संखुवासभा जिल्ला नेपालला कोशी अञ्चलल परिने तोबो जिल्ला सा । आओ जिल्ला नेपालए पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्रए कोशी अञ्चलल अवस्थित हिमाली भेगए तोबो दुर्गम जिल्ला सा। आव जिल्ला पूर्वडे ताप्लेजुङ सन तेह्रथुम, पश्चिमडे सोलुखुम्बू सन भोजपुर जिल्ला, उत्तरडे चीनला तिब्बत सन दक्षिणडे तेह्रथुम सन धनकुटा जिल्लाला चौबन्दील रहिडे ले। आव नेपालला कुल क्षेत्रफलए २.३६%, पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्रल १२.१९% सन कोशी अञ्चलला ३५.६८% भू-भागल रहिडे ले। समुन्द्री सतहङाइ ४५७ मिटर (संसारला पारेभन्दा धेमो अरुण उपत्यका) ङाई विश्वला पाँचौंला घेव हिमशिखर मकालु ८४८१ मिटरसम्मला झेनोल रहिउ आव जिल्ला २७ डिग्री ६' उत्तरङाइ २७ डिग्री ५५' उत्तरी अक्षांशसम्म सन ८६ डिग्री ५७' पर्वङाइ ८७ डिग्री ४०' पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिडे ले। उत्तरडे फराकिलो भागल मनोरम हिमाली श्रृंखलाराइ सजिसिउ आव जिल्लाला दक्षिणडे साँगुरिसिउ भागल वसोवासयुक्त पहाडी भूभाग रहिडे ले। आव जिल्लाला आर्थिक श्रोत कृषिल निर्भर रहिडे ले। आर्थिकरूपल सक्रिय जनसंख्या ६०.७३% टाडे पनि नोए ७७.६२% कृषिल सन २२.३८% गैरकृषि पेशाल निर्भर लेर।
जिल्लाए नामाकरण
editआव जिल्लाए मीन पश्चिमङाइ बहिने संखुवाखोला सन बीचभागङाइ बहिने सभाखोलाए सन्धि जैडे संखुवासभा जिल्ला रहिने बाव सा। शुरुल आव न्हेबोलो खोला खारल परिने भू-भागलाई संखुवासभा गार्ने डोसिज्याउ। तिथिमिति एकिन माटडेपनि प्रशासनिक हेरफेरे जैकाई निकै समय झिन्डे याज अजेलका संखुवासभा जिल्लाए स्वरूप निर्धारण टाव सा।
जिल्लाला ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
editवैदिक समयङाइ ज संखुवासभा जिल्लाला महत्व रहिडे हुडे ले। होनो समयल शिवपार्वतीए क्रीडास्थल मानिसिने शिवधारा वेदव्यासलए भगवान शिवशंकरसए प्रार्थना झिन्डे सिद्दिविनायक गौरीपुत्र गणेशए सहयोगल पोखरीए खारल वेदिए निर्माण जैडे वेदए लेखन डोसिउ पो सभापोखरी स्वस्थानी व्रतकथाल वर्णित सतीदेवीए देब्रे मिलुङ पतन टाव पो सिद्धकाली मितानो पौराणिक महत्व घुरो पोराइमी प्रमाणित डोव।
एकिकरण ङाडे सो राज्यल विभाजित किराँत राज्यला संखुवासभा जिल्ला होडेङा किराँत अन्तरगत परिज्याउ। किराँत कालल आव जिल्लाल विभिन्न पोरल गढि गोला कोट आदि टाव तथ्य अजेल नो अनुसार रहिउ नांखारराई नामाकरण (हटियागोला गढि बजार सन चैनपुर गाबिसला लोहाकोट आदि)ए पुष्टि डोर। जो अनुसार गढि तथा कोटला शासकराई दरवार टाने डोज्याउ भने गोलाल नो समयल अन्नपानी तथा हातहतियारराई भण्डार रहिने अडोज्याउ। अजेल जिल्ला प्रहरी कार्यालय रहिउ पो जोलाई खादबारी १ ढोलबाजे गढि है गार्सिज्याउ तथा अजेल हेलिप्याड रहिउ पो सम्मैने ह्यन डोकाई फेला परिउ चिल्ला वुट्टेदार तथा बलियो ईट्टार त्रिशुल तीर तरवार खुँडा आदिराई परापूर्वकालल उक्त पोल कुनै घेवो दरवार रहिउ तथ्यलाई पुष्टि डोर। यितानो गढि गोला तथा कोतरल हेदाङ्गना गढि चैनपुर गोला हटियागोला कोतडाँडा (अजेल हिमालय मा.वि. टाव पो वानेश्वर गढि आदि प्रसिद्ध रहिडे यालेव।
नेपाल राज्यला एकिकरणए क्रमल वि. सं १८३१ वैसाखडे चैनपुरला दक्षिणी भागल रघुराना लिम्वूए नेतृत्वल गोर्खाली सेनार सन किराँत राज्यला कांगेसोरेए नेतृत्वल युद्ध टाव प्राप्त तथ्यराई आव क्षेत्रए एकिकरण नो समय झिन्डे टाव दैसिसि। राणाकालल आव क्षेत्र धनकुटा गौंडा वडाहाकिमए प्रशासनिक क्षेत्र तथा चैनपुरला न्यायिक क्षेत्रभित्रल अपरिज्याउ। नोबेला वस्तीरलाई थुम हैगार्सिज्याउ होकाई आव जिल्ला भित्रल पनि विभिन्न थुमर दशमजिया (मादिविर्ता) पाचँ मजिया (खराङ्ग) ङाई लिङलिङ,वाना दशथर थुम (चैनपुर ङाई पोखरीबजार) निताउ ज पाँच खपन थुम, सभा उत्तर थुम, संखुवा उत्तर थुम आदि यापरिज्याउ।
भौगोलिक अवस्था
edit- अक्षांश:- २७ डिग्री ०६” ङाइ २७ डिग्री ५५” उत्तर
- देशान्तर:- ८६ डिग्री ५७” ङाइ ८७ डिग्री ४०” पूर्व
- सिमाना:- पूर्व-ताप्लेजुङ सन तेह्रथुम,पश्चिम-सोलुखुम्बू सन भोजपुर,उत्तर चीनए तिब्बत, दक्षिण-धनकुटा होकाई तेह्रथुम
- क्षेत्रफल:- ३४६८.१७ वर्ग किलोमिटर
- औसत खेव:- .... उत्तर– दक्षिण
- औसत घ्यान्टे:- ..... पूर्व– पश्चिम
- भौगोलिक अवस्था:- हिमाली क्षेत्र
- पारेभन्दा झेनो पो:- ८,४६३ मिटर (मकालु हिमाल, विश्वला पाँचौं सर्बोच्च शिखर)
- पारेभन्दा धेमो पो:- ४५७ मिटर (अरुण उपत्यका, संसारला पारेभन्दा धेमो उपत्यका)
- सदरमुकाम:- खाँदबारी
भौगोलिक विविधताए जैकाई आला बतास सन री प्राकृतिक वनस्पतिल पनि विविधता दैसिसि। आला हिमाली हावापानीङाइ लाङडे उष्ण मनसुनी हावापानीसम्म दैसिसि। जैविक विविधता सन प्राकृतिक संरक्षणए लागि मकालु वरुण राष्ट्रिय निकुन्ज सन नेपालला राष्ट्रिय आेए सरावए संरक्षणए लागि तिनजुरे, मिल्के जलजले सरावए संरक्षण क्षेत्र पनि आव जिल्लाल परिइ। आव जिल्लाला कुल जमीनमध्ये ८।२७५ कृषियोग्य जमीन, ४०.३१% वन क्षेत्र, ११.३७% चरन तथा झाडी क्षेत्र, २७.३९% हिम तथा जल क्षेत्र सन १२.६६% भू-भाग लुङ, भीरपाखा आदि रहिडे ले।
आव जिल्लाला उत्तरी क्षेत्रल मध्य भाग सन दक्षिणी क्षेत्रल पश्चिम सिमाना टाडे सप्तकोशी नदीए सहायक नदी अरुण वगिडे ले भने बरुण हिमनदी संखुवाखोला, सभाखोला, पिलुवाखोला, हेंवा, इप्सुवा, आप्सुवा, इखुवा, कासुवा, सिसुवाखोला लगायतला प्रमुख खोलार आव जिल्लाल बगिर। सभा खोलाला उत्पत्ती पो सभापोखरी सन जिल्लाला दक्षिण पूर्वी भागल रहिउ गुफा पोखरी आव जिल्लाल धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्वए पोखरीर टाए भने संखुवासभा चैनपुर,पोप्तीपोखरी लालपोखरी मत्स्यपोखरी, बन्दुकपोखरी, लक्ष्मीपोखरी, किपुपोखरी, फेलुङगापोखरी, मुलुङ्गपोखरी, छावापोखरी आदि आला प्रमुख पोखरीर सा।
आल धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्वला रमणीय पोर मनकामना तुम्लिङटार मन्दिर, बानेश्वर महादेव, चैनपुर, खराङ, बाह्रबिसे, खेम्पालुङ शिवधारा, मत्स्यपोखरी, जौबारी महादेव गुफा, हुमुङमाई मन्दिर, गुठी गुम्बा, मकालु प्रथम (८,४६३ मिटर), मकालु दोस्रो (७,६७८ मिटर), वरुनत्से (७,१२९ मिटर), चाम्लाङ्ग (७,३१९ मिटर), हिमचुली (६,४२४ मिटर), कुम्भकर्ण (७,१२९ मिटर), मकालु-बरूण राष्ट्रिय निकुञ्ज, सरावए संरक्षण क्षेत्र, अरुण उपत्यका, मिल्के डाडाँ आदि लेर। आला चैनपुरे करुवाए स्वदेशल याज माटाडे विदेशल समेत प्रसिद्धि कमैडे नव।
प्रमुख नदी, ताल, तलैया
editअरुणनदी, बरुण नदी, संखुवा, सवा, पिलुवा, हेंवा, इप्सुवा, आप्सुवा, इखुवा,कासुवा, सिसुवा, सवापोखरी, गुफापोखरी, सिद्धपोखरी, पोप्तीपोखरी लालपोखरी मत्स्यपोखरी, बन्दुकपोखरी, लक्ष्मीपोखरी, किपुपोखरी, फेलुङगापोखरी, मुलुङ्गपोखरी, छावापोखरी आदि।
प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्र
editमनकामना, बानेश्वर महादेव, सिद्धकाली मन्दिर, बालेश्वर शिवलिङ्ग, सभापोखरी, खेम्पालुङ, शिवधारा, मत्स्यपोखरी, जौबारी महादेव गुफा, हुमुङमाई मन्दिर, गुठी गुम्बा मकालु प्रथम (८४६३ मी.), मकालु दोस्रो (७६७८ मी.), वरुनत्से (७१२९ मी.), चाम्लाङ्ग (७३१९ मी.), हिमचुली (६४२४ मी.), कुम्भकर्ण (७१२९ मी.), मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्ज, सरावए संरक्षण क्षेत्र, अरुण उपत्यका,मिल्के डाडाँ आदि।
व्यापारिक महत्वला पोर
edit
खाँदबारी, तुम्लिङ्टार, धुपु, चैनपुर, खराङ, त्रिबेणीबजार (बाह्रबिसे , जलजला, सित्तलपाटी, मादिओखरबोटे, आँखिभूईं, सिसुवाटार, सेदुवा मकालु, मुढेशनिश्चरे, किमाथान्का, गुफापोखरी आदि।
दुर्लभ जीवजन्तुर
editरुखभालु, पाण्डा, ओत, हिमभालु, हिमचितुवा, ला, घोरल, झारल, मृग, चित्तल, हरिण, खरायो, काँडे भ्याकुर, झिंगे फिस्टो, पखेंटे भ्याकुरो आदि।
राजनैतिक विभाजन
edit२ वटा निर्वाचन क्षेत्र, ११ वटा ईलाका,५ वटा नगरपालिका, ५ वटा गाउँपालिका