दैलेख जिल्ला नेपालए मध्य-पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रए भेरी अञ्चलए तोबो जिल्ला सा। आआे जिल्लाए सदरमुकाम नारायण नगरपालिका सा। आआे जिल्ला भेरी अञ्चलए पारेभन्दा जिमुजा जिल्ला सा। दैलेख जिल्ला मध्य पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत पूर्वडे जाजरकोट उत्तरडे कालिकोट पश्चिमडे अछाम होकाई दक्षिणडे सुर्खेत जिल्ल्लाए वीचल रहिउ तोबो रमणीय मध्य पहाडी जिल्ला सा । आआे जिल्लाए सदरमुकाम दैलेख बजार काठमाडौंङाई करिब ६५० किलोमिटर पश्चिम, कोहलपुरङाई १५० किलोमिटर होकाई सुर्खेत उपत्यकाङाई ६५ किलोमिटर उत्तरल रहिडे ले । ऐतिहासिक धरोहरए रूपल रहिउ आआे पहाडी जिल्लाए उत्तर सिरडे मनमोहक महावुलेक दक्षिण सन पश्चिमडे कर्णाली नदी होकाई जिल्ला भित्र लोहोरे छामघाट खोला शीरस्थान, नाभिस्थान, पादुका, कोटीला धुलेश्वर मितानो री तर्त दीप ज्वाला चाँङ्ने पाँचकोशी तीर्थस्थलए मीनए प्रसिद्ध रहिउ क्षेत्रर आल लेर । भाैगोलिक रूपल विकट अरहिडे पनि आआे जिल्लाए पर्यटकीय विकासए सम्भावना रोट रहिडेले ।आआे जिल्लाए प्रमुख व्यापारिक केन्द्ररल नारायण नगरपालिका, दुल्लु, रानीमत्ता, नौमुले, वेस्तडा, कर्णाली नदीको काखमा अवस्थित तल्लो डुङेश्वरबजार, ठाँटीकाट, रामघाट बजार,टुनीबगर ,राकम कर्णाली बजार, खिड्कीज्यूला बजार रहिडे लेर। प्राकृतिक सन ऐतिहासिक दृष्टिकोणए महत्वपूर्ण रहिउ आआे जिल्ला धार्मिक सन प्राकृतिक तथा जल सम्पदाल पनि धनि रहिडे ले । विभिन्न मठ, मन्दिर, पर्यटकीय तिर्थस्थल तथा विभिन्न नदीराई साथल रहिउ प्राकृतिक मनोरम दृश्यर तथा प्राकृतिक श्रोतए व्यापक उपलब्धता आआे जिल्लाए पर्यटकीय सम्भावनाए आधारर सार। आआे जिल्लाल तिब्रतर रूपल सडक, पुल-पुलेसा, मठ, मन्दिर, देवल, होटल, लज सन ब्यापारिक केन्द्रर निर्माणल रहिडेलेर । जिल्लाए लकान्द्रा गा.वि.स.ए जौचौरए पहिरोल तामा सन झङए खानीर पुरिसिडे लेर गार्ने भनाइ रहिडेले। हिताउज कालिकोट सन दैलेखए सिमानाल परिने भुवानथानए लेकल स्थानिय पाङल झिलझिले लुङ गार्सिने काईनेटिक लुङए उत्खनन तथा प्रसोधन टाआेयान डोजे। अइजइडेज दैलेखल चुन लुङ सन अभ्रखए खानीर लेर गार्ने वैज्ञानिकराई या भनाई रहिडे ले। जिल्लाए विभिन्न पोल दइसिने सिलेट झिमए छाना जइने प्रयोगए लागि पाखाङा जिल्लाल समेत निर्यात डोसी ।
इतिहास
editदैलेख जिल्ला बाइसे चौबिसे राज्यकालल खस राज्यए शीतकालीन राजधानीए रूपल परिचित दुल्लु सन बेलासपुर राज्यल विभाजित लेआे । प्राचीन सन मध्यकालल न्हेबोलो राज्यल विभाजित आआे जिल्लालाई शाहकालीन नेपालए पुर्नएकीकरण अभियानल बहादुर शाहए सन १७८९ डे नेपालल गाभिउ तथ्य ऐतिहासिक वर्णनरल डइसि । [1] जिल्लाए विभिन्न पोल रहिउ मन्दिर, देवल, शिलालेख आदिराई आआे जिल्लाए ऐतिहासिक परिचय याडेनइर। सदरमुकाम स्थितल पुरानो बजारल रहिउ प्रसिद्ध कोतगढी पुरानो युद्धकिल्लाए रूपल लेआे गार्ने विश्वास डोसी । बि.सं.२००९ साल ङाडे अछाम, सुर्खेत सनजाजरकोट जिल्लाए केही क्षेत्रर आल गाभिसिउ यालेऊ । [1] राजा रजौटा उन्मुलन ऐन २०१६ झिन्टाई आधुनिक नेपालए प्रशासनिक ढाँचा बमोजिम गौडा सन २०१८ साल झिन्टाई आआे जिल्ला पूर्वडे भैरीलेक सन कट्टीभञ्ज्याङ्ग उत्तरडे महाबुलेक, पश्चिमडे कर्णाली नदी, दक्षिणडे तीनचुला भित्रला भूभागलाई दैलेख जिल्लाए सिमाङ्कन जइसिउ लेआे। [1] दैलेख जिल्लाए दुल्लु क्षेत्रलाई राणा कालला ङाटा प्रधान मन्त्री जंग बहादुर राणाए बाल्यकाल बितिउ पो गार्डे पनि सरिसी। दैलेख जिल्लाए २००७ सालला क्रान्तील पश्चिम नेपालए लागी अग्रीम पो हासिल जइडे नउ। तत्कालीन भुमीगत नेपाली काँग्रेसए दैलैख नाउले कटुवालला शेर सिंह खड्काए कालिकोट, जुम्ला, अछाम, डोटी आदी पश्चिमी जिल्लार कब्जा जइसिउ पाङ ऐतिहासिक वर्णनल उल्लेख जइसिउ ले। २०३६ ला जनमत संग्रहल सन २०४६ जन आन्दोलनल पनि दैलेखला रंग बहादुर शाही, बिनोद कुमार शाह, मणी राज रेग्मी गणेश बहादुर खड्का, शिव राज जोशी, रंग नाथ जोशी गोविन्द बन्दी, हेम बहादुर शाही, हर्क बहादुर शाही, पुर्ण ब. शाही, भद्र ब. शाही, तर्क ब. बडुवाल, बजिर सिंह बि.क. चिदानन्द स्वामी मितानो अधिकांश नेताराई साथ याडे यानइआे। निताउज २०६३ ला जन आन्दोलनल पनि रोटा उल्लेखित व्यक्तिराई साथल केही नयाँ नेतार जस्तै:- थिर ब. कार्की, रत्नेश श्रेष्ठ, कृष्ण बी.सी. राज ब. बुढा, राम प्रसाद जैसी आदी नेताराई साथ याडे यानइआे। अजेलसम्म आआे जिल्लाङाई सांसदल निर्वाचीत टाडे प्रतिनिधित्व डोने व्यक्तीराई विवरण आआे प्रकार ले।
- १- राष्ट्रिय पंचायत सदस्य (२०४६ ङाडे)
- कर्ण ब. सिंह
- केशव ब. शाह (२ खेब)
- डा.प्रेम ब. शाही
- गगन ब. शाही
- २- प्रतिनिधी शभा सदस्य (२०४६ झिन्टाइ)
- गणेश ब. खड्का (प्र. स. स. निर्वाचन क्षेत्र नं. १ सोँ खेब)
- नर बहादर हमाल (प्र. स. स. निर्वाचन क्षेत्र नं. १ )
- रंग ब. शाही (प्र. स. स. निर्वाचन क्षेत्र नं.२)
- बिनोद कुमार शाह (प्र. स. स. निर्वाचन क्षेत्र नं.२)
- शिव राज जोशी (सभासद निर्वाचन क्षेत्र नं.२)
- राज ब. बुढा (सभासद निर्वाचन क्षेत्र नं.२)
- अमर बहादुर थापा (सभासद क्षेत्र नंवर १)
- लक्ष्मी पोख्रेल (सभाद क्षेत्र नंवर २)
- रत्न बहादुर बि.क. (रा.स.स.)
- रंग नाथ जोशी (रा.स.स.)
- कुन्ती शाही (समानुपातीक शभासद २ खेब)
- जग्य ब. शाही (समानुपातीक शभासद)
- भरत रेग्मी (समानुपातीक शभासद)
रोटा उल्लेखित व्यक्तीर केशव ब. शाह, गणेश ब. खड्का, बिनोद कुमार शाह सन शिव राज जोशी नेपालला मंत्री परिषदल मंत्री टाडे लेर।
नामाकरण
editआआे जिल्लाए मीन दैलेखए उत्त्पत्ति बारेल निम्नानुसारला किंवदन्तिर दइसिर [1]
- पौराणिक कालल दधिचि महर्षिए तपस्या डोडे चुसिसिउ पो टाडे होए मीनटाइ "दधिलेक" मीन अरहिउ होकाई झिन्टाई अपभ्रंस टाडे दधिलेकङाई दैलेख मीन अरहिउ
- आआे क्षेत्र देवताराई निवासस्थान टाडे आआेलाई देवलोक हैअगार्सिजेउ झिन्टाई अपभ्रंस टाडे दैलेख नामाकरण अटाआे
- आल प्रशस्त मात्राल दहि-हाइनुन दइसिने टाकाई "दहिलेक" गार्डे बासिकाई झिन्डे दैलेख मीन अरहिउ
भौगोलिक अवस्थिति
edit- अक्षांस: २८.३५" देखि २९.८" उत्तर
- देशान्तर: ८१.२५" देखि ८१.५३" पूर्वल
- सिमाना: पूर्व जाजरकोट, पश्चिम अछाम, उत्तर कालिकोट, दक्षिण सुर्खेत जिल्ला
- क्षेत्रफल: १५०२ वर्ग कि.मि. (देशला कुल भूभागए १.०२%)
- धेमो पो: समुद्र सतहङाई ५४४ मिटर (तल्लो डुङ्गेश्वर)
- झेनो पो: ४१६८ मिटर (महाबुलेक)
भूगोल
editराजनैतिक हिसावए आआे जिल्लालाई ४९ गा.वि.स., २ नगरपालिका, २ निर्वाचन क्षेत्र सन ११ वटा इलाकारल विभाजित जइसिउ ले:- [1] नदी तटङाई हिमालयसम्म फैलिउ आङा धरातलीय स्वरूपलाई निम्न लिखित ३ भागल विभाजित डोआे ढुसी:[1]
- नदी निर्मित तट (५४४–१०००मि.),
- मध्य पहाडी क्षेत्र (१०००–२१००मि.)
- महाभारत श्रृंखला एवं पर्वतीय भूभाग (२१००मि. भन्दा रोट)
आआे धरातलीय स्वरूपराई जिल्लाए क्रमसः करिव १०%, ३७%, सन ५३% भूभाग ओगटिडे नइर। मध्य पहाडी क्षेत्रल जिल्लाए ८५% भन्दा मस्त जनसंख्या एवम् बस्ती केन्द्रित ले। [1]
प्रशासनिक विभाजन
edit- निर्वाचन क्षेत्र संख्या=२
- इलाका क्षेत्र संख्या=११
दैलेख जिल्लाल जम्मा ६० वटा गा.वि.स.र यालेआे। ५ वटा गा.वि.स.लाई जोडिडे नारायण नगरपालिका जइसिउ ले भने ६ वटा गा.वि.स.लाई जोडिडे दुल्लु नगरपालिका जइसिउ ले। अजेल आआे जिल्लाल ४९ गा.वि.स.र सम न्हेबोलो नगरपालिका रहिडे लेर
पर्यटन
edit
जिल्लाए मध्यपश्चिम टाडे बगिने छामगाड खोला सन पूर्वी भेग टाडे बगिने लोहोरे खोलाए सङ्गमपो चुप्रा दैलेख जिल्लाए पारेभन्दा आकर्षक भौगोलिक पो मानिसि। खस राजा नागराजए हिमाली राज्यए शीतकालीन राजधानी दैलेख दुल्लुक्षेत्रल अवस्थित पञ्चकोशी तीर्थस्थल मध्ये श्रीस्थान सन नाभिस्थान भित्र नित्य प्रज्वलित ज्वाला जी राष्ट्रिय स्तरला धार्मिक, ऐतिहासिक तथा पर्यटकीय पोए रूपल चर्चित लेर। दैलेख जिल्लाए भुर्तील रहिउ २२ वटा देवललाई विश्व सम्पदा सूचील नइसिउ ले यिताउज रावतकोटल रहिउ पञ्चदेवलर दैलेख जिल्ला सदरमुकामल रहिउ कोत गढी सन दुल्लु क्षेत्रल रहिउ कृतिखम्बा, सातखम्म, पटङ्गेनी दरबार, जंग बहादुर राणाए पिता बाल नरसिंह कुवँरए समाधीए मीनए सरेसिने मासए धुलो रइआे परिङडे निर्माण जइसिउ बालेश्वर मन्दिर लगायत अनेकौँ पौराणिक शिलालेखर आला प्रमुख पर्यटकिय पो सार![1]
दैलेख जिल्लाल रहिउ सम्पदाराई सूची
editदैलेख जिल्लाए विभिन्न पोरल ऐतिहासिक मूर्त सम्पदार छरिसिडे रहिडे लेर। अजेलसम्म जानकारी टाआे ढुआे मूर्त ऐतिहासिक सम्पदाराई विवरण निम्न प्रकार रहिडे ल।[2]
| क्र.सं. | विवरण | क्षेत्र नं. १ | क्षेत्र नं. २ | जम्मा सङ्ख्या |
|---|---|---|---|---|
| १ | अभिलेख स्तम्भ तथा वीरखम्बार | ९ | ५५ | ६४ |
| २ | अभिलेखर | ५ | ६१ | ६६ |
| ३ | मठ मन्दिरर | ६ | १४ | २० |
| ४ | देवलर | ७४ | ३६ | ११० |
| ५ | गढी, दरबार तथा पौवार | २ | ५ | ७ |
| ६ | धारा तथा नाउलीर | ६ | ६ | १२ |
| कुल जम्मा | १०२ | ११७ | २७९ |
अर्थतन्त्र
editआर्थिक दृष्टिकोणए आआे जिल्लालाई विकट जिल्लाए रूपल लाङने डोसि। [1] नेपालला दन्द्व प्रभावित जिल्लार मध्य दैलेख पनि तोबो सा। विकास निर्माणए कार्यल फड्को सइआे दैलेख जिल्ला दन्द्वकालल निष्क्रिय मिताउ रङसिडे पनि अब आल तिब्र रुपल विकास निर्माणए ह्यनर सञ्चान टाआेयान डोजेर। आआे जिल्लाला पार प्रमुख व्यापारीक केन्द्ररल यातायातए चाआे सुविधा ले। जस्तै कि खड्कावाडा ङाई पिपलकोट सम्मला कर्णाली राजमार्गला साथै रानिमत्ता - महावु, चुप्रा - मेहलतोली, तल्लो डुङ्गेश्वर - दुल्लु, दुल्लु - कुसापानी, दैलेख - दुल्लु, रामघाट - सिंहासैन, दैलेख - नौमुले मितानो करिब ६०० कि.मी. भन्दा मस्त अधिकांश ग्रामिण सडकर सञ्चालनल हुडे लेर। दैलेख जिल्लाल २५ सैया युक्त जिल्ला अस्पताल उपलब्ध ले। आआेए साथल प्रत्येक गा.वि.स.मा स्वास्थ्य चौकी, उप स्वास्थ्य चौकी सन प्रसुतीगृहर बनिडे लेर। करिब ६१% शाक्षरता रहिउ आआे जिल्लाल अजेल ४ वटा क्याम्पस, १५ वटा उच्च माध्यमिक विद्यालय, ५० वटा माध्यमिक विद्यालय, १०६ वटा निम्न माध्यमिक विद्यालय, ४१० वटा प्राथमिक विद्यालय होकाई ५ वटा निजी विद्यालयर सञ्चालनल रहिडे लेर।[3] आआे जिल्लाला प्रमुख व्यापारिक केन्द्रर आआे प्रकार रहिडे लेर।:-
- दैलेख बजार
- चुप्रा
- नौमूले
- तल्लो डुङ्गेश्वर
- माथिल्लो डुङ्गेश्वर
- बेस्तडा
- डांडीमाडी
- दुल्लु
- टुनीबगर
- राकम कर्णाली
- लकान्द्रा
- रामाघाट
- धरम पोखरा
- गुरांसे
- खम्बगाडे
- खिडकी जिउला
पर्यटन विकासएलागि पूर्वाधार निर्माण सन प्राकृतिक सम्पदाए संरक्षण
editमानव सभ्यताए विकाससँगै निर्माण टाआे धार्मिक तथा ऐतिहासिक महत्व घुरो पुरातात्विक सम्पदा तथा प्राकृतिक रूपल ज विशिष्ट पो सन महत्वए रूपल रहिउ सम्पदाए संख्या नेपालल मस्त ज लेर। नोल पनि दैलेख जिल्ला निताआे विशिष्ट पो कायम जइआे जिल्ला सा जोङ धार्मिक सांस्कृतिक सन ऐतिहासिक रूपल भिन्नै खालला पहिचान याआे ढुने निरन्तर चाङडे लिने ज्वालाराई क्षेत्र खस सभ्यताए सृजना डोसिउ पुरातात्यिक सन ऐतिहासिक धरोहरर टाआे क्षेत्र सा। आआे क्षेत्रला नागरिकराई बढ्दो क्रयशक्ति विविधता भित्र रमिने चाहना राजनैतिक सामाजिक आर्थिक तथा साँस्कृतिक रूपान्तरण उन्मुख वर्तमान समाज विशेषए कारणए दैलेखला पर्यटकीय संभावना प्रचुरमात्राल रहिडे ले। आल याज आवश्यकता रहिडे ले गुणस्तरीय पूर्वाधार निर्माण सन दृढ पहलकदमीए। नागरिकए बढ्दो आवश्यकता सन माग परिपूर्तिए लागि सार्वजनिक निकायरङाई वस्तु सन सेवा प्रवाह डोसिउ माल पर्यटन विकासएलागि पूर्वाधार निर्माण आआेए संरक्षण सन प्राकृतिक सम्पदाए संरक्षण तथा प्रचार प्रसारए आवश्यकता परिई। नेपालए ऐतिहासिक धार्मिक सन पर्यटकीय जिल्लाए रूपल परिचित आआे जिल्लाल राजनैतिक दलए प्रमुख तथा कार्यकर्तार सरकारी निकायर विकासए साझेदार संस्थार गै।स।स सचेत नागरिक समाज नीजि पो सन नागरिकर तथा आआेए समावेशी सन प्रतिनिधिमूलक समुदायल आधारित संस्थाराइ प्रयासए समग्रताङाई ज पर्यटन क्षेत्रल फड्को सइने जइडे विकास संभव टाए। पर्यटन आफुल ज विकासए तोबो पाटो सा भने पर्यटन विकासएलागि पूर्वाधार अनिवार्य शर्त सा। यिताआे सेरोफेरोल रहिडे दैलेखलाई अइजइडे रङो ढुसी
दैलेख जिल्लाल उद्गम टाआे विभिन्न जातीर
editदैलेख जिल्लालाई विभिन्न जात जातीराई उद्गम स्थलए रूपल पनि लाङो ढुसी कताने लेकाई आआे जिल्लाए विभिन्न पोर जस्तै :-
- दुल्लूङाई दुलाल
- बासीङाई बस्याल
- बडङाई बराल(बडाल)
- लम्जीङाई लम्जेल
- नेपाइाई नेपाल
- लामीछानीङाई लामिछाने
- लयाँटीङाई लुईँटेल
- भुर्तीङाई भुर्तेल
- दवडाङाई दवाडी
- पराजुलङाई पराजुली
- दहङाई दाहाल
- कट्टीङाई कट्टेल
- रिजुङाई रिजाल
- हुमेगाउँङाई हुमागाई
- लम्सुङाई लम्साल
इत्यादी पोरङाई रोट उल्लेखित जातीराई उद्गम टाआे मानिसि । रोट उल्लेखित जातीर संसारला जुन सुकै कुनाल याचुसिडे पनि आफ्नो उद्गम स्थानए रूपल दैलेख जिल्लालाई सरेर। होरलाई दैलेख जिल्लाए बारेल चाआेस जानकारी जइडे होरलाई आफ्नो उद्गम पो सम्म केने सहज वातावरण जइकन आआे जिल्लाए महत्व बढिउ ढुने ले।
दैलेख जिल्लाए पर्यटकिय पोर
edit
दैलेख भौगोलिक दृष्टीए पहाडी जिल्ला अटाकाई आल मस्त पर्यटकिय क्षेत्रर रहिडे लेर । नेपालए प्रमुख मानिने पंचकोशी तिर्थस्थल आआे जिल्लाल अवस्थित ले । नेपालए प्रमुख मानिने तोबो याज शिलालेख दूल्लु स्थित कृतिखम्मला साथल वैज्ञानिकराई अनुसार मृत ज्वालामुखि मानिसिउ धुलेश्वर आआे जिल्लाल अवस्थित ले। होकाई नेपालला चर्चित मानिसिउ पेट्रोल, ग्याँस तथा मट्टितेलए खानि पनि आआे जिल्लाल दइसिने सम्भावना ले । प्राचिन मत अनुसार डुङ्गेश्वरल दधिचि ऋषिए आश्रम रहिउ विश्वास डोसि । यिताउज बैकए लेकलाई महाभारत सन रामायणल बर्णन डोसिउ द्रोणाचल पर्बत मानिसिउ ले। आआेए पनि दैलेखए महत्व बढइने रङसि।
दैलेख जिल्लाला सम्पदा तथा प्रमुख जडीबुटीर
editविश्वला ज दुर्लभ मानिसिउ शमी सन रुद्राक्षए सिङर पनि आआे जिल्लाल दइसिर । निताउज आआे जिल्लालाई काफल, चुत्रो, ऐँसेलु, घ्यामो सराआेए, पोरो सराआेए, सुनगाभा, रक्तचन्दन, टिमुर, हतपसारो, काउला, पाषाणभेद, पुवा दाङ, देवदारू, पाँगर, सालइ, साज, सिसौ, खयर सतुवा, असुरो यितानो अनेकौं जडिबुटी तथा वनस्पतिराई खानी मानिसिइ। यदी आआे अमुल्य वनस्पतीए संरक्षण जइडे आआेरलाई लोप तानेङाई बचइकन आआे जिल्लाए पर्यटन विकास टाआे ढुने सम्भावना रङसि।
प्राकृतिक सम्पदार
edit- मदानताल (बिशाला)
- नाके गुफा (बिशाला)
- रामगाड
- भुतगाड
- कर्णाली नदी
- लोहोरे खोला
- छामगाड खोला
- पादुका खोला
- द्वारी झरना
- खरिगैरा झरना
- लाँकुरी झरना
- कुशापानी झरना
- खुनगाड खोला
- कानेगाड खोला
- शिखरद्वारी (घोडादाउनी)
यदी आआे प्राकृतीक सम्पदाराई बारेल सर्वत्र जानकारी डोकिन आआे जिल्लाए पर्यटन विकासल टेवा याैने सम्भावना रङसि।
धार्मिक सम्पदा तथा मठ मन्दिर
edit
दैलेख जिल्ला देवताराई वास पो अटाकाई आल मस्त धार्मिक सम्पदार रहिडे लेर। आङा केही धार्मिक सम्पदार आआे प्रकार रहिडे लेर
- भुवान थान
- पञ्चकोशी
- शिरस्थान
- नाभिस्थान
- पादुकास्थान
- धुलेश्वर
- डुंगेश्वर
- कोटिलास्थान
- तोलिपाटा मालिका
- विन्द्रासैनी मन्दिर
- तियाडी थान नेपा
- धर्मगद्दी दुल्लु
- बालेश्वर दुल्लु
- विलासपुर मन्दिर
- नारायण मन्दिर
- बालेश्वर मन्दिर
- वटुकभैरव मन्दिर
- दुल्लु कालिका मन्दिर
- विनध्यवासिनी मन्दिर
- भैरवी
- बुकि माईए थान
आआे धार्मीक सम्पदाराई चाआेस प्रचार प्रसार डोकिन आआेराई बारेल पार श्रव्य तथा दृश्य माध्यमद्वारा आआे सम्पदाराई जानकारी जइकन दैलेख जिल्लाए पर्यटन विकास टाआे ढुने रङसि।
ऐतिहासिक सम्पदा देवल तथा वीरखम्बा अभिलेखर
edit
हुन के नुवाकोट ङाई भारतला गढवाल सम्मए भु-भागल विभिन्न पोरल प्राचिन कालला देवलर निर्माण जइसिउ लेर। तर पारेभन्दा मस्त संख्याल देवलर दैलेख जिल्लाल निर्माण जइसिउ लेर। स्थानिय जन विश्वास अनुसार महाभारत कालला पात्र पाण्डवर द्वारा निर्माण जइसिउ गार्सिने आआे देवलर कताने सन कता प्रयोजनए लागी निर्माण जइसिउ गार्ने आछिमसम्म कुनै ठोस प्रमाणर जुटिउ ढुडे मालेर। दैलेख जिल्लाए विभिन्न क्षेत्रल छरिडे रहिउ देवलर सन अन्य सम्पदार आआे प्रकार रहिडे लेर।
- देवलर
- भूर्तिल रहिउ २२ देवलर
- रावतकोटल रहिउ देवलर
- रानीवनल रहिउ देवलर
- किमुगाउँला देवलर
- किमुगाउँला एकल देवल
- कुइकानाला पञ्चदेवल
- कुइकानाला जोडा देवल
- भूर्तीला पञ्च देवल
- दुल्लु पटाङ्गनीला जोडा देवल
- दुल्लु उपरीचैत्य धाराए मुढे देवल
- रावतकोटला पञ्चदेवल
- लम्जीला पञ्चदेवल
- गढी तथा पौवार
- प्राचिन दुल्लुकोट
- दैलेख बजारला कोतगडी
- प्राचिन दुल्लु दरबार
- दुल्लु गढी
- बाइसे राज्यकालला दुल्लु दरबार
- काजी जसपाउथापाए ऐतिहासिक पौवा
- वीरखम्बा तथा अभिलेख स्थम्भर
- कीर्तिस्तम्भ
- दामुपालए शिलालेख
- साउना कार्की सन सउका कर्क्यानीए देवल
- दुल्लु गढीए अभिलेस्तम्भ
- सातखम्ब गमौडी
- दुल्लु किर्तिखम्ब नजिक रहिउ वीरखम्बार
- दुल्लु गैरीपिपलए डाँडात रहिउ वीरखम्बार
- दुल्लु पौवा मार्गल रहिउ घेआे स्तम्भ
- दुल्लु गैरीपिपलए सडकल रहिउ वीरखम्बार
- दुल्लु पौवा मार्गल रहिउ जिमुजा स्तम्भ
- चक्रताला वीरखम्बा
- डाँडीमाडीला बाह्रखम्बार
- छिउडी पुसाकोटला वीरखम्बा
- दैलेख बजारला चारखम्बार
- सात्तलाङा वीरखम्बार
- जम्बुकाँदला वीरखम्बार
- दैलेख बजारला न्हेबोलो खम्बार
- जारकोटला वीरखम्बा
- खम्मगाडेला वीरखम्बा
- रावतकोटला वीरखम्बा
- पिपलकोटला वीरखम्बा
- धारा तथा नाउलीर
- भूर्तीला लुङेधारा
- खुर्सानीबरीला लुङेधारा
- पाथरनाउली
- कपुरनाउली
- कल्याणधारा
- गोमती धारा
- रानबाडा धारा
- रूपसे धारा
- सिंहासैनला लुङेधारा
- तिलेपाटा लुङेधारा
- पिपलकोट लुङेधारा
- बाणगंगा बडलम्जी
पर्यटकीय दृष्टिकोणए रोट उल्लिखित पारे जसो सम्पदाल सडकए पहुँच ले। हिउँदाल सवारी साधनङाई यात्रा डोने सम्भव ले। आआे सम्पदा सम्मए पहुँचए लागि जिल्ला विकास समिति सन गाउँ विकास समितिराई निरन्तर लगानी डोयान डोडे नइर जति पहुँचए लागि सडकल लगानी टाडे ले नोए तुलनाल नो सम्पदाए संरक्षण सन सम्बर्धनल लगानी टाआे ढुडे मानआे भने स्थानीय समुदायलाई पनि आआे महत्वए विषयल बुझउ माढुसिउए कारण अमूल्य सम्पदार जीर्ण अवस्थाल केडे लेर।
आआेए दिगो संरक्षण सन संबर्धनए लागि कता जइने परिया कि ?
- प्राकृतिक सम्पदाए संरक्षणए लागि विकास ह्यन डोकाई विशेष ध्यान याैने।
- वातावरणीय विनास रोकिने।
- धार्मिक तथा ऐतिहासिक सम्पदाए संरक्षणए लागि स्थानीय समुदायलाई आआेए महत्वए विषयल आत्मबोध जइने।
- जनजागरण कार्यक्रम मार्फत धार्मिक तथा ऐतिहासिक सम्पदाए संरक्षणए लागि मर्मत संभारलाई विशेष जोड याने।
- आआे पार सम्पदाए दिगो विकास सन संरक्षणए लागि ब्यवसायिक रूपल विकास डोडे पर्यटकराइ आकर्षण डोडे दैलेख भन्दा पाखङा तर संभाव्य क्षेत्रर जस्तैः कोहलपुर सुर्खेतल विभिन्न माध्यमङाइ सम्पदाराइ प्रचार प्रसार डोने।
- विशेष पर्यटकीय क्षेत्रए रूपल पंचकोशी भूर्तिला देवल सन वेलाशपुरलाई विकास जइने।
- होटल व्यवसायीलाई अतिथि सत्कार सन ज्याउए विविधिकरणए लागि जागरुक जइने।
- यितानो पर्यटकीय क्षेत्रल केने सडकल अझ मस्त लगानी डोडे आआेलाई बाह्रै महिना चलिने जइने।
- सार्वजनिक निजी साझेदारी अन्तरगत पर्यटन पूर्वाधारल लगानी जइने।
अइजइडे रोट उल्लिखित ह्यनर योजनाबद्ध तरिकाए डोकन गेमी प्रकृति सन पूर्वजराई यासुम्पिउ धरोहरलाई जिल्लाए आम्दानीए श्रोतए रूपल सच्याङने अवस्था ले।
आआेए साथल छालाए लागी प्रख्यात गार्डे पनि सरिसिने दैलेख जिल्लाए अधिकांस भूभाग जंगल क्षेत्रल परिई आला जंगलल ला, भालु, स्याला, चितुवा, सिनो, लोखर्के, खरायो, गोही, फ्याउरो, रतुवा, गल, ह्यिउ, घोरल, कस्तूरी मृग, थारल, गुल आदी जंगली जनावरए साथल बनभाले, लोइचे, परेवा, ढुकुर, भँगेरा, काग, कोइली, गा, गौँथली मितानो हजारौं जंगली बाजार दइसिर सम्बन्धित निकायए आआे जनावरराई संरक्षरल जोड याकन दैलेख जिल्लाल पर्यटन विकासए सम्भावना प्रवल रहिडे ले।
जनसंख्या
editआआे जिल्लाला मुख्य जनजाति आआे प्रकार लेर: खस क्षेत्री (३४.८५), कामी (१५.३३५), ठकुरी (१४५), ब्राम्हण (१२५), मगर(९.८७५), ,दमाई (४.४५५), सार्की (२.७५५), सन्यासी (१.६१५), सुनार (१.५८५), गुरुङ् (१.४३५), जैसी आदि जातीर आआे जिल्लाल बसोवास डोर भने नेपालल अजेलसम्म आदीवासीए रूपल सरिसिने राउटेर पनि आआे जिल्लाल खर्राक अस्थाइ रूपल याचुसिउ दइसि। [1] आआे जिल्लाए प्रमुख पाङर नेपाली(९८.९८५), गुरुङ्ग/मगर (०.४६५) होकाई अन्य (०.५६५) सा। [1] धार्मिक रूपल आआे जिल्लाल हिन्दू धर्म(९८.३२५), बौद्ध धर्म (१.४५५), इस्लाम धर्म(०.०८५), अन्य (०.१५५) धर्मावलम्बी लेर। दैलेख जिल्लावासीर व्यापार व्यवसाय सन नौकरी पेशा डोडे पनि अधिकतम कृषि पेसा अपनइर। आआे जिल्लाला कृषकर मुख्य रूपल पशुपालनल भैंसा ङार हाईङार, बाख्राङार बाजारङार, जि:र ङार, बंगुरङार, तथा खेती पातील मकै, धान, पिमा, जाै,चिका, राँदै, कोले, फापर मिताउ अन्नबालीए खेती डोर भने आलु, जे, कबली, काकला, भंटा, काउली, मुला, गोल भेंडा मिताउ चिब खेतीए साथल अलैंची, अदुवा, खोम, बेसार, न्हो, प्याज, धनियाँ, तोरी, खोरासन आदी नगदे बालीए खेती डोर। फलफूल खेतील दैलेख जिल्लाल स्याउ, नास्पती, आरु, खासै, सुन्तला, घरी आदी फलफूलए खेती डोसि। आआेए साथल आङा कृषकर मास, मुसुरो, सिमी, भटमास, चना, केराउ मितानो दालए खेती डोर।
संस्कृति
edit
दैलेख जिल्लाल थरी थरीला जात जातीला मीराई बसोवास रहिउ कारणए आङा संस्कृतील मस्त ज भिन्नता दइसि। अलग अलग जात जातीला मीराइ पारे आफ्नो आफ्नो रिती रिवाज अनुशार आफ्नो आफ्नो परम्पराए मानिडे हुसिउ चाड पर्वर मनइने डोर। आआे जिल्लाल मानिसिने प्रमुख चाडपर्वरल देउडा स्ह्या, मारुनी स्ह्या बैसेरी स्ह्या, हुड्केउली स्ह्या, फुर्का स्ह्या, आदीए सुन्दर झलक रङो ढुसि। लोक रितिस्थिति सन सांस्कृतिक परम्पराए दृष्टिकोणए पनि दैलेख जिल्ला तोबो अद्वितीय भूमि सा । दैलेख नेपालल मस्त जातजाति सन पाङराई उद्गमस्थल पनि सा। दैलेखए पारलाई आफ्नो मौलिक परिचय याडे नआे होकाई विशिष्ट संस्कार अनि संस्कृति याडे नआे । दैलेखए पौरख पैडे नआे होकाई साँडे साँडे पल्टिडे सिने पैडे नआे । होकाई ज दैलेखलाई धर्म, संस्कृति सन वीरताए सङ्गम पनि हैगार्सि । [2] मीराई जन्मदेखी मृत्युसम्मला पार अवसररल, स्थानिय चाडपर्वरल, मन्दिर तथा देवस्थलरल, राम रमाइलोल, युद्धको मैदानल, विजयए उन्माद सन पराजयए पीडाल, दुःख सुखल, वनपाखा तथा मेलापात मितानो पार अवसररल अलग अलग प्रकारला गीत, बाजा, तथा लय सन सङ्गीतए सिर्जना जइडे नैआे दैलेखए । इतिहासए कालखण्डल बनै खेआे फड्को अजइडे पनि दैलेखल गुञ्जने गीत सन लोक लयए अझै पनि दैलेख जिल्लाए इतिहासए कथा व्यथालाई गीतमालाल सिल्डे गुनगुनइडे हुडेले । आफ्नो जिवन्त ऐतिहासिकतालाई सार्थक तुलइडे आधुनिकताए मार्गल ङाडे बढिडे ले । दैलेख जिल्लाए पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण, लेक, बेसील अलग अलग रूपल लोक प्रचलनल रहिउ अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाराई सूची खेआे ले । [2] पञ्चे बाजा, हुडके स्ह्या, देउडा, धमारी, रत्यौली, चैत, भारत मितानो सम्पदार दुल्लुक्षेत्र सन दैलेख जिल्लाए उत्तरी भेगल मस्त प्रचलनल रहिउ दइसि। नइजइडे रहरे बैंसारी, गुरु बैंसारी, सरौं, मारुनी, गर्रा मिताउ सम्पदार दैलेखए पूर्वी सन दक्षिणी भेगल मस्त प्रचलनल रहिउ दइसि । विश्व सम्पदा दिवस २०१२ए अवसरल वि.सं. २०६८ चैत्र १९ गतेए दिन दुल्लुला आयोजित सार्वजनिक समारोहल पर्यटन विकास केन्द्र, दैलेखला अध्यक्ष गणेश उपाध्याय रेग्मी, पद्म सिर्जना मञ्जरीला अध्यक्ष तेज बहादुर हमाल, नेपाल संस्कृतिक संघला अध्यक्ष टंक प्रसाद रिमाल, सहिद पूर्ण स्मृति प्रतिष्ठानला अध्यक्ष घनश्याम भण्डारी तथा सचिव राजेन्द्र प्रसाद अधिकारीए संयोजनल फट्को, भैलो, भैली, भैनी, मारुनी स्ह्या, हुड्के स्ह्या, धमारी, पञ्चेबाजा, देउडा सन नेउली हदेली मिताउ विभिन्न दश प्रकारला अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाराई प्रदर्शन जइसिउ लेआे । [2] बि स १८४८ कार्तिकल बिलासपुर राज्य एकिकरण टाडे लेआे होकाई नेपाल एकिकरण झिन्टाइ दैलेखए तात्कालिक सामाजिक परिवेसल पनि घेआे परिवर्तन टाआे रङसि । बहादुर शाहाए पश्चिम विजय अभियान अन्तरगत विलासपुर राज्य एकिकरण टाआे झिन्टाइ गोरखाली सेनाए विभिन्न पदिक, अधिकारी तथा अन्य कर्मचारीर दैलेखल ज स्थायी बसोवास जइने डोकेर । होराई दैलेखए डाँडाल व्यवस्थित बस्तीए शुरुवात जैकेर। आआे सिलसिलाल अजेलका बज्रभैरव मन्दिरदेखि बटुक भैरव मन्दिर सम्मला क्षेत्रल सुनारर, बटुक भैरव मन्दिरदेखि नारायण मन्दिर सम्मला क्षेत्रल नेवारर, नारायणमन्दिरङाई पुरानो कारागार सम्म होकाई कोतगढिए पूर्वी भागल दमाईर, पुरानो कारागार देखि भगवती मन्दिरसम्मला भागल कसाईर, भगवती मन्दिर देखि रोटा डाँडा(बारुदथान गडि) क्षेत्रल कामी, भगवती मन्दिर देखि पश्चिमला भागल ढाँग्रे(गन्धर्व) समुदायए बसोवास बसइसिउ अलेआे । बज्रभैरव मन्दिर देखि उत्तर डे अजेलका अदालत देखि टुडिखेल धाराए भूभाग बादी समुदाय, टुडिखेल धारादेखि पश्चिम अजेलका कुसाडा नाङखारल चुरट्टाराई बसोबास बसइसिउ अलेआे। ऐजइडे आल बसोबास डोनेल काँस्की, स्याङजा, बागलुङ, तनहुँ लगाएतला गण्डक क्षेत्रङाई हुदिउ दइसि तसर्थ संस्कृतिल बिभिधता दइसि। मीराई बसाईसराईए क्रम संगल कला, संस्कृतिर पनि परिस्कृृत टाडे हुके । होराई चाडपर्वर पनि माठो माठो स्थापित टाडे बाके । आ आफ्ना रितिरिवाज परम्परा अनुरुप मानिडे हुसिउ चाडपर्व, रितितिथी पनि स्थापित टाडे बाके । होकाइ चाडपर्वर मध्य पारेभन्दा खेआे समय चलिने सन लोकप्रिय मेला सा बर्षे मेला । खस मल्ल साम्राज्यकालल प्रचलित राउटे स्ह्या, हुड्के, ख्याली, पंचेबाजा, ढालकी, मयूर, मारुनी, सोरठी, लहरे पैसरी मिताउ सस्कृतीर अजेलसम्म पनि समाजल संरक्षीत रहिडे लेर । दैलेख बजार क्षेत्रल भने काठमाण्डौ, ललितपूर, भत्तपुर लगाएत गण्डक क्षेत्रङाई बसोवास डोडे हुआे समुदाय समुदायराई बिचल बर्षे मेला –लाखे नाच, गाईजात्रा, घण्टाकर्ण, रोपाईजात्रा, टाकटुके जात्रा, कृष्ण जन्माष्ठमी मिताउ मेला पर्वर लोकप्रिय रहिडे लेर।[4]
- बर्षे मेला
दैलख बजारल प्रचलित बर्षेमेलाए सन्दर्भल विभिन्न तर्कर रहिउँ दइसि । पारे भन्दा उपयुक्त तर्क अनुसार दैलेख बजारला रहिउ करिव ७० वटा झिमधुरीराइ प्रत्येक बर्षातए हरिसियानी एकादशी ङाई हरिबोधनी एकादशिसम्म जात्रा(मेला) आयोजना जइसिउ बाफत झिम जग्गा कर मिनाह टाने तात्कालिक सरकारी व्यवस्था रहिउ ताकाई बर्षे मेलाए बाध्यताकी अवस्थाए कारण अजेल सम्म पनि निरन्तरता टाडे अबाआे गार्ने भनाइ ले।नो बेला सिँगारिन माचाहिने कसाईरलाई दण्ड जरिमाना जइने अजइसिजेउ । बजार भरि परिक्रमा जइडे खेम्केन बडाहाकीम अर्थात अजेलका प्रशासन कार्यालय लेआे भवन गौंडा दरबारल लाङडे स्ह्याने अपरिज्याउ होकाई बर्षेमेलाए विधिवत होल लाङडे ज समापन अजइसिज्याउ । तात्कालिन माओवादी जनयुद्ध चरम उत्कर्स अकेआे कारण असुरक्षा सतन्डे गौंडा दरबारए अमामानिकाई मेलाए समापन अन्यत्र सरिके। युगौंए परम्परा खेम्के । आआे क्रम वि स २०५९ साल सम्म निरन्तर लेके । अजेल मेला संचालन जइने न्यू ज्वाला क्लव पुरानो बजार सन भगवती यूवा क्लव, भगवती टोलए स्थानिय खुल्ला मंच टुडिखेलल मेला समापन जइने जइडे नइर भने एभरेष्ट क्लव नयाँ बजार सन सुनगाभा यूवा क्लवए भने छात्राबासए मैदान प्रयोग जइने जइडे नइर । वर्षे खेती लाइडे खेम्डे साउन महिनाए पहिलो दिन अर्थात कर्कटसङक्रान्तिए दिन सार्वजनिक मेला आयोजना अडोसिज्याउ। आआे दिनङाई घाम दक्षिणडे सरिडे झुल्किने अटाकाई दक्षिणायन सुरू टाए होकाई मकरसङ्क्रान्ति देखि उत्तरायन प्रारम्भ टाए । बर्षातए समयए हिलो मैलोल ज समय बितिने अटाकाई खेती मिन्ने समयल फुर्सदए समयल हिलोमैलो पखालिडे नाङखार भरिला पार तोबो पोल डुप्सिने कुस्ति रैसिने, कपड्डी रैसिने होकाई बर्षातए दुख कस्टर्ला मेडे मनोरञ्जन लाङने अजैसिजेउ । सर्स संगै विभिन्न रंग मिसइसिउ सराए घोल जइडे जारल अनैसिजेउ होकाई स्थानीय यूवारल न्हेबोलो कुइ झिन्टकाई पोडे हो घोलल अनुहार डुवइडे ह्याए पैसा बाङटाई जो हाइडे रआे ढुआे होलाई बक्सीस अयासिजेउ। अइजइडे रंगए घोलल खपर चोपिडे हाइकेन झिन्टाई विभित किसीमए अनुहाररलाई रङडे तोबोए छुट्टोलाई जिस्कैडे रमाइलो जइने प्रचलन लेआे जोलाई स्थानीय पाङल लोकन्थलीला मेला हैगार्ने प्रचलन लेआे। बर्षातल खेतिपातीए क्रमल हिलो मैलो स रैसिने टाकाई धार्मिक परम्परा अनुरुप मन्त्र जपिडे चाङयाआेन डोआे मिसुङ लुतो ख्याने चलन रहिडे लेआे। आआे प्रचलन अझै पनि कायम ज ले ।[4]
- सुरुवात
श्रावणकृष्ण चतुदर्शीए दिनलाई घण्टाकर्ण चतुर्दशीए रुपल मनइने डोसि । सडक चौबाटोल पिँआे नरकटए बिरुवार घेआे घेआे मुठा जइडे सोँखुट्टे मानवाकृतिए रुपल खडा जइसिउ घण्टासुरइ प्रतिकल मेमा लुजाराई मिराई क्वाइएमी कलात्मक पुतली जइडे झुन्डइने जइर । आेडेकपख घण्टासुरए मुखाकृति जैडे घण्टा शिरोभागमा नइसि होकाई कुनै तोबो मीलाई कच्छा क्वाइडे घण्टासुरए सन्तान जइडे आफ्नो जिजुबाजे घण्टासुरए काजक्रिया जइन्या लागि गार्डे नगर भरि पैंसा निहू परिङसि । झिम भित्रला बिकार तत्वलाई बडारिडे घण्टासुरए खङल लाङडे ख्यासि होकाई भुतप्रेत, खराब तत्व पुनः झिमल फर्किडे गमाहुक गार्डे संङार या आँगनल सोमोलो झङए किला ठोकिसि । उक्त घण्टासुरए शवलाई नगर परिक्रमा जइडे पुत्लालाई दागबत्ति यासिकन नदील बगइने डोसि । देवताए मीन थइने समेत माचाहिनेराई न्हेबोलो नाल घण्ट झुन्डइडे घण्ट टन्डे बारिने टाआे कारणए घण्टासुर मीन रहिने अबाआे सा । नरभक्षी घण्टासुर जब नगर वस्तील अपसिज्याउ हाँहाँकार अमच्चिजेउ । नो क्रमल तछा घण्टाकर्ण एम मेडे छुट्टो एम अलागिउ लेउ बोकोरोलाई एम गिन्ने अकेआे लेआे बोकोरो बाठो लेआे होए एम असतनो एम दलदले लेआे । नो एम अबाकाई दलदलल फसिउ घण्टाकर्णलाई नगर वासीराई लुङे पोडे सइसिउ लोक कथा काठमाण्डौंल प्रचलित ले । नो अनुरुप नरभक्षी घण्टाकर्णए मुर्ति जइडे चौबाटोल नइडे बिधिवत दाहसंस्कार डोकन पार दुःख कष्टराई नाश ताने मान्यता रहिडे ले । यद्यपी समयान्तरल आआे पर्वए एैतिहासीकता करिब करिब लोपोन्मूख टाडे ले । बिकृति हावी टाडे बाडे ले। आआे तर्फ पार सचेत टाने जरुरी ले।[4]
- १,जनै पूर्णीमा
हिन्दुराई पवित्र पर्वरमध्ये जनै पूर्णिमाइ छुट्टै महत्व रहिडे ले। आआे पर्वए दिन श्रवण नक्षत्र सन पूर्णिमा परिने टाकाई श्रावणीपूर्णिमा, यज्ञोपवति(जनै) धारण डोने परिने टाकाई जनै पूर्णिमा, सप्तऋषिर –(कश्यप, अत्री, भारद्वाज, विश्वामित्र,गौतम, जमदग्नी सन वशिष्ठ) लाई तर्पण दान डोने परिने ताकाई रक्षाए लागि कुइट जनै पोसिने ताकाई रक्षा बन्धन पनि गार्सि। आआे दिनल क्वाँटि जइडे ज्याने चलन ले जोए बर्षातए खेतिपातीए समयल क्याङट पसिउ चिसो हटउ गार्ने मान्यता रहिडे ले । आआे दिन टाकटुके जात्राल भे'ल बाँसए खेआे च्हल पोसिसि, खेआे जिउ टाआे बाँसए टुप्पाट चवँर पोसिसि मकुन्डो, क्वा लाइडे मानवकृति जइसिसि । चारवटा सारि चार दिशाडे पोसिसि होकाई सारीए फेरो केआेडे विभिन्न आर्कषक पोशाकल सजिसिउ यूवाराई "ए बजै जे झिमल कता कता मिन्डे ले, गेलाई नि यासुचुकेन ङमो लागिडे ले" गार्ने बाँसुरीए तालल स्याडे झुई एक आपसल ठोकिसिई । धाप्पा तथा बुच्चार सिंगारिसिने कोहि हाई टाने, गोठालो टाने लगाएतए अभिनयए माध्यामङाइ लोक जिवनए झल्को याने प्रचलन रहिडे ले ।[4]
- २,झिन्टा दिन गाईजात्रा
श्रावणपूर्णिमाए अपराटी अर्थात भाद्रकृष्ण प्रतिपदाए दिनलाई गाईजात्रा पर्वए रुपल मनइने जइडे नेपाली पात्रोरल उल्लेख डोसिउ ले । हाईए म्हे केउडे बैतर्णी तरिसि होकाई मोक्ष प्राप्त टाए गार्ने हिन्दु मान्यता अनुरुप गाईजात्रा मनइने प्रचलन रहिडे ले । विगत त वर्ष भित्र मृत्यु टाआरलाई आफ्ना पृतीराई सम्झनाल गाईजात्राल सिँगारिसिउ अर्थात हाई, गोठाला बनिउरलाई खिर, दही, घरी लगायतए फलफूल, दक्षीणा याने होकाई आफ्ना मृतकए सम्झना सन आत्माए शान्तिए कामना डोसि । काठमाण्डौल बिफररोगए महामारी फैलिडे राजा प्रताप मल्लए जा सहित मस्त लुजाराई ज्यान बाके । जनताराएइ जा सहित आफ्ना राजकुमारए पनि निधन अटाकाई महारानी घेआे पिरल परिडे अलेआे । खेपा जा असिकन जोगी होकाई मेमा जा असिकन हाई जइजइडे नगर परिक्रमा जइने शोकाकुल रानीलाई व्यङग्य जइडे टाडेपनि सँसाने प्रयास डोने भनि उर्दी जारी टाके । तत अनुरुप पार सामेल ताकेर होकाई बिभित साआे व्यङग्य प्रस्तुत जइडे महारानीलाई थामी माढुने साआे लाइसिके माठो माठो शोकङाई पाखाङ हुके । आआे परम्परा ६३० बर्ष ङाडेङाई अजेलसम्म पनि निरन्तर मनइने हुसिउ ले । समयानुसार आआे जात्राल समसामायिक राजनिति, साहित्य, व्यङग्य, सन्देश पार समेटिसिउ ले । अस्थित्व संकटल ले ।[4]
- ३,सोँछाला दिन रोपाई जात्रा
नेपाल कृर्षि प्रधान देश सा अधिकाँस कृषकराई जिवनी खेति किसानील ज बितिई । आआे गेमी लोक जिवनए जिवन्त चित्रण जइने ह्यन बर्षेमेलाए रोपाई जात्राल डोसि । विभिन्न रुपरंङगल सिँगारिसिडे, सरदार, सरदार्नी(रानी)स्याकु, छाता क्वाइसिडे, धानए धुर रुपिने, हली, रोपार, रोपार्नी, बाउसे, पन्चेबाजा टब्डे रोपाईए बेलाल हाइए गित गाइडे पार क्रियाकलापलाई अभिनयए माध्यामङाई प्रस्तुत डोसि ।
- ४,चाराैँ दिन ला जात्रा
आआे जात्राल बाघ भालुए अभिनय डोडे जंगलए राजा ला'ए सम्झना डोसी । ला सन भालुए भेषल किसानराई यावाआे मकै कुने होकाई मेला रङ्ने हुनेरलाई तुल्डे, तर्सइडे सतइने डोसि । ला भालुए आतंकङाई छुटकाराए लागि सिपाई लाइसि होकाई नियन्त्रणल लाङने प्रयास डोसि । लाए आतंक नियन्त्रण पाखाडे बाए अन्ततः रानी त ज आक्रमण डोसि होकाई रानिलाई मोडे रइन्याए लागि राजाए लालाई सइडे रानिए ज्यान बचइआे होकाई आतंकी लाए संत्रासङाई नागरिकराई छुटकारा दइसिउ चरित्र चित्रण डोडे डोसि ।[4]
- ५.पाँचौ दिन बैरागी जात्रा
बैरागी जात्रा अर्थात योगी(जोगी)जात्रा । कलाप्रेमीर गेरुवा, क्वा, दिगम्वर क्वाइसिडे चिम्टा त्रिशुल, अनि कमण्डलू भिरिसिडे जोगीए भेषल बजार परिक्रम डोने प्रचलन रहिडे ले । आआे मेलाल मिराई गृहस्थाश्रम झिन्टाइका वानप्रस्थ सन सन्यास जिवनए चित्रण डोसि । पंचकोशी तिर्थस्थल सन साक्षात अग्निरुपए ज्वाला क्षेत्रए जिल्ला टाआे कारणए पनि आआे पर्वलाई बिशेष महत्वए साथ रङने डोसि।[4]
- ६.छैटौ दिन राउटेजात्रा
दैलेख जिल्ला राउटे जातिए बसोवास लेआे जिल्ला पनि सा। राउटेर आफुलाई जंगलए राजा गार्रर । राउटेराई मुख्य व्यक्तिलाई मूखिया गार्ने प्रचलन ङाडे पनि लेआे अजेल पनि ले । समाजल चुसिने मामानिने आआे समूदाय समाज देखि टाढा अर्थात जंगलल अस्थायि छाप्रो जइडे बसोवास डोने डोर । जंगलङा कंदमूल, ह्यु, पोरो ह्यु लगाएतए सिकार सन आहार जइने आआे समुदाय आफ्नो आफन्तीए मृत्यु ताकन चुसिडे लेआे पो राडे छुट्टो जंगल डे बसाई सारिर । टुनी, सिमल, आँप, सराआेए, चाँप आदिए सिङ सन्दुख, पय, ठेकी, मदुश आदि सामाग्रीराई निर्माण जइने होकाई स्थानीय बजारल लाङडे यने डोर । यितानो अस्थित्व संकटल रहिउ राउटे समुदायए दुर्लभ संस्कृति, स्या, बाजा, ताल, शिकार कलालाई अभिनयए माध्यामङाइ प्रस्तुत डोडे मनइसि ।[4]
- ७,सातौ दिन श्रीकृष्ण जन्मोत्सव
महाभारतला मुख्य नायक यदुकुलए श्रीकृष्णए जन्म वसुदेव सन देवकीए पुत्रए रुपल मथुरास्थित कंशए कारागृहल टाडे लेआे। कंश कृष्णए सहोदर मामा लेआे । अमी बाबु महाराज उग्रसेनलाई बन्दी जइडे कंश मथुराका राजा बनिडे लेआे। अत्यन्त क्रुर, निर्दयी सन तानाशाह राजा ताकाई वसुदेव सन देवकीए आठौं सन्तानङाई कंशए बिनास तानेले गार्ने आकाशबाणी झिन्टाई अमी नाना भेना देवकी सन वसुदेवलाई कारावासए कठोर सजाय याैकु। जती संतान जन्मिडे बाके उति सइयान डोकु । श्रावणकृष्ण सप्तमीए मध्य री'ल मथुराए कारागृहल भगवान कृष्णए जन्म अटाआे नो री'लाई भगवानए जन्म टाआर टाकाई धार्मिक अनुष्टाए साथ मनइसि । आआे री'ल न्यू ज्वाला क्लवए नारायण मन्दिर, भगवती यूवा क्लवए भगवती मन्दिर, एभरेष्ट क्लव सन सुनगाभा यूवा क्लवए गणेश मन्दिरल कृष्ण जन्मइने प्रचलन रहिडे ले। भगवान कृष्णए भक्तजनराई उपवास चुसिने, भजनकृतन डोने, पूजा डोडे मनइने डोसि।[4]
- ८.आठौ दिन जन्माष्ठमी,समापन
भगवान श्रीकृष्णए जम्मिआे री'लाई सप्तमी होकाई झिन्टादिनलाई अष्ठमी गार्सि । गोकुलए नन्दरायए झिमल सुन्दर बालकए जन्म टाआे उत्साहल गोकुलवासी पारे उत्सव मनइसिउ अवसरलाई कृष्ण अष्ठमीए उत्सव मानिसि । लाखे अर्थात कंशए प्रतिक सन कृष्ण, बलराम सहितए कृष्णलिलालाई बजार भरि स्याने माध्यामङाइ प्रस्तुत डोसि। नमी अन्याय सन अत्याचारए घडा भरिडे ले, मृत्यु निश्चित ले, अब दिने तयार तान्के गार्ने संकेत कृष्णए डोआे भने भयो ङालाई तासइअ, ङा नमामा सा, ङामी प्राण दान डोके गार्ने आशयए भावह्विल जइने खालला स्या प्रस्तुत जइडे कृष्णए मत बदलिने प्रयत्न लाखेए डोआे । लाखेए अनुचर(भक्कु)ए आफ्नो मालिक अर्थात लाखेए प्राणए दान निने सन खप्सिने होकाई ढोङ्ने, ज्यान जोगइने अभिनय प्रस्तुत डोसि ।छुट्टो डे स्थानिय कृष्णजन्मइसिउ मन्दिरङाइ हाइसिउ रथर सन श्रधालुराई कृष्णभजनर गाइडे स्याने , स्थानिय भगवती, नारायण, बटुक भैरव, बज्रभैरव, गणेश मन्दिरए परिक्रमा जइडे समापन पोरल प्रवेश जइर । हजारौ दर्शकराई उपस्थितील परम्परा अनुसार कृष्णलिला प्रस्तुत डोसि होकाई अन्तल कृष्णए तरवारङाई लाखेए मृत्यु टाए । लाखेए खपरलाई रथल नइडे कृतन डोडे पुःन मन्दिर परिक्रमा डोसि । परिक्रमा क्रमल बर्षातल लाइसिउ खेती जस्तै मकेै, भट्ट मिताउ अन्य अनाज, सइलाई न्वागी गढइने प्रचलन रहिडे ले । आआेए साथल बर्षेमेला छुट्टो बर्ष सम्मएलागि समापन टाने डोआे । तसर्थ धार्मीक, आर्थिक, सामाजिक, सदभाव, सहकार्यए ज्वलन्त उदाहरण बनिडे बिदा टाए ।
[4]
आआेए साथल निम्न चाड पर्वर आआे जिल्लाल मनइने डोसि ।:-
- दशैं
- तिहार
- माघे संक्रान्ति
- जनैपूर्णिमा
- तीज
- गाइजात्रा
- कृष्णाष्टमी
- फागु पूर्णिमा
- शिवरात्री
- चैते दशैं
- स्वस्थानी
- भस्सि जात्रा
- भैले जात्रा
- भैनी
- पुष पन्ध्र
- गल्लौडी
- मालिका चतुर्दशी
- रोपाईं जात्रा
- सोह्र श्राद्ध
- नाग पञ्चमी
रोटो उल्लेखित प्रमुख चाडपर्वराई साथल विभिन्न जनजातीराई अन्य मस्त आफ्नो आफ्नो परम्परा अनुशारला चाडपर्व तथा उत्सवर मनइर। यितानो चाडपर्वल आल ज्याने आेने स्याने गाइने साथल फुटबल, भलिबल, बुद्धी चाल, दौड प्रतियोगीता मितानो खेल तथा अन्य कार्यक्रमराई आयोजना पनि डोसि । तिहारए बेला आल तास रैसिने चलन पनि रहिडे ले ।
दैलेख जिल्लाला महत्वपुर्ण फोन नम्बरर
edit| क्र.सं. | कार्यालय | कार्यालय फोन नं. |
|---|---|---|
| १ | दैलेख जिल्ला अदालत | +९७७-८९-४२०१२१ |
| २ | जिल्ला प्रशासन कार्यालय | +९७७-८९-४२०११२ |
| ३ | जिल्ला प्रहरी कार्यालय | +९७७-८९-४२०११३ |
| ४ | रणसार्दुल गण | +९७७-८९-४२०१६६ |
| ५ | जिल्ला अस्पताल | +९७७-८९-४२०१२७ |
| ६ | नेपाल टेलिकम | +९७७-८९-४२०१२२ |
| ७ | बिद्युत प्राधिकरण | +९७७-८९-४२०१३० |
| ८ | नारायण क्याम्पस | +९७७-८९-४२ +८४ |
| ९ | त्रि उमावि | +९७७-८९-४२ +८३ |
| १० | नारायण न. पा. | +९७७-८९-४२०१३५ |
| ११ | जिल्ला विकास समिति | +९७७-८९-४२०१६३ |
| १२ | ईलाका प्रशासन कार्यालय दुल्लु | +९७७-८९-४२९५१५ |
| १३ | ईलाका प्रहरी कार्यालय दुल्लु | +९७७-८९-४२९५१७ |
| १४ | एम्बुलेन्स सेवा | +९७७-८९-४२०१७९ |
| १५ | प्राथमिक आँखा उपचार केन्द्र | +९७७-८९-४२०१३७ |
| १६ | जिल्ला शिक्षा कार्यालय | +९७७-८९-४२०१५० |
| १७ | जिल्ला वन कार्यालय | +९७७-८९-४२०१३२ |
सन्दर्भ सूची
editपाखाङा लिंकर
editआआे पनि रङच्योके
edit