Ne
Senputzujtuk Tejtechan -
Sennemit ipal Takwal wan Talchiwalis (ONU-FAO) kitajkwiluj se amat, ne nesik ne 13 Mayoj 2013, kan tiwelit tikamaitat tayika ne ijinsectoj nemit yek pal tikwat. Inak ka ne shikut, chapulin, papalut kwijkwilin, termitaj, tzikat, tzilintuk wan sejseuk ajajwiak wan yejyek pal tikwat.
Achtu, inakayu ne insectoj kipia muchi tay muneki tuweyka (ken ne proteinaj wan vijvitaminaj). Wan tesu kipia sujsul tumakka teyek pal tuyulu. Ne ijinsectoj nusan tesu kipiat miak kukulis ne welit techmakat ken ne kuyamet, turuj u tijlan.
Ume, ne ijinsectoj welit kianat ne sakat u sejseuk iswat ne kikwat ijtik ne inweyka mas yek ka ne uksejseuk takwalmet. Ini kineki ina ka su se turuj muneki 8 Kg sakat pal kichiwa 1 Kg nakat, ne ijinsectoj ken ne chapulin semaya munekit 2 Kg sakat pal kichiwat 1 Kg nakat. Tesu timunekit wey tal pal takatit wejwey insectoj, tesu ken ne turuj munekit ma tiktaikan miak tal wan ma tikutunakan miak kwawit.
Yey, ne ijinsectoj tesu munekit at ken ne wejwey takwalmet. Yejemet kikwit ne at nemi ijtik ne sakat pal takatit, ijkiuni tesu muneki ma nemi se apan u se chawiti. Yajika, su tikwat mas insectoj que turuj yaja sujsul yek pal nujme ne Taltikpak ika ne ajat tik ne Taltikpak semaya chiujchiupi wan ne takamet wan siwatket timunekit pal tikunit. Nusan, ne ijinsectoj kichiwat semaya chupi gas teyek pal ne Tal; tesu ken ne kuyamet, yaja kichiwa anka 100 mas gas teyek que ne kwilin. Ini gas teyek ika kichiwa ka ne Tal mututunia.
Nawi, te uij ma tikiskalikan se kwilintal pal tikwat. Tesu timunekit wey tal u sejse taj
taiwan wejwey inpatiw. Miak tukniwan nujme melka tesu kipiat wey tumin welit tikiskaliat ne ijinsectoj tik se chikitik sakatal u nusan tik ne chikitik kujtan.
Tik ne shiwit 2030, ne Tejtechan Senputzujtuk ina ka tiawit tinemit 9 billon chanejket tik ne Tal. Wan tay tiawit tikwat su tea kanaj tal pal ne sakatal ne munekit ne turuj u ne mil pal tiktakwaltiat ne kujkuyamet u tijtijlan? Anka ne
tenankilis nemi ijtik ne ajwiak chapulin
tzuyuntuk ! Wan su te, shi
tisi wan shiktalili ne muatutun!
Ne kalpuli pal ne Republica Dominica kilwijtuk ne compañiaj Glencore Xstrata ka te yawi kiajkawa kichiwa se proyectoj itukay Loma Miranda pal kitemua niquel tik ne taltakutun pal La Vega, tatajku uni tal. Ina ka su tekitit ka ne te yawi yek pal ne tukniwan ijtik ne kojtan tropical. Ne ministroj ipal ne ambientej, Bautista Rojas Gomez, inak ka kinajnawatijtuk ne PNUD, ne nusan kitenej ne proyectoj. (BBC News)
Se siwat weli muutztitamia asu... ██ ne siwat kineki.██ kichiwtiwit violar, weli miki, sea kukuya, te kipia yek itzuntekun, te kipia tatka o su ne shulut te yek.██ kichiwtiwit violar, weli miki, sea kukuya, te kipia yek itzuntekun o su ne shulut te yek.██ kichiwtiwit violar, weli miki, sea kukuya o te kipia yek itzuntekun.██ weli miki, sea kukuya o te kipia yek itzuntekun.██(Kuskatan) TE KEMAN.██ (te kenha nujme ne tal)██ (te tikmatit)
Ne takakiluyan pal Kuskatan te kiajkaw Beatriz muutztitamia ika ne tajtuli ina ka te weli muchiwa; melka uni tamik kiajkawa ma kichiwilikan se cesareaj. Ne siwat pal 22 shiwit kitajtan ne abortoj ika yaja kukuya wan ne shulut te kipia nian muchi itzuntekun nian intzuntekwich. Kipiaya se ikunew wan yajasan welik miki su puni. Ashan muchiwtuk ne cesareaj: ne shulut mikik wan inat ka ne siwat nemi yek. Nakak ne tajtanilis: ken ijtuk iwan ne tajtuli? Ne kalkukuyat, ne kalpuli wan miak sennemit ipanpa dejderechoj, muchi kinekituyat ma weli muutztitamia pero ne juejjuez inaket ka ne tajtuli te kiajkawa. (BBC News)
1998 QE2 yawi tzinkisa tunawak ashan ka teutak
Ini viernes tzinkiski itech ne Taltikpak se wey planetajchin o asterioidej. Yaja itukay 1998 QE2. Walajtuk wejka wan ashan mukwepa yawi wejka. Te tiu-timukwepat tikitat, pero weli muajshitia itech ne taltikpak ijtik ume tzunti shiwit, inat. Ne tamatinimet inaket ka te yawi kitasa ne Tal wan kiane muchiwki; tikpiat suertej! Kwak sea tzinkiski, nemik wejka anka chikwasen millon km. (kashtul wipta ken nemi wejka ne metzti). Kipia se diametroj pal 2,7 km, wan nusan kipia se chikitik metzti ne kiyawalua.
Ne UNESCO taneshtijtuk ka yawi kipua ne takutun ipal Ecuador itukay Cajas ijtik ne Tajtal Tajpishtuk ipal ne Biosferaj pal muchi ne taltikpak (TTB, ush MAB tik Ingles). Cajas nemi tik ne tajtaltakutun Azuay, Cañar, Guayas wan El Oro, wan nemit ijtik yaja ne Parque Nacional Cajas, ne Área Nacional de Protección y Recreación Quimsacocha wan nusan sejse tal itech ne weyat. Kuskatan kipia yey takutun ijtik ne TTB: Apaneca-Ilamatepec, Xiriualtique-Jiquilisco wan Trifinio Fraternidad.
Ne sennemit Save The Children ("Tikpalewikan ne kukunet") taneshtia ka se pal nawi kunet tik ne taltikpak te welit mumachtiat yek ika mayanat. Inat ne tamatinimet ka su se kunet te mutakwaltia yek uij ma mumachti amatachia wan tajkwilua. Tik se yankwik taneshtilis, tachiat ken ijtuk iwan kukunet tik Etiopia, India, Peru wan Vietnam.
Muajsitiwit ujustut kwikwilujtuk tik Burgos (Tamaulipas, Meshijku). Inat ka nemit sujsul miak. Katka inat ka nepa ikman te kanaj ne Metzali, ashan muita ka kia nemik. Tik ne ujustut mukwikwilujtiwit takamet wan siwatket, takwalmet, mijmishti wan sejseuk.
Ini mapaj kilwitia keski mupata ne set tik ne Weyat Arctico
Inat miak tamatini ka ne taltikpak mututunia yawi. Melka uni, ini te kineki ina ka muchi ne shijshiwit mututunia, ika sejse shiwit weli naka kenha. Ashan kiajsitiwit ka yewa te mututunijtuk ken inaket ka yawi mututunia; muita ka te tejkuk ne temperaturaj pal ne taltikpak ijtik 1988 wan ashan. Sejse wey tamatini kimatit ka tik ne terminoj weyak kia mututunia yawi, melka anka ashanchin te tiawit timumakat cuentaj. Nusan inat sejseuk ka kimatit ka ne taltikpak kipia wey at wan uni at ishtuna mututunia, melka kia yawi tami mututunia.
Tikmatit ka ne civilizacion tik Tajku Taneskan (Mesopotamia, Egipto...) nemik achtu, wan tik Ewropa (Grecia...) neman. Pero nusan tikmatit ka kwak teuk ajsiket ne Greciajchanejket tik Grecia nemik se wejkapan culturaj pal sujsul ikman tik ne islaj itukay Creta, wan te aka kimati kanka walaj. Sejse inaket ka uni culturaj pal Minos anka walaj Egipto; sejseuk, ka kiski tik Palestina, Turquia o anka kan ashan nemi Turquia. Ashan, ne tamatinimet tachishtiwit ken ne iADN uni tukniwan wan inatiwit ka te, ka ne tukniwan pal Minos te kisket ukse ladoj sute pejket ijtik Ewropa.
Miktuk iwan 82 shiwit ne tamachtiani Joe Farman, ne tamatini ne kiajsik wan taneshtij ka nemi se wey kuyuntuk tik ne ejekat ijpak Antarctica kan te kanaj ozonoj, itukay ne kuyuntuk pal ozonoj. Sejse inaket ka te tejkia pero ashan tikmatit ka ijkiuni.
Ashan yeshpual shiwit ne biologojmet James Watson wan Francis Crick inaket ken ne iestructuraj ne ADN. Ashan tikmatit ka ne ADN ne takutun chikitik ipal muchi tay yultuk ne ina ken yawi muchiwa uni takat, animal, kwawit o sakat. Ne iestructuraj ne ADN itukay "doble helix". Ashan, muchi tay tikmatit ijtik ne biologiaj mumati mas yek ipanpa ini wan ne geneticaj. (BBC News)
Bateriaj ipal litioj
Anka timumakatuk cuentaj ka mujmusta ne cejcelular wan muchi ne tajtaiwan electronicoj tikpiat mukwepat senpa mas chijchikitik wan welit mas; melka uni, ken ijtuk iwan ne bajbateriaj? Keski ishtuna mutelefonoj pal metztajtani ma tikchiwa cargar? Wan ne mulaptop? Yejemet yawit ka ishpan pero tinaskiat ka ne bajbateriaj nakat achi ka ipan. Yajika sejse tekitit pal kiajsit ken kichiwaskiat yajyankwik bateriaj sujsul mas chijchikitik iwan sujsul mas wey itajpal. Inat ka yawi witz uni. Ma ijisiwikan! (BBC News)
Martej
Anka se tunal tiawit tiwelit tiajsit ne planetaj Martej su tiknekit, tesu semaya pal titachiat, sute pal tinakat ikuni. Se compañiaj tik Holanda itukay Mars One taneshtijtuk ka yawit pewat kinamakat pajpasajej. Kinekit ma muchiwa se coloniaj tik ne "chiltik planetaj", wan sejse inatiwita ka kinekiskiat yawit, melka nemi uij: ejekat te kanaj, nian at, nian sinti... (BBC News)
Ijkiuni muita ne iewayu se talsilin majwey africanoj
ESA
Tik Africa kipiat ne silin (ush caracol) sujsul wey, itukay Achatina achatina ush "talsilin majwey africanoj". Ini silin sujsul mayana wan weli kikwa tetekia wey sakat wan kilit. Hasta weli kikuyuna se tapepechul ipal yesoj, ika ne calcioj yek pal takwawaya ne iewayu. Ajsituk tik uksejse tal wan mukwepa se wey pespej ipal ne mijmil. Nusan tik ESA, ika nemit miak tik ne estadoj itukay Florida. Inatiwit ka ne ka sujsul te yejyek wan ashan kinekit kiajsit ken kipuluskiat. Kikwat muchi tay shushuknaj wan nusan kisusulwiat muchi iwan ne iayu. (BBC News)
Se ayutuch kwetashteputz kitalpachua ne itejteksis tik ne shaltal
Puerto Rico
Ne ayutuch itukay "kwetashteputz" kisa tik ne weyat tapishua tik ne ashal muchi ne shijshiwit tik Puerto Rico. Melka yaja ne mas wey pal muchi ne ayutuchmet, inat ka nakat chiujchiupi wan welit mikit muchi. Melka uni, sejse empresaj inaket ka yawit kiketzat wejwey hotel tik uni shaltal pal kalwikat wey tumin. Sejse kwalanket, inaket ka te weli ijkiuni. Ashan kishtijtiwit se tajtuli ina ma kipalewikan uni tenhat. Te welisket kichiwat hojhotel wejwey. Anka agroturismoj kia. Katiawel mas yek? (BBC)
YSUES Radio Universitaria tik 660AM: "Cultura Latinoamericana" ne lujlunes ka 10 horaj ka peyna. Wejkatanutza: 2511-2020. Shiwi tuwan!
Curso de náhuat: Centro Cultural Ne Yawal (Av. Izalco casa 102A, Colonia Centroamérica), los sábados 9-11:30 am, $1 la sesión a partir del 11 de enero 2014. Niveles Básico y Avanzado. Tamachtiani: Werner Hernández.
Clases de náhuat (nivel básico): Escuela de Artes de la UES, los viernes 2-4 pm, $0.50 x clase. Cuando lleguen pregunten dónde es el salón o por Guishtemi (77132406).
Taller de náhuat. Centro de Artes Hermanos Aguilar. Sábados 3:00pm. Inicio: 6 de abril 2013. Info. tel. 2222-3418.
.svg)
.jpg)
