मगरजातिराई पाङरल पाल्पाङाइ पूर्वी भेकला मगरराई मगर ढुट (पाङ) पाङर भने पाल्पाङाइ पश्चिम भेगला रुकुम, रोल्पालगायत आथार मगरात क्षेत्रला मगरराई खाम-पाङ पाङर होकाई डोल्पाला सहरतारा, टुपतारा सन ताराकोट नांखारला मगरराई मगर काईके पाङने डोर। कोइ कोइ पोला मगरराई भने राज्यए दबाब सन विभेदए कारण सोँमोलोए मगर पाङ मापाङर। तर नो भेकला प्रायः मीनर मगर पाङल ज रहिउ टाए। म्याग्दी-सोलुला मीराङडी आआेएमी ज्वलन्त उदाहरणर सा। स्मरण गरहिक म्याग्दी सन सोलुला मगरराई मगर पाङ मापाङर। 'म्याक' म्हिने (बिर्सिनु) होकाई 'डी' गार्सिउ री (डी) अपभ्रंस टाडे म्याग्दी (बिर्सिएको पानी) टाआे ढुआे। होकाई मीराङ डीए अर्थ 'मीराङ' गार्सिउ मूल्य सन 'डी' गार्सिउ री (पानी) सायद नो समयल नो री मूल्यवान लेआे टाको। होकाई ज नो बेलाला नोला बसोबास डोने मगरजातिराई (म्याक्डी) म्हिसिउ री सन मूल्यवान (मिराङडी) मूल्यवान री गार्डे आमी पाङल नामाकरण जैकेर।
बर्तमान अवस्था
editजनगणना २०५८ ला तथ्याङ्कअुनसार नेपालला ९९ पाङ पाङने तथ्य स्वीकार डोडे पनि 'एथ्नोलग-२००५'ए नेपालल १२३ वटा पाङ आर्कम्म जीवित रहिउ तथ्य सार्वजनिक डोडे नैआे। नेपाल आदिवासी पाङ विज्ञान समाजए भने नेपालल १४३ भाषा रहिउ दाबी डोडे हुडे ले। जोमध्ये ८० वटा पाङ याज जीवित अवस्थाल रहिउ हैगार्डे नैआे। कतिपय पाङ लोपोन्मुख अवस्थाल केडे लेर। नेपाली मगर पाङए अवस्था पनि करिब करिब आआे अवस्थाल रहिडे ले। कुनै पनि पाङ बचैने नो पाङए साहित्य ज सा। मगर पाङए जनसङ्ख्याए तुलनाल साहित्य नगण्य अवस्थाल रहिउ ले। विगतला तुलनाल आआे पाङ साहित्यए पाठक केइ वृद्धि टाडे ले तर अझै पनि चेतनाए अभाव यथावत ज ले।
साहित्य
editमगर पाङ साहित्यए प्रारम्भ काल २०१२/२०१४ सालडे मगर समाज सुधार समिति निर्माण टाआे झिन्टाइ २०१९ सालडे मगर पाङला आदिकवि जीतबहादुर सिंजाली मगर सन रेखबहादुर थापा मगरद्वारा 'मगर भाषाङ लहीङ सन टुक्काउ किताब' 'मगर कुराङ पि्रय टुक्का ल्हिङ' प्रकाशित टाके। नो झिन्डे २०३९ सालल केशरजङ्ग बराल मगरएमी 'मगर कुरा कुटजाटम ङाक्के' मीनला पुस्तक प्रकाशित टाके होकाई २०३९ सालल यमबहादुर आले मगरएमी सम्पादनल 'सेहेचलामाङ हवाइङ' प्रकाशित टाके। मगर पाङ साहित्यल आआे पत्रिकाङाइ बिट सैसिउ अवस्था रहिके। मगर जातिराई पाङने पाङमध्य ढुट पाङल याज साहित्यए सर्ने ह्यन टाआे दैसिसि। अथार मगरात क्षेत्रल खाम पाङ सन काइके मगर पाङएमी भने आआे समयल लेख्य परम्परासमेत टाआे मादैसिसि। आआे समय अवधि ज मगर पाङ साहित्यएमी प्रारम्भकाल सा।
आधुनिक काल
edit२०३९ सालङाई सुस्तैसिउ मगर पाङ साहित्यल २०४९ साल झिन्टाइ पुनः ङाडे बढिउ दैसिसि। खास जैडे लोकबहादुर थापामगरद्वारा मगर पाङ सर्डे आम मगर समुदायलाई जागरण रैने बारिडे यालेआे। आआे कारण राज्यए चरम दमन सहन माढुडे बेपत्ता टाआे मगर पाङ साहित्यला आदिकवि जितबहादुर सिजाली मगरएमी जीवनी प्रकाशनल हुकाई भने मगर पाङल सर्ने साहित्यकाररल तोबो किसिमला उत्साह छाइकु। बैरागी नाता मगरएमी 'छीनीकूङ पु्रङ' कवितासङरग्रह २०४८ सन 'मोइओ मीराप' खण्डकाव्य आआे ज मगर पाङ साहित्यल सर्सिउ प्रथम खण्डकाव्य सा। आङाई मगर पाङ साहित्यएमी आधुनिक काल सुरु टाए। २०४८ सालभन्दा ङाडे मगर पाङ साहित्यल कविता याक सर्सिसिउ दैसिसि।
गद्य कविता/गीत गजल
edit२०४८ सालल ज झुस्या मगरएमी 'रङ्सीचकूङ लरहीङ' प्रकाशन टाके। नो वर्ष ज शिवलाल थापा मगरएमि 'ग्याहोट लख छान्नी' प्रकाशन टाके। २०४७ सालङाई ज रोल्पाङा बमकुमारी बुढा मगरएमी सम्पादनल 'कोन्जा मोरुम' साहित्यिक त्रैमासिक पत्रिका प्रकाशन टाडे हुडे ले जोल विभिन्न मगर पाङल फुटकर कविता प्रकाशन टाडे हुडे लेर।
मगर पाङला कवितासङ्ग्रह सर्डे प्रकाशन जैने अन्य कविरल बैरागी नाता मगर (तनहुँ) 'छीनीकूङ पूरररुङ' (आजको कोपिला) २०४८, मोईओ मीराप (आमाको रोदन- २०४९), लीस -देश-२०६१, खड्क आलेमगर सेन टाहाके ? (कहिले पुग्ने), रुद्र हितान मगर (कास्की) 'लाङ्घाके आररमेट्नाङ' (गाउँलाई सम्झँदा-२०५०) स्व. रेखबहादुर थापामगर (नवलपरासी) 'फन्च ठलरके' (जन्मभूमिको-२०५१) सन्तोष बुढामगर 'मोई' (आमा-२०५३) सन्जोग लाफामगर (उदयपुर) 'जीव-सीम' (बाँचेर मर्नु-२०५५) रुद्र सन्देशमगर (स्याङ्जा) 'बीकोलेसा' (दुख्दो रहेछ-२०६५) झुस्यामगर (स्याङरजा) बुढा ईम (बुढो घर-२०५७) उजीर रानामगरएमी 'माम्याक्नी' (नबिर्स-२०५८) सन ए डाजे डईको (ए दाजु दिदीहरू-२०६४) उमेश थापा हीस्की 'लाटो' मगर (रूपन्देही) 'उमेसओ सीरजनाको' (उमेशको सिर्जनाहरू-२०६१) जीतबहादुर सिन्जाली मगर (स्याङ्जा) 'लरहेसरम राहानाङ' (फर्किएर आउँदा), मीन थापामगर (तनहुँ) 'जीहरच ङऊ लीस' (तड्पिएको मेरो देश-२०६३) पूर्ण थापामगर 'ङा मगर' म मगर २०६४ (तनहूँ), मेकबहादुर पुनमगर रूपन्देही 'भड्कोड्चको' (बाँच्न चाहनेहरू-२०६४) कवियत्री मनु ठाडामगर (धनकुटा) 'काटलीसार' (एउटा कोपिला-२०६४), सहीडकूङ मानाम (शहीदको सपना-२०६५), बेग आलेमगर नाम्खान (धनकुटा) 'मीकडीयाङ फोररझोच रीकरमा' (आँसुमा उफ्रिएको कलम-२०६४) नेपाल मगर सङ्घ, जिल्ला कार्यसमिति ललितपुरए २०५३ सालङाइ अमी वाषिर्क उत्सवल जिल्लाव्यापी मगर पाङ कविता प्रतियोगिता आयोजना जैडे हुडे ले। प्रथम जिल्लाव्यापी मगर पाङ कविता प्रतियोगिताला सहभागी कविताराई सङ्ग्रह (२०६४) प्रकाशित जैसिउ ले।
मगर पाङल कविताराई सँगालो वैरागी नाता मगरए संयोजनल मगर पाङला आदिकवि स्व. रेख ब. थापामगरए स्मृतिल 'मगर रीलरहीङ गोमक' मगर पाङ कविताराई सँगालो (२०६३) प्रकाशित ले। जीतबहादुर सिन्जालीमगर साहित्य प्रतिष्ठानद्वारा आयोजित सञ्जोग लाफामगरए संयोजनल प्रथम राष्ट्रव्यापी मगर पाङ कविता प्रतियोगिताल सहभागी कवितारलाई सङ्गृहीत जैडे पाहुर (कोसेली-२०६३) प्रकाशित जैसिउ ले। खामपाङ मगर पाङला रोल्पाला जीवन रोक्का मगर सन तारा माझिलीएमी संयुक्त कविता सङ्ग्रह गिन्मी (ङाता कोस्याली २०६२) सङ्ग्रहए रूपल प्रकाशित ले भने काईके मगर पाङल कविता सङरग्रह प्रकाशित टाडे माले। नोए अलावा २०५५ सालल रोल्पाला बमकुमारी बुढा मगरद्वारा सर्सिउ आआे नेपाली पाङल प्रकाशित कविता सङरग्रह जीतहारल सोमोलो मगर खामपाङल प्रकाशित ले। रूपन्देहीला मेजन पुनमगरए भटकोसरचए कवितासङ्ग्रहल डोसिउ मगर खामपाङए मगर खामपाङल सर्ने हाैसैडे नैआे।
खामपाङल रोल्पाला नवीन रोकामगरद्वारा सर्सिउ वकी (मगर जातिको ऐतिहासिक भूमि) कविता सङ्ग्रह प्रकाशोन्मुख अवस्थाल रहिडे ले। मगरराई समाहरोल फाट्टफुट्टरूपल डोल्पाला टीना रोकामगरए काईकेल कविता वाचन जैडे काईकेएमी प्रतितिधित्व जनैआे बाहेक खासै कवितार सर्सिउ मालेर।
मगर खामपाङ सन मगर काईकेभन्दा मगर ढुटल साहित्यक लेखन सङ्ख्यात्मक रूपल ङाडे अरङसिडे पनि मगर जातिराई सङ्ख्याए दृष्टिकोणल मगर पाङ साहित्यए अवस्था नाजुक ज रहिडे ले।
विगतला तुलनाल मगर पाङ साहित्यल मगर ढुटल सर्ने मगर पाङ (भाषी) साहित्यकारराई उपस्थिति उत्साहजनक रङसिडे पनि मगर काईके सन मगर खामपाङ पाङ साहित्यलाई कैजैडे बोलोम लाङो ढुसि गम्भीर चिन्ताए विषय बनिडे ले।
लुजा कविता
editमगर पाङल लुजाराराइ निमित्त गार्डे लुजा (बाल) कवितासङ्ग्रह सर्डे प्रकाशित जैसिउ माले। वैरागी नाता मगरए 'लीस' मगर पाङला कविता सङ्ग्रहल सोमोलो लुजारलाई (बच्चा) गीत गाइडे भुलैने लुजा (बाल)गीतलाई समावेश जैडे नैआे। पाठ्यक्रम विकास केन्द्रद्वारा मगर पाङएमी पाठ्यपुस्तक कानङ मगर ढुटल अनुवाद जैसिउ सन केइ लुजा कविता समावेश जैसिसिउ ले। लुजाराई लागि ज फुटकर रूपल कविता सर्ने कविरल हेमबहादुर थापा मगर (रामेछाप), राजु दर्लामी मगर (रामेछाप), राकेश दर्लामी मगर (रामेछाप) रहिडे लेर।
खण्डकाव्य कविता
editमगर पाङल सर्सिउ खण्डकाव्य सङ्ग्रह आर्कसम्म वैरागी नाता मगरद्वारा सर्सिसिउ 'मैयो मीराप' (आमाको रोदन-२०४९) याज रहिडे ले। शीर्षक मगर पाङ नैडे नेपालील शोषित मगर परिवारराई कथावस्तुलाई आधार मानीडे सर्सिसिउ 'बोई' (बाऊ) प्रगतिवादी कवि रामचन्द्र भट्टराईए सर्डे नैआे। मगर पाङला केई शब्दलाई याज प्रयोग डोसिउ ले। अथार मगरात क्षेत्रला खाम मगर सन काइके मगर पाङल खण्डकाव्य सर्सिउ माले।
श्रव्य गीत
editवैरागी नाता मगरए संयोजनल 'मगर ढटो ल्हीङ्' (मगर भाषाको गीत) ज पहिलो गीतिसङ्ग्रह टाआे मानिसि। मगर पाङला श्रव्य गीतितर्फडे छविलाल चिडीमगर सन टेकचन्द्र गाहा मगरएमी सङ्कलनल 'सेनिस है लाफाको' (सुन्नुस् है साथीहरू) गीतिसङ्ग्रह पहिलो मानिसि। मगर पाङला पहिलो चलचित्र 'लङ्घन' (प्रयास)ए गीतर गीतकार सञ्जोग लाफामगरए संयोजनल गीतकार लीला पुलामी मगर सन गौमाया थापा मगरए गीतलाई रेकर्डिङ जैडे 'लङ्घन' गीति सङ्ग्रहए रूपल प्रकाशित जैसिसिउ ले। गीतकार सञ्जोग लाफामगरए गीति अडियो एल्बम सन सीडीसहितए 'रोहसार' (प्रेमफूल), बुद्ध भगवानए स्तृतिल आधारित मनु थापामगरए संयोजनल 'बुद्धऔँ चरणाङ' (बुद्धको चरणमा) शीला आलेमगर सन बलिसरा थापामगरए संयुक्त रूपल जुहारी गीतसहितए 'जोडी भालेसा' (जोडी छटेछ) सन दुर्गा रायमाझीए संयोजनल 'भर्महरवाच ग्वाजा' (उडिरहने चरी) गीति एल्बम रहिडे ले। झिन्टा मगर पाङला गीति एल्बमए रूपल पुलिउ गीतकार गणेश ठाडामगरए 'लाङघौ रोह'(गाउँको माया २०६२) अडियो एल्बम सन सीडीसहित प्रकाशित रहिडे ले।
मगर पाङल गीत सर्डे रेकर्डिङ जैडे समाजिक, सांस्कृतिक, जातीय चेतनासहित व्यावसायिक रूपल उन्मुख टानेराई गीत-सङ्गीतप्रति मगरराई गाढा सम्बन्ध रहिउ आभास दैसिसि। मगर खाम-पाङ पाङल केही गीत रेडियो नेपालल रेकर्ड जैसिउ ले भने मगर काइके पाङला गीत रेकर्डिङ जैसिउ माले। खाम-पाङ सन काईके मगर पाङला गीति एल्बम प्रकाशन टाडे माले। सङरगीतकार भीम रानामगरए गीति एल्बम लाङघौ झामर्या(२०६५) बजारल हुडे ले, उजीर रानामगरए मगरढूटल गीति एल्बम हुयान डोजे।
गजल
editमगर पाङला मेकबहादुर रानामगरए बीकरच गीन् (दुखेको मन-२०६४) पहिलो गजल सङ्ग्रह सा। नवलपरासीला जनक माकिम मगरए गालाम फोईङ गजल संग्रह २०६५ प्रकाशित ले। दिनमान गूर्मछान मगर दिगुद्वारा सर्सिउ मगर पाङ 'मगर पाङ गजल सङ्ग्रह' प्रकाशोन्मुख ले। आशीष सूर्यवंशी मगर निर्दोष (नवलपरासी), रोहितकुमार रानामगर (रूपन्देही) गजलकार टाडे पत्रपत्रिकाल पुलिडे लेर।
हाइकु
editउजीर राना मगरए फुटकर रूपल २०६२ सालल मगर पाङला हाइकु प्रकाशन जैडे नैर। तनहुँला मीन थापामगरए मगर १०१ वटा हाइकु (२०६४)ल प्रकाशन जैडे नैर। आआे ज मगर पाङला पहिलो हाइकु सङ्ग्रह सा । आआे बाहेक मगर पाङला हाइकु सर्सिउ दैसिडे माले।
मुक्तक
editमगर भाषामा मुक्तक सङ्ग्रहको रूपमा प्रकाशित भएको देखिँदैन। रुद्रबहादुर हितानमगरद्वारा लिखित 'लाङघाके आरमेट्नाङ-२०५०' कविता सङरग्रहभित्र केही मुक्तकहरू रहेका छन्। उनकै मुक्तकहरू पत्रपत्रिकामा छापेर मगर भाषाको मुक्तकले मुक्तकको प्रतिनिधित्व गरिरहेका छन्। फुटकर रूपमा टिकाटोली थापामगर (उदयपुर) गणेश ठाडामगर (धनकुटा) का मुक्तक प्रकाशित छन्। गीतकार शिवशङ्कर थापामगरको 'पाइतालाका डोबहरू' (मीहीलऊ मीठापको-२०६३) मुक्तक सङरग्रह मगर भाषामा अनुवादसहित प्रकाशित भएको छ। जनक माकीम मगरको गालाम फोईङ मुत्तक प्रकाशोन्मुख छ।
कथा
editमगर पाङल सर्सिउ टेकबहादुर सारुमगरद्वारा सर्सिउ बडहरे साहिंली (बडहरे साईली-२०५०) मगर पाङला कथासङ्ग्रहए रूपल पहिलो रहिडे ले। वैरागी नाता मगरए सम्पादनल नेपाल मगर संघ जिल्ला कार्यसमिति तनहुद्वारा प्रकाशित मगर कथा सङरग्रह मगर ढुटआे आहान गोहोमोक, -मगर पाङए कथा सङरगालो(२०६४) सन विष्णुकुमार सिञ्जालीमगरए 'ल्हुङ' (ढङरगा-०६४), वैरागी नातामगरद्वारा सर्सिउ फेरफेन ङ नमखान (पूर्व र घाम-२०६४) उजीर राना मगरएमी मोई झाओ रोहाङर (जन्मभूमिको मायामा-२०६४) शिवलाल थापामगरएमी 'लप्च रोह' (गहिरो दह २०६५) जैडे ६ वटा कथासङ्ग्रह प्राकाशित टाडे लेर। सञ्जोग लाफामगरएमी 'फोक्सिङर वाटरनाङ' (सालको रुख फुल्दा)
कथासङ्ग्रह प्रकाशोन्मुख ले। खाम-पाङ पाङल फुटकर कथार विभिन्न पत्रपत्रिकाल प्रकाशित टाडे लेर। खाम-पाङ सन काईके मगर पाङला कथासङ्ग्रह प्रकाशित टाडे माले।
लघुकथा
editमगर पाङल सर्सिउ तुनुजा कथा, लघुकथा संग्रह प्रकाशित टाआे मारङसि। फुटकर रूपल अमृता थापामगर, सिंह रानामगर (स्याङरजा) टिकाटोली (उदयपुर)ला लघुकथार पत्रपत्रिकाल प्रकाशित टाडे लेर।
लोककथा
editमगर दन्त्यकथा मगर पाङ मध्य रणप्रसाद घर्तीमगरद्वारा सर्सिउ खाम-पाङ मगर पाङल खाम मगर दन्त्य कथा (२०६२) रहिडे ले। अन्य मगर ढुट सन काईके मगर पाङल प्रकाशन टाडे माले।
उपन्यास (नामररीही)
editमगर पाङला उपन्यास सञ्जोग लाफामगर 'रेवसर' (चलन, २०५१), 'माहाञ्जौ लमरा' (स्वास्नीको चिहान, २०५६), झुस्या मगर जजा वखत (वाल्यावस्था, २०५२), आखीरीआङ भगूमान मालेलेसा (आखिरीमा भगमान रहेनछ, २०६५), फूलकुमारी थापामगरएमी 'यीटन लेसा मास्टोकङ कथा सन व्याथा' (यस्तै रहेछ महिलाहरूको कथा-व्यथा, २०५७), वैरागी नातामगरएमी उपन्यास रोरा नीराओ काट जूग (रोरा नीराको एक यग, २०६६), विप्लव मगरएमी लीसोवारी, २०६६ जैडे ७ वटा उपन्यास प्रकाशित लेर। खाम-पाङ मगर पाङल नवीन रोकामगरएमी उपन्यास प्रकाशनए सङ्घारल रहिडे ले। मगर काइके पाङला उपन्यास आर्कसम्म सर्सिउ माले।
नाटक
editमगर पाङल नाटक विधाल कोइराइ पनि कलम चलैसिउ मारङसि। युवराज मास्की रानामगरद्वारा अङ्ग्रेजील सर्सिउ मगर नाटकलाई कृष्णबहादुर पुलामी मगरए मगर ढुट पाङल अनुवाद जैसिउ 'मोई' (आमा-२०५०) नाटक सन मोदनाथ प्रश्रतिद्वारा सर्सिउ प्रगतिशील नाटक 'पचास रूपियाँको तमसुक'लाई लोकबहादुर थापामगरए अनुवाद जैडे प्रकाशित जैसिउ 'पीराङ् रूप्यौ लूरीक' (२०५०) अनुवादित नाटकर ज मगर पाङ नाटकए रूपल प्रतिनिधित्व जैडे नैआे खाम-पाङ मगर सन काईके मगर पाङल नाटक आर्कसम्म सरो ढुसिउ माले।
एकाङ्की नाटककारल वैरागी नातामगर (तनहुँ), लोकबहादुर थापामगर (स्याङ्जा) रहिडे लेर खाम-पाङ सन काईके मगर पाङल नाटक कृतिए रूपल प्रकाशित टाडे माले।
निवन्ध
editमगर पाङल शिवलाल थापा गुरुछानको मीरीक 'निबन्धसङ्ग्रह, २०६६' प्रकाशित टाडे ले। अन्य मगर निवन्धकारराई कलम चलैने प्रयास डोसिउ रङसि। लोकबहादुर थापामगर (स्याङरजा), यमबहादुर आलेमगर (तनहुँ)ए निवन्धए महाव तर्त कलम चलेैडे नैआे। नैजैडे ज खीम थापामगर (स्याङरजा), धनसिं रानामगर (बाँके), पदरमबहादुर चितौरे रानामगर (तनहुँ), पूर्णबहादुर डिसुवामगर (नवलपरासी, प्रेमबहादुर थापा तारुङमगर (तनहुँ), सोम रानामगर (धनकुटा)ए फुटकर रूपल निवन्ध सर्डे नैर। खाम-पाङ मगर सन काईके मगर पाङल निवन्ध संग्रह सन निवन्धर सर्सिउ माले।
चिनारी/जीवनी
editमगर पाङल मगर व्यक्तिराई जीवनीलाई आधार जैडे चिनारी सर्ने ह्यनएमी सुरुवात डोसिडे पनि निरन्तरता टाआे ढुडे मानैआे। मगर पाङला आदिकवि जीतबहादुर सिञ्जाली मगर सन स्व. रेखबहादुर थापा मगरलाई मगर पाङला आदिकवि गार्डे चिनारी जैने उद्देश्यए लोकबहादुर थापामगरए 'मगराती ढटाङ जीतबहादुर सिञ्जाली मगर सन रेखबहादुर थापामगर' पुस्तक सर्डे नैर। विमरलीक पत्रिकाल होद्वारा ज सर्सिउ मिझार रील्हीङ्या रेखबहादुर थापामगर बारेल चिनारी सर्डे नैर।
समालोचना
editसमालोचना विधाल कलम चलैनेल यामबहादुर थापामगर (स्याङ्जा) रहिडे ले। लोकबहादुर थापामगरद्वारा सर्सिउ 'रङसीचकुङर ल्हीङर' कविता सङ्ग्रहए समालोचना सा। समालोचनाए रूपल हो याज आर्कसम्म रङसिउ ले।
उखान टुक्का/गाउँखाने कथा/चुट्किला
editमगर पाङल पहिलो उखानटुक्का सन गाउँखाने कथासङ्ग्रहए रूपल वैरागी नाता मगरद्वारा सर्सिउ 'खीस्सा ङेराहान ड पीहिन, २०५५' रहिडे ले। मगर समाजल उखान टुक्का गाउँखाने कथार प्रशस्त मात्राल टाडे पनि सर्ने परम्पराए विकास माटाआे कारण कतिपय उखान टुक्कार लोप टाडे लेर। भने सेर्जाउ बड्डा बड्डीराई य्हाट झुन्डिउ टुक्कार लोपोन्मुख टाने अवस्थाल रहिडे ले।
मगर पाङ 'चुटकिला' सर्सिउ दैसिडे माले। सङ्ग्रहए रूपल प्रकाशन टाआे पनि मारङसि। उदयपुरला टिकाटोलीए 'राहा' पत्रिकाल असरो तोबो याज चुट्किला सर्सिउ रङसि।
लिपिको विकास
editएम.एस. थापामगरद्वारा अनुसन्धान जैडे प्रकाशनल रैसिसिउ आख्खारिकाए विभिन्न कोणङाइ विवाद टाडे अहुडे पनि नेपाल सरकारङाइ मुद्रित प्राथमिक तहसम्मला मगर पाङए पाठ्यपुस्तकल आख्खारिका प्रकाशन टाडे अध्यापन डोने थालिसिउ ले भने विभिन्न मगरजातीय सङ्घ संस्थाए आआे लिपिल तालीम याडे कतिपय व्यवहारल समेत रैने जमर्को डोसिउ दैसिडे ले।
साहित्यए तुलना
editसमग्रल मगर पाङ साहित्यए तुलना डोकाई मगर ढुटल केही मात्राल पुस्तक प्रकाशन टाडे मगर ढुटए साहित्यल विकास टाडे ले। तर अथार मगर पाङल तपबो न्हेबपलो साहित्यए पुस्तक प्रकाशन झिन्टाइ खासै प्रकाशन टाडे माले। मगर खाम पाङ रणप्रसाद घर्ती मगर सन कर्णबहादुर बुढाए शब्दकोस भने प्रकाश टाडे ले। मगर काईकेल छिटपुट कविता प्रकाशनबाहेक डोल्पाला कर्णबहादुर बुढामगर सन लाजे बुढामगरए गोरखापत्रल प्रकाशन टाआे लेखबाहेक खासै साहित्य सिर्जना टाडे माले। उजीर रानामगरए संयोजनल मगर काईकेए वर्ण पहिचान गोष्ठी जैडे (२०६५)ल वर्ण पहिचान टाआे पुस्तिका भने प्रकाशन टाडे ले।