Mutukaytalij ne Sentaketzat (pactoj) ipal Bosque Redondo ijtik ne Metzali Navajo wan ne kalpuli pal ne ESA. Ijkiuni tamik ne Hwéeldi, ne nusan munutza ne "Larga Marcha", kwak kichiwket ka yajket ikshipan hasta se reversacion sujsul miak Navajo, wan sejse mikiket tik ne ujti. Iwan ini sentaketzat, ne Navajo weliket mukwepat tik ne intal.
William Walker (1824-1860)
1855:
Se takat ipal ESA itukay William Walker kichiwki conquistar Nicaragua. Muchiwki achtumutaliani ijtik sejse metzti. Mikik tik 1860 tik Honduras.
Gengis Jan (1162 [?]-1227)]
1215:
Ne ejercitoj pal Mongolia, iwan ne itatuktiani Gengis Jan, kikwij Beijing (ush "Pequin"), ne kwakuni itukay katka Zhongdu.
Muchiwki coronar Elizabeth II, ne reinaj pal Inglaterra (wan ne Reinoj Senputzujtuk, Canada, Australia, Yankwik Zelanda wan uksejse tal). Uni ilwit muitak nujme ne taltikpak tik ne television.
Se siwapil ipal ne Metzalitechan Zuñi
1924:
Ne kalpuli pal ne ESA inak ka muchi ne Metzali welit muchiwat techanchanejket (ciudadanos) ipal ne ESA.
Guglielmo Marconi (1874-1937)
1896:
Guglielmo Marconi, se inventor ipal Italia, kitajtan se patentej ipal ne radioj tik ne Reinoj Senputzujtuk.
Se tatuktiani Ojibwe itukay Sha-có-pay
1763:
Sejse Metzali Ojibwe kikwijket ne fuertej itukay Michilimackinac (tik Michigan) itech ne tasumanimet ijtik ne Guerraj pal Pontiac. Sejse yejemet nemituyat mawiltiat tachti (pelotaj), wan ne tasumanit tachiat; ne tachti kalakik ijtik ne fuertej, wan ne mawiltianimet Metzali kalakket kalijtik ipan ne tachti. Ne tasumanimet kinhajkawket kalakit wan pejket musumat!
Ne kalpuli ipal China kintuktij tasumanimet wan tajtanquej tik ne wey Plaza Tiananmen tik Beijing pal kishtiat ne mumachtianimet nemituyat kichiwat protestar; kiwikat chikume semanaj ka ne. Pero ne mumachtianimet te mijkwanket. Panuket ne tujtunal wan ne ejercitoj tamik kinmiktia sujsul miak tukniwan.
Ne rey Eduardo VIII wan Wallis Simpson pashaluat tik Yugoslavia
1937:
Munamiktijket ne muchiwtuya rey pal Inglaterra (Eduardo VIII) wan Wallis Simpson, se siwat pal ESA. Ken rey, te welituya munamiktia iwan ika ne siwat munamiktijtuya wan muajkawtuya iwan ukse takat. Eduardo kiajkaw itatuktilis pal munamiktia.
Henry Ford, ne kichiwki ne achtu wey fabricaj pal kichiwa cajcarroj, kiejekuj ne iachtu diseñoj pal se carroj itukay "cuadricicloj". Nejnenki yek wan ajsik hasta 40 kilometroj ka horaj.
Quesoj pal Roquefort
1070:
Inat ka tik ini tunal muchiwki inventar ne quesoj pal Roquefort, se quesoj susul ne muchiwa iwan ilechayu ichkat (ovejaj). Roquefort (ush Ròcafòrt) se techan tik Occitania, tik tatzinu Francia. Inat ka se tunal se takapiltzin nemituya kikwa quesoj tik se ustut kwak kitak se galantzin siwapiltzin. Yajki iipan; kiajkaw ne quesoj tik ne ustut wan kielkaw. Kwak panutiwit sejse metzti, inat, mukwepki ka né wan kiajsik ne iquesoj kwilinkwajtuk wan tentuk wan pushti (moho). Melka uni, ajwiak, wan ijkiuni, inat, pejki muchiwa ne quesoj pal Roquefort ne muishmati nujme ne taltikpak. Te tikmatit su kiane panuk o te.
Se takat ipal Palestina itukay Sirhan Sirhan kimiktij Robert Kennedy, ne candidatoj pal muchiwa achtumutaliani pal ne ESA, kwak nemituya tik icampañaj. Mikik ne ukse tunal tik ne kalkukuyanit.
Ijkiuni kikejketzat ne istakmet tik ne Sentzunshiwit XIX ne guerraj iwan ne Metzali Pequot
1637:
Tik se guerraj ijtik ne istakmet pal Inglaterra ne ajsituyat ka Connecticut wan ne Metzali, kinmiktijket muchi se techan pal ne Metzali Pequot; anka mikiket 1.500 tukniwan.
Se takat kiejekuj kimiktia James Meredith, ne achtu takat tiltik tik ESA ne kalak mumachtia ijtik ne Weytamachtiluyan ipal Mississippi, kwak yaja kichiwa se protestaj ipanpa ne "derechos civiles". Meredith te mikik.
Se postal pal Norwega pal 1905 ina: "Eje, tiktasujtat ini tal!"
1905:
Ne kalpuli pal Norwega taneshtij ka walmukupewa Norwega itech ne reinoj pal Suecia. Muchiwki se referendum ipal ne independenciaj wan 99.95% inaket eje; te keman muchiwtuk se resultadoj ijkiuni tik se referendum.
Maximiliano I ipal Meshijku (1832-1867)
1863:
Ne ejercitoj ipal Francia kikwij Meshijku DF tik se guerraj. Nemanha kitalijket Maximiliano pal Habsburgo ken emperador ipal Meshijku. Ne taika, ka ne achtumutaliani ipal Meshijku, Benito Juarez, inak ka te yawi kintashtawia uksejse tal ne tumin kinwikilia. Tik 1867 ne iejercitoj Juarez kichiwki ganar ne guerraj. Maximiliano chuluj ka Queretaro, kan kitzkijket wan kimiktijket.
Tajtal ipal Portugal
1494:
España wan Portugal kitukaytalijket ne Sentaketzat ipal Tordesillas pal kitajkutiat ijtik yejemet muchi ne tajtal pal Tatzinu America: ne takutun ipal Portugal muchiwki Brasil, wan tik ne ukse takutun nakaket ne Españolujmet.
Kiski ne iamaw ne tajkwiluani George Orwell itukay 1984 (Nineteen eighty-four). Kitajkwiluj tik 1948 wan tik ne itukay ne amat kipatak "48" tik "84" pal techilwia ken yawi muchiwa kwak panut sejse shiwit. Mas que "ciencia-ficcion", yaja mas yek se amat pal techmutia ipanpa tay weli panu tik ne futuroj su te tikpiat cuidadoj: yaja techilwitilia se taltikpak kan techpachiwia ne kalpuli ("Big Brother"), te tiwelit tinat tay nemi tik tuyulu, wan ne kalpuli te techilwia ne tejkia. Orwell nesik tik Inglaterra, wan nusan tajkwiluj ukse amat sujsul muishmati, itukay Animal Farm (tik Castillaj, Rebelión en la granja).
Itukay Muhamad
632:
Mikik Muhamad (ush Mahoma, tik Castillaj), ne taketzani (profetaj) ipal ne Musulmanmet, iwan 62 shiwit.
Mikik Charles Dickens, ne wey tajkwiluani ipal nojnovelaj tik Inglestaketzalis. Kitajkwiluj miak amat ne mupatatiwit tik miak taketzalis wan muishmati nujme ne taltikpak. Tik iajamaw te semaya kinhilwitia ne wejwey wan ne kipiat wey tumin, ken sejse tajkwiluani pal ikman, sute ne takamet wan siwatket pal muchi ne clajclasej tik Inglaterraj wan nusan kilwitia miak tay te nemit yek tik ne sociedad ika kinekituya ma mumakakan cuentaj ne nantzitzinmet wan tajtzitzinmet ken ijtuk iwan ne pojpobrej.
Ne piltzin Neron (37-68) wan ne inan Agripina
68:
Mikik Neron, ne tatuktiani pal Roma. Kipiatuya 30 shiwit. Pejki tatuktia tik ne shiwit 54. Tik 64, tatak Roma tik se wey tit; ina se historiaj ka kwak Roma nemituya tata, Neron nakak kitzutzuna iviolin ken inaskia: "Kenhaya!" Inat ka Neron kimiktij miak, wan nusan kichiwki ka mumiktij ne inan (Agripina). Kwak kishtijket Neron tik itatuktilis, yaja isel mumiktij.
Se itachialis Thích Quảng Đức tik Ho Chi Minh Techan
1963:
Tik Saigon Techan (ashan muilwia Ho Chi Minh Techan), se monjej budistaj mutimakak pal kichiwa protestar ipanpa tay kichiwa ne kalpuli. Kiski tik se fotoj wan muitak nujme ne taltikpak. Tipan sejseuk kichiwket kenha.
Ini se tamachtiluyan kan nakat katka kukunet Metzali tik Canada (St. Michael's tik Alert Bay)
2008:
Ikman tik Canada, ne tajtuli ina katka ka ne Metzali nemituyat pal kituktiat inpilawan ka tajtamachtiluyan kan te welituyat kitat inmiakwan nian nemit tik intechan, nian mumachtiat intaketzalis wan inculturaj; kinchajchaluat katka wan kinchiwiliat tay teyek; wan miak yejemet mikiket ipanpa kujkukulis. Ini se politicaj ichtaka ipal ne kalpuli, wan nusan ne Teupan Catolicaj. Tik ini tunal Stephen Harper, ne achtu ministroj pal Canada, inak tik itukay ne kalpuli ka kichiwa sentir muchi tay muchiwki wan kintajtan tapupulwilis ne Metzali. Tipan, ne papaj nusan inak ka kikukua iyulu tay kichiwket te yek.
Tik ini shikal pal Greciaj pal 510 aM nemi kwikwilujtuk se escenaj kan se tasumani kimiktia ne rey pal Troya
1184 aM:
Wilewik wan mutatij ne techan pal ikman itukay Troya, ken ina ne mitologiaj pal Grecia. Melka ne Greciajchanejket pal ikman kimatket ka tejkia, tipan miak inat katka ka semaya se cuentoj. Melka uni, ashan sejse inat ka anka panuk se guerraj ijtik Troya wan Grecia, wan kiajsitiwit se techan pal ikman ne kimatit ka anka yaja Troya. Se tajkwiluani ipal Grecia inak ka ne guerraj muchiwki ijtik 1194 wan 1184 achtu ka ne Mawaltijtuk.
Se takakiluyan tik Tatzinu Africa inak ma mutzakwa pal senpa Nelson Rolihlahla Mandela, ne tatuktiani pal ne African National Congress (ANC), ipanpa "sabotaje pal ne estadoj". Mandela muchiwki se simboloj pal ne tasumalis ipanpa tamakishtilis tik Tatzinu Africa wan nujme ne taltikpak. Nelson Mandela, pal ne techan Xhosa, nesik tik 1918. Nakak tzaktuk 27 shiwit, wan kwak tamik ne revolucion pal tamit iwan ne sistema apartheid, tik 1994 muchiwki achtumutaliani ipal ne yankwik nacion.
Ne ijislaj ipal Hawai'i mutukaytijket se territorioj pal ne Ejestadoj Senputzujtuk. Hasta 1893 Hawai'i kipiatuya independenciaj wan kipiatuya se siwatatuktiani, pero sejse empresarioj pal ne ESA kichiwket ka kishtijket ne ikalpuli ne reinaj wan neman tatuktiat ne istakmet. Tik 1993 Bill Clinton, ne achtumutaliani pal ne ESA, kitukaytalij se taneshtilis pal ne kalpuli kan kintajtan ne tukniwan pal Hawai'i ma kintapupulwikan ipanpa tay kichijket ashan se tzunti shiwit.
Ne rey Ricardo II musenputzuj iwan ne kumuninit tik Londres
1381:
Tik ne "Ikumunulis Wat Tyler" tik Inglaterra, ne campesinojmet kitimakaket ne Torre de Londres wan kimiktijket ne Arzobispo pal Canterbury. Tik ini kumunilis ne kumuninit te kikwijket tay kinekituyat wan ne intatuktiani, Wat Tyler, mikik. Melka uni, ne noblejmet pejket kimatit ka ne tukniwan pal ne techan kwalantiwit wan pejket kinkakit.
Tik Japon, 22.000 takat, siwat wan kunet mikiket tik se sujsul wey tzunami, ne mas wey tik ne historiaj pal Japon.
Se copiaj pal ikman pal ne Magna Carta
1215:
Ne rey John (Yojan, Juan) pal Inglaterra kitukaytalij se amat itukay Magna Carta kan ina tay weli kichiwa ne rey wan tay te weli kichiwa. Uni ne achtu amat ijkiuni tik ne tajtuli pal Inglaterra wan inat ka kwakuni pejki muchiwa ne achtu constitucion.
Pejki se wey kumunilis tik Soweto, se takutun pal Johannesburg, Tatzinu Africa, kan nemit miak tukniwan pobrej. Mukakik ipanpa ne kumunilis nujme. Ne achtu tunal, mikiket 200 tukniwan. Ne achtu ne mikik se piltzin pal majtakti-ume shiwit. Ne policiaj kinmiktijket. Uni panuk kwak Tatzinu Africa teuk kipiatuya independenciaj wan semaya ne istakmet tatuktiat.
Se ikus ne techan Vandal pal ikman
455:
Sejse pal ne techan pal ikman itukay Vandal kalakket tik Roma, ne weytechan pal ne wey imperioj, techtekit wan kiwilewat. Ijkiuini muishmatket ne Vandalmet ken tasumanimet ne kiwilewat muchi wan nesik ne palabraj "vandalismoj".
Sital ipal chiknawi mapipil, ne simboloj pal ne tayulmatilis Bahá'i
1983:
Ne kalpuli Islamistaj pal Iran kimiktij Mona Mahmudnizhad, se siwapil pal 17 shiwit, wan uk chiknawi siwat nusan, ika yaja ipal ne tayulmatilis Bahá'i. Uni tamiktilis tetekia muishmatki nujme ne taltikpak ijtik muchi ká te kitat yek ma mumiktikan sejse o kichiwilikan tay teyek ipanpa itayulmatilis wan ká inat ka muchi tejemet welit titayulmatit tay tiknekit (wan su te tiknekit tikpiat nian se religion, nusan).
Tecumseh (1768-1813), se Metzali Shawnee wan tatuktiani ipal se sennemit ipal tejtechan Metzali ne kisunket ne ESA; mikik tik ne guerraj
1812:
Pejki ne Guerraj ipal 1812 kwak ne Ejestadoj Senputzujtuk Ipal America taneshtij guerraj itech Wey Britania ipanpa sejse taika tekenhat. Se taika, yaja ka Inglaterra kipalewia katka ne Metzali kwak ne ESA kinekituya kinhishtia pal kinhichteki ne intajtal.
Ijtik ne Guerra Civil pal Kuskatan, sejse pal ne Partido Revolucionario de los Trabajadores Centroamericanos (PRTC) kalakket tik ne Zona Rosa ka tayua wan kinmiktijket majtakti-ume. Chikwasen pal yejemet chanejket pal ne ESA.
J.F. Kennedy (1917-1963) kinutza ne chanejket pal kipalewiat ne Civil Rights Acts ne 11 pal ne Metzti 6, 1963
1964:
Mukwij tik ne Senadoj pal ne ESA ne Civil Rights Act, ne ina ma tami ne discriminacion. Ne achtumutaliani John F. Kennedy kishpanujtuya.
Jimmy Wales kiketzki Wikimedia Foundation. Ijtik yaja nemit Wikipedia, Wikinews (Yajyankwik Tik Nawat) wan uksejse proyectoj ijkiuni.
1979:
Ijtik ne guerraj pal Nicaragua, ne guardia nacional ipal ne achtumutaliani Somoza kimiktijket ne periodistaj pal ne ABC (pal ESA) Bill Stewart wan ne itapatani, wan muchiwki grabar tik se videoj ken kimiktijjket. Muitak tik ne television nujme ne taltikpak wan muchi kitaket ken te yek ne kalpuli derechistaj pal Somoza. Kwak panuket nawi semanaj Somoza kiski chulua ichtaka wan ajsik Miami.
Ne reinaj Victoria (1819-1901)
1837:
Ne siwatatuktiani Victoria pal Inglaterra pejki tatuktia kwak kipiatuya 18 shiwit. Tatuktij 63 shiwit, hasta mikik tik ne shiwit 1901. Ne shijshiwit kwak yaja reinaj munutzat ne "era victoriana".
Mumiktij ne tatuktiani pal ne techan Cherokee Kah-nung-da-tla-ge (Major Ridge). Ne inan se Metzali Cherokee wan ne iteku se ipal Escocia. Kwak takapiltzin, yaja se tasumani Cherokee. Kwak mas chulet wan ne ESA kipiatuyaya independenciaj, kichiwket se sentaketzat pal kishtiat ne Metzali ijtik ne intajtal wan kichiwat ka yajket wejka ika ne istakmet kinekituyat ne tal. Yaja kitukaytalij uni sentaketzat melka miak Metzali te kinekituyat. Yajika kwak panuket sejse shiwit ne Metzali kimiktijket yaja wan ne ikunew wan se iiknew.
Galileo Galilei (1564-1642)
1633:
Ne Santa Inquisicion ipal ne Teupan Catolicaj kilwij ne wey tamatini Galileo Galilei ka nemi pal ina ka te tejkia ka ne taltikpak kiyawalua ne tunal, ken yaja inatuya. Su te ina ijkiuni, anka kimiktijtuskiat. Ijkiuni tel, yaja inak tay kinekituyat kikakit ne teupantakamet melka yaja kimatki ka te. Sejse inat ka kwakuni yaja pupulukak ichtatka "Eppur si muove!" ne kineki ina "Melka uni, kiyawalua!". Anka te inak, pero ashan muchi kishmatit uni tay inat ka inak wan tikmatit ka kineki ina: "Melka ne melemet te techajkawat tinat tay tejkia, su tejkia, tejkia."
.jpg)
.jpg)
