके राजनैतिक आउ वित्तीय केन्द्रके रूपमे रह चुकलै हे, विशेषकरके १६९४ से १८५७ तक चलल मुगल साम्राज्यके शासन खन्नि । वर्ष १९०० के आरम्भ खन्नि ब्रिटिश प्रशासनके ब्रिटिश भारतीय साम्राज्यके राजधानी पूर्वतटके कलकतासे दिल्ली बदलेके प्रस्ताव सौँपल गेलै ।[6] ब्रिटिश भारत सरकारके लगलैॆ कि उत्तरभारतके केन्द्रमे दिल्लीसे भारतके प्रशासन कैल सरल होतै ।[6] दिल्लीके नव नगरके निर्माणला भूमि अधिग्रहण, भूमि अधिग्रहण अधिनियम १८९४ के अन्तर्गत कैल गेलै ।[7]
१२ दिसम्बर १९११ के दिल्ली दरबार खन्नि कोरोनेशन पार्क, किङ्ग्सवे कैम्प[8][9] (अखन गुरूतेग बहादुर नगर) मे भाइसरायके निवासला नीँव रखैत तत्कालीन भारतके सम्राट, जॉर्ज पञ्चम आउ उनकर रानी मैरी[10][11] द्वारा घोषणा कैल गेलै कि शासनके राजधानीके कलकतासे दिल्लीमे स्थानान्तरित कैल जैतै । १५ दिसम्बर १९११ के किङ्गवेज कैम्पमे अपन शाही यात्रा खन्नि जॉर्ज पञ्चम आउ रानी मैरी १९११ के दिल्ली दरबार पर नया दिल्लीके नीँव रखलक ।[12] नया दिल्लीके बड़ भागके निर्माणके योजना एड्विन लुटियन्स, जे पहिल बेर १९१२ मे दिल्लीके जतरा कैलन हल आउ हर्बर्ट बेकर कैलन हल, दुनो २०मा शताब्दीके ब्रिटिश वास्तुकारके प्रमुख हलन ।[13] निर्माणके अनुबन्ध सोभा सिंहके देल गेलै । निर्माणके कार्य तुगलकाबादमे तुगलकाबादके किलासे आरम्भ कैल जाएला हलै, किन्तु ई दिल्ली-कलकता ट्रङ्क लाइनके चलते रोक देल गेलै, जे कि किलासे होके गुजरतहलै । वास्तवमे निर्माण कार्य प्रथम विश्वयुद्धके बाद आरम्भ भेलै आउ १९३१ मे पूर्ण भेलै । नगरके नाम बदलकर "लुटियन्स दिल्ली" कर देल गेलै, जेकर उद्घाटन १० फरवरी १९३१ के तत्कालीन भारतके महाराज्यपाल, लॉर्ड इर्विन द्वारा कैल गेलै |[14] एड्विन लुटियन्स ब्रिटिश साम्राज्यवादके आधारभूत मानके नगरके केन्द्रीय प्रशासनिक क्षेत्रके निर्माण कैलक हल|[15][16]
जल्दिए लुटियन्स अन्य स्थानके निर्माण पर विचार करेला शुरू कर देलक । दरअसल दिल्लीके निर्माणके योजना बनावेला स्थापित, दिल्ली टाउन प्लानिङ्ग कमेटी, अध्यक्षके रूपमे जॉर्ज स्विन्टन एवं सदस्यके रूपमे जॉन ए ब्रोडी आउ एड्विन लुटियन्स उत्तर आउ दक्षिण दुनो जगहला रिपोर्ट प्रस्तुत कैलक । किन्तु अधिक लागत होवेके चलते भाइसराय एकरा अस्वीकार कर देलक । नया दिल्लीके केन्द्रीय धुरी, जे इण्डिया गेटके पूर्वमे हे, एकरा उत्तर-दक्षिण धुरी बनावेला हलै, जेकरा एक अन्त पर राष्ट्रपति भवन आउ दोसर अन्त पर पहाड़गञ्जसे जोड़ेके योजना हलै । परियोजनाके प्रारम्भिक वर्ष खन्नि ढेर पर्यटकके मानेला हलै कि ई धरतीके स्वर्गसे जोड़ेवाला एक द्वार हलै ।[17]
अन्ततः जगहके कमी सम्बन्धी बाधा आउ उत्तरमे बड़ सङ्ख्यामे ऐतिहासिक स्थलके उपस्थितिके चलते समिति दक्षिणी भागके चयन कैलकै ।[18] रायसीनाके पहाड़ीके ऊपर एक स्थल, पहिले रायसीना गाँओ, एक मेव गाँओके राष्ट्रपति भवनके निर्माणला चुनल गेलै, जेकरा तखनि भायसराय हाउसके रूपमे जानल जा हलै । ई पसन्दके कारण ई हलै कि पहाड़ी सीधा दीनपनाह गढ़के सामने स्थित हलै, जेकरा दिल्लीके प्राचीन क्षेत्र इन्द्रप्रस्थके स्थलो मानल जा हलै । एकरा बाद नीँवके पत्थर १९११-१९१२ के दिल्ली दरबारसे स्थानान्तरित कैल गेलै, जन्ने कोरोनेशन स्तम्भ खड़ा हलै आउ सचिवालयके फोरकोर्टके भीत्तमे जड़ल हलै । राजपथ, जेकरा किङ्ग्स वे के नामोसे जानल जा हलै, इण्डिया गेटसे राष्ट्रपति भवन तक फैलल हे । सचिवालय भवन, जेकरामे से दु विभाग राष्ट्रपति भवन आउ भारत सरकारके मन्त्रालय आउ संसद्भवन, दुनो बेकर द्वारा डिजाइन कैल गेलै हे, संसद् मार्ग पर स्थित हे आउ राजपथके समानान्तर चलहे ।

दक्षिणमे सफदरजङ्गके मकबरा तकके भूमिके निर्माण करेला अधिग्रहण कैल गेलै हल, जेकरा आज लुटियन्सके बङ्गलाके क्षेत्रके रूपमे जानल जा हे ।[19] रायसीना पहाड़ीके चट्टानी तट पर निर्माण शुरू होवसे पहिले, अगला बीस वर्षला निर्माण सामग्री आउ श्रमिकके परिवहनला, इम्पीरियल दिल्ली रेलवे नामक एक गोलाकार रेलवे लाइनके निर्माण, काउन्सिल हाउस (वर्तमान संसद्भवन) के चारो दन्ने कैल गेलै । अन्तिम समस्या आगरा-दिल्ली रेलवे लाइन हलै, जे हेक्सागोनल ऑल-इण्डिया वॉर मेमोरियल (इण्डिया गेट) आउ किङ्ग्सवे (राजपथ) लागि तय कैल गेलै स्थानके माध्यमसे कट रहलै हल, जे एक समस्या हलै काहेकि तखनि पुरान दिल्ली रेलवे स्टेशन, पूरा नगरके परिवहनके पूर्ति करहलै । रेलवे लाइनके स्थानान्तरित करके यमुना नदीके साथे कर देल गेलै, आउ ई १९२४ मे सञ्चालित भेल प्रारम्भ हो गेलै । नया दिल्ली रेलवे स्टेशन १९२६ मे, अजमेरी गेट पर पहाड़गञ्ज भिजुन एक एकल प्लेटफॉर्मके साथ खोलल गेलै, आउ १९३१ मे नगरके उद्घाटनके समय पूरा होलै ।[20][21] जखनि भाइसराय हाउस (वर्तमान राष्ट्रपति भवन), केन्द्रीय सचिवालय , संसद्भवन आउ अखिल भारतीय युद्ध स्मारक (इण्डिया गेट) के निर्माण समापन पर हलै, एक शॉपिङ्ग जिला आउ एक नया प्लाजा, कनॉट प्लेसके निर्माण १९२९ मे आरम्भ होलै, आउ १९९ तक समाप्त होलै । एकर नाम कनॉटके प्रथम राजकुमार प्रिन्स आर्थर (१८५०-१९४२) के नाम पर रखल गेलै, एकरा लोकनिर्माण विभाग (पीडब्ल्यूडी) के मुख्य वास्तुकार, रॉबर्ट टॉर रसेल द्वारा डिजाइन कैलक हल।[22]
भारतके राजधानी दिल्लीमे स्थानान्तरित होवेके बाद, १९१२ मे कुछे महीनामे उत्तरी दिल्लीमे एक अस्थायी सचिवालय भवनके निर्माण कैल गेलै । नया राजधानीके उद्घाटनके एक दशक पूर्व पुरान दिल्लीके पुरान सचिवालयसे नया राजधानीके अधिकांश सरकारी कार्यालय एहाँ स्थानान्तरित कर देल गेलै हल । बङ्गाल प्रेसीडेन्सी आउ मद्रास प्रेसीडन्सी सहित भारतके सुदूर भागसे, ढेर कर्मचारीके नया राजधानीमे लावल गेलै हल । एकरे साथे १९२० के दशकमे गोल मार्केटमे उनकर आवासला घरोके निर्माण कैल गेलै ।[23] १९४० के दशकमे उच्च स्तरीय सरकारी अधिकारीला बङ्गलके निर्माण लोधी एस्टेटके निकट कैल गेलै । लोधी गार्डनके निकट लोधी कॉलोनी, ब्रिटिश राज द्वारा निर्मित अन्तिम आवासीय क्षेत्र हलै ।[24]
स्वतन्त्रताके बाद
edit
१९४७ मे भारतके स्वतन्त्रता मिलेके बाद नया दिल्लीके सीमित स्वायत्तता प्रदान कैल गेलै आउ एहाँके प्रशासन भारत सरकार द्वारा नियुक्त मुख्य आयुक्त द्वारा कैल गेलै । १९६६ मे दिल्लीके केन्द्रशासितप्रदेशमे बदल देल गेलै, आउ मुख्य आयुक्तके उपराज्यपाल द्वारा बदल देल गेलै । संविधान (उनहतरमा संशोधन) अधिनियम, १९९१ के अन्तर्गत दिल्ली केन्द्रशासितप्रदेशके औपचारिक रूपसे दिल्ली राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्रके रूपमे बदल देल गेलै ।[25] प्रदेशमे चुनल सरकारके विधि आउ व्यवस्थाके अतिरिक्त व्यापक अधिकार देल गेलै, विधि आउ व्यवस्था केन्द्र सरकारके अधीन कैल गेलै । विधिके वास्तविक प्रवर्तन १९९३ मे ऐलै ।
लुटियन्स दिल्लीके बाहरे नया दिल्लीके पहिला बड़ विस्तार १९५० के दशकमे कैल गेलै, जखनि केन्द्रीय लोकनिर्माण विभाग (सीपीडब्ल्यूडी) चाणक्य पुरीके राजनयिक एन्क्लेवके बनावेला, लुटियन्स दिल्लीके दक्षिण पश्चिम भागे, भूमिके एक बड़ा क्षेत्र विकसित कैलक आउ शान्ति पथके आसपास दूतावास, उच्च आयोग आउ राजदूतके निवासला भूमि आवण्टित कैल गेलै ।[26]
सम्बन्धित लेख
editसन्दर्भ
edit- ↑ "About Delhi". मूलसे 12 June 2021 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 26 November 2020.
- ↑ Amanda Briney. "Geographic Facts About New Delhi, India". ThoughtCo.com Education. मूलसे 28 अप्रैल 2021 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 28 अप्रैल 2021.
- ↑ https://www.census2011.co.in/census/state/delhi.html
- ↑ Lahiri, Tripti (13 January 2012). "New Delhi: One of History's Best-Kept Secrets". The Wall Street Journal. मूलसे 10 नवम्बर 2014 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014.
- ↑ Stancati, Margherita (8 दिसम्बर 2011). "New Delhi becomes the capital of Independent India". The Wall Street Journal. मूलसे 11 जनवरी 2012 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 11 December 2011.
- 1 2 Wright, Tom (11 नवम्बर 2011). "Why Delhi? The Move From Calcutta". The Wall Street Journal. मूलसे 6 जून 2018 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 16 November 2011.
- ↑ भूमि आउ अधिग्रहण अधिनियम १८९४
Archived 2014-10-25 at the वेबैक मशीन । - ↑ Hall, P (2002). Cities of Tomorrow. Blackwell Publishing. पप॰ 198–206. आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 0-631-23252-4.
- ↑ Coronation park
Archived 2013-01-03 at archive.today हिन्दुस्तान टाइम्स, 14 अगस्त 2008. - ↑ Wright, Tom (22 नवम्बर 2011). "In 1911, Rush to Name Delhi as Capital Causes a Crush". द वाल स्ट्रीट जर्नल. मूलसे 25 नवम्बर 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 दिसम्बर 2011.
- ↑ "Was New Delhi a Death Knell for Calcutta?". द वाल स्ट्रीट जर्नल. 28 नवम्बर 2011. मूलसे 30 नवंबर 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 दिसम्बर 2011.
|archive-date=
में तिथि प्राचल का मान जाँची (सहायता) - ↑ Lahiri, Tripti (20 नवम्बर 2011). "The New Delhis That Might Have Been". द वाल स्ट्रीट जर्नल. मूलसे 23 नवम्बर 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 दिसम्बर 2011.
- ↑ Patwant, Singh (2002–2003). "Sir Edwin and the building" (PDF). wmf.org. मूल (PDF) से 16 मई 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 31 दिसम्बर 2013.
- ↑ "New Delhi: The Inaugural Ceremony". द टाइम्स (45744). लन्दन. 11 फरवरी 1931. प॰ 12.
- ↑ "Yadgaar" (PDF). राष्ट्रिय पुरातात्विक सङ्ग्रहालय, नया दिल्ली. मूल (PDF) से 29 December 2009 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 18 मई 2010.
- ↑ "Architecture of New Delhi". अपोलो. मूल से 3 जनवरी 2012 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 30 जनवरी 2012.
- ↑ Chishti, M. Anees (2001). "Delhi Town Planning Committee". Committees and commissions in pre-independence India 1836–1947, Vol. 4. Mittal Publications. प॰ 220. आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 81-7099-804-2. मूलसे 18 मार्च 2017 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 21 अप्रैल 2018.
- ↑ Chishti, p. 225.
- ↑ Chishti, p. 222.
- ↑ "A fine balance of luxury and care". हिन्दुस्तान टाइम्स. 21 जुलाई 2011. मूल से 14 दिसम्बर 2014 के पुरालेखित.
- ↑ "When Railways nearly derailed New Delhi". हिन्दुस्तान टाइम्स. 18 जनवरी 2011. मूल से 26 सितम्बर 2013 के पुरालेखित.
- ↑ "CP's blueprint: Bath's Crescent". हिन्दुस्तान टाइम्स. 8 फरवरी 2011. मूल से 3 January 2013 के पुरालेखित.
- ↑ "Capital story: Managing a New Delhi". हिन्दुस्तान टाइम्स. 1 सितम्बर 2011. मूल से 8 दिसम्बर 2012 के पुरालेखित.
- ↑ "A tale of two cities". हिन्दुस्तान टाइम्स. 1 सितम्बर 2011. मूल से 2 जुलाई 2015 के पुरालेखित.
- ↑ "The Constitution (Sixty-Ninth Amendment) Act, 1991". संविधान (संशोधन) अधिनियम, भारतके संविधान. राष्ट्रिय सूचना विज्ञान केन्द्र, सञ्चार आउ सूचना प्रौद्योगिकी मन्त्रालय, भारतसरकार. मूल से 21 अगस्त 2016 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 8 जनवरी 2007.
- ↑ Viswambhar Nath (2007). "Delhi Before 1947". Urbanization, urban development, and metropolitan cities in India. कन्सेप्ट पब्लिशिङ्ग कम्पनी. पप॰ 248, 251. आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 978-81-8069-412-7.