Sarawak edit
Sarawak
tu siti ari dua negeri Malaysia ti ba Pulau Borneo. Sarawak nyadi negeri ti pemadu besai ba menua Malaysia laban pemesai nengri Sarawak deka sama enggau pemesai Semenanjung Malaysia. Sarawak ngembuan sempadan enggau Sabah ba Timur Laut, Kalimantan, Indonesia ba Selatan, enggau Brunei ba Barat Laut. Indu nengri Kuching nyadi palan ekonomi enggau alai endur perintah nengri Sarawak. Nitih ka pansik ba taun 2020, Sarawak bisi ngembuan penyampau 2,453,000 orang.[1] Batang Rajang ianya sungai ka paling panjai ba Malaysia bisi ba nengri Sarawak; Tekat Ai Bakun , seiti ari Tekat Ai ka paling besai ba Asia Tenggara, digaga ba pati ai Batang Rajang, Sungai Balui. Gunung Murud nya puncak ka pengabis tinggi ba Sarawak. Sarawak nyadi siti-siti nya negeri ti ngembuan orang Kristian ti majoriti.[2]
Endur ka paling tumu alai mensia diau ianya ba Gua Niah, ti dipekira umur lebih 40,000 tahun nyin suba. Bemacham kerimpak seramik Cina ti dipekira ari abad ke-8 enggau ke-13 udah ditemu ka ba alai arkeologis Santubong. Sepemanjai pantai Sarawak, kala dipegai Brunei ba abad ke-16. Ba taun 1839, James Brooke, seiku pelayar British, datai ba Sarawak. Iya enggau peturun iya, merintah menua Sarawak ari taun 1841 ngagai 1946. Lebuh maya Perang Dunya Ke-2, Sarawak diperintah Jipun sepengelama tiga taun. Sepengudah perang, Rajah Putih ti ka penudi, Charles Vyner Brooke, nyerahka Sarawak ngagai Britain. Ba 22 Julai 1963, Sarawak diberi British kuasa kena megai perintah kediri empu. Lalu, ba 16 September 1963, Sarawak bela enggau numbuhka Malaysia. Taja pan pia, penumbuh Malaysia dibangkang Indonesia, lalu ngujungka konfrantasi sepengelama tiga taun. Menua Malaysia seketegal deka ngurangka pengganas Komunis ti bepengujung ba taun 1990.
Ketuai negeri ianya Gubernor, ti dibali nama, Yang di-Pertua Nengri, lalu ketuai perintah menua Sarawak ianya Premier. Sarawak dipegai-urus ngagai bahagian, enggau daerah, ti udah diatur nitihka Sistem Parlimen Westminister, sepengudah dipegai British. Nitihka Pelembagaan Malaysia, Sarawak ngemuan kuasa autonomi ti besar agi ari nengri ba Semenanjung Malaysia.
Ekonomi Sarawak kebendar agi lebih ba ekspot. Laban ti ngembuan asil asal ti mayuh, ekspot Sarawak suah agi ba minyak ngau gas, balak, enggau minyak kelapa sawit. Taja pan pia, Sarawak mega bisi sektor pembuatan, energi enggau dagang temuai. Sarawak ngembuan mayuh pupu bansa, adat, enggau jaku. Bansa ti pemadu bisi ba Sarawak ianya, Iban, Melayu, Cina, Melanau, Bidayuh, enggau Orang Ulu. Jaku Inggeris enggau jaku Melayu bela nyadi jaku rasmi nengri; lalu Sarawak nadai ngembuan pengarap rasmi.
Etimologi edit
Asal leka jaku Sarawak ianya ari jaku Melayu Sarawak, serawak tauka Cerava ti diberi nama orang Portugis lebuh kurun ke-16, ti mai reti Tin tauka Timah[3]. Lebuh maya nya Sarawak bisi ngembuan deposit Timah ti chukup mayuh. Bisi mega teori ti madah nama Sarawak datai ari leka jaku "Saya serah kepada awak" tauka dikepandak nyadi "sarawak", ti mai reti "aku nyerah diri ke nuan". Leka jaku nya disebut Pangeran Muda Hashim (ayak Sultan Brunei) lebuh maya ia meri Sarawak ke James Brooke. Taja pia, teori tu disangkal laban leka jaku "awak" nadai ba jaku Melayu Sarawak sebedau Malaysia ditubuhka
.jpg)
Sarawak dikelala enggau nama "Bumi Kenyalang" (Menua Kenyalang). Kenyalang endang besai amat reti ba orang Dayak. Enti nitihka cherita, enti nyema kenyalang terebai atas rumah, ia deka mai tuah timpah ngagai orang ti beempu rumah nya. Sarawak bisi ngembuan lapan ari lima pulum empat spesis burung kenyalang ti bisi ba dunya tu.
Sejarah edit
Ditemu pemisi orang ti diau ba Mulu Barat, Gua Niah (bepanggai ba 110 kilometer ari barat daya Miri) 40,000 taun ti udah.[4][5] Keruntuk mensia moden ti ditemu semak Gua Niah ianya mensia ti pemadu tuai ti bisi ba Malaysia enggau Asia Tenggara[5][4]. Seramik China ti datai ari dinasti Tang enggau Song (Taun 8 nyentuk 13 Masihi, tiap-tiap) ditemu ba Santubong (semak Kuching) nunjukka penguntung Santubong nyadi pengkalan kapal ai[6].
Ba kurun ke-7, bisi penduduk ti diberi nama Vijayapura, siti nengeri vasal ba empayar Srivijaya ti ngempu tanah ba barat laut pulau Borneo.[7] Endur tu ditujuka menua Brunei, ti ditemu ari penerang Arab enggau nama "Sribuza"[8]. Penyadi perintah Musa (Muja, ianya Brunei lama) bepekat enggau perintah Mayd (entara Ma-i or Madja-as ba menua Filipin), belaban enggau Empayar China bisi ditulis pengarang ari Arab, Al Ya'akubi dalam 800 rekod.[9] Sepengudah penjajah Chola ari India ba Srivijaya, Datu Puti mimpin datu-datu ari Pulau Sumatera enggau Pulau Borneo ngelaban Rajah Makatunao (ti dikumbai Rajah Tugao dalam perintah Melanau ba Sarawak) ti dipilih perintah Chola tauka anak peturun Seri Maharajah (ditulis ba rekod China). Datu-datu nya nguji ngidupka baru perintah Srivijaya ba menua baru ti dikumbai Madja-as ba pulau-pulau Visaya (raban pulau ti bulih nama ari Srivijaya) ba menua Filipina. Nitih ke penulis ari Friar Augustinian Rev. Fr. Santaren maya era Sepanyol, sepengudah 10 Datu-Datu numbuhka mayuh kuta ba Panay enggau Luzon Selatan, Datu Macatunao tauka Rajah Makatunao ti ngempu gelar "Sultan Moro," enggau kaban belayan Datu Puti ti ngerampas reta enggau pengaya sepuluh datu, lalu dibunuh penglima ti benama Labaodungon enggau Paybare.
Empayar Brunei ditubuhka ba begian pesisir Sarawak ba tengan abad ke-15[10], lalu pelilih menua Kuching dikumbai kartografer Portugis enggau nama Cerava maya abad ke-16, siti ari lima pengakalan kapal ai ba Borneo.[11][12] Ba abad ke-19, empayar Brunei makin menusut, ngetanka pemegai ba pelilih pantai ba Sarawak ti diperintah pemerintah Orang Laut. Jauh ari pantai, bisi perang berebutka menua ti nyadi entara orang Iban enggau orang Kenyah-Kayan.[13]
Tin tauka biji antimoni udah ditemu ba tanah Kuching udah diiring Pangeran Indera Mahkota, pengari Sultan Brunei, kena majakka pemansang ba menua tu ba entara taun 1824 nyentukka taun 1830. Lebuh maya pengawa ngeluarka antimoni majak nambah, perintah Sultan Brunei niki ka agi chukai lalu bisi pemantah ari orang asal.[14] Ba taun 1839, Sultan Omar Ali Saifuddin II (1827-1852), ngasuh ayak ia Pangeran Muda Hashim ngaduka pemantah tu, tang ia enda ulih ngaga pengawa tu, nya alai ia minta bantu ari pelaut British ianya James Brooke. Pemujur Brooke dalam ngancurka pemantah nya ngujungka sida diberi antimoni, reta enggau gelar gabenor Sarawak ti maya nya, Sarawak agi nyengkaum begian mit ti diberatka ba Kuching.[15][16]
Sebilik Brooke, ti kepenudinya dikumbai Rajah Putih, berengkah ngemesaika menua ti udah diberi ke sida.[17] Berengkah ari taun 1841, Sarawak diseraraka nyadi begian pemerintah ti keterubah[18], enggau mata duit kediri ianya Dolar Sarawak ti berengkah dikena maya taun 1858. Ba taun 1912, Sarawak dibagika nyadi 5 begian ti diperintah siti Residen genap iti begian.[18] Sebilik Brooke ngereja ka pemerintah paternalistik enggau birokrasi ti minima, tang sida diguai nubuhka sekeda rengka undang-undang. Ketegal sida enda nemu adat orang asal, pemerintah Brooke nubuhka Raban Kunsil Tetinggi ti nyengkaum tuai-tuai orang Laut ti ulih meri iring. Kunsil tu nyadi gempuru perundangan ti pemadu tuai ba Malaysia, enggau aum ti keterubah nyadi ba Bintulu lebuh taun 1867.[19] Ba taun 1928, siti Pegawai Akim, Thomas Stirling Boyd, udah dilantik nyadi akim keterubah ti dikemendarka undang-undang. Sistem sama ti bekaul enggau pekara-pekara bemacham komuniti orang Cina udah ditubuhka.[20] Orang-orang asal pan diransang perintah Brooke deka beratika dalam sekeda fungsi ba menua Sarawak: orang Iban enggau orang Dayak ti bukai diterima dalam pengawa soldadu seraya orang Laut diterima dalam pengawa pengatur. Orang Cina diberi pengawa ba ladang,[21] lombong enggau nyadi birokrat.[20] Pengawa dagang ti bekembang ngujung ke penubuh Borneo Company Limited ba taun 1856. Kompeni tu bisi bekaul mayuh macham bisnes baka pengawa dagang, pengawa bank, pengawa betanam betupi, pengawa penemu mineral enggau pengawa pemangsang.[22]
Entara taun 1853 nyentukka 1862, bisi sekeda penentang ngelaban perintah Brooke tang semua nya ulih ditagang enggau bantu ari orang asal Sarawak kediri.[20] Kena ngetanka diri ari kena serang raban bujang berani tauka bala tuai-tuai kayau kelia, bisi sekeda kubu udah digaga baka Kubu Margherita di Kuching, Kubu Alice di Sri Aman enggau Kubu Emma di Kanowit.[23]
Charles Anthoni Brooke nganti aya iya nyadi Rajah Putih ba taun 1868. Baruh perintah iya, Sarawak bulih menua Limbang, Baram enggau lebak Trusan ari Sultan Brunei. Sepengudah nya, Sarawak nyadi menua naungan British[24]. Maya nya, British nguruska hal luar nengeri tang perintah Brooke ulih ngatur menua Sarawak empu. Ba dalam menua, Brooke ngaga Muzium Sarawak, muzium ti pemadu tuai ba Borneo ba taun 1891[25][23] sereta mai pemaik ba Marudi enggau ngujungka perang entara bansa-bansa ba dia. Pemansang ekonomi diteruska, enggau pengawa ngali minyak ba taun 1910 enggau pemuka Brooke Dockyard dua taun udah nya. Anthony Brooke ti nyadi Rajah Muda ba taun 1939 diadaka ba taun 1912.[26]
Pengerami 100 taun Brooke ba Sarawak diatur ba taun 1941. Maya pengerami nya, konstitusyen ti baru dikelalaka ngena nyekat kuasa Rajah enggau meri rayat Sarawak tanggung pengawa ti besai agi ba perintah. Taja pia, konstitusyen tu enda sempat dikena semua laban Jipun udah jajah Sarawak.Ba urung taun ti sama, British nyurutka soldadu udara enggau laut ti nyaga Sarawak ke menua Singapore. Enggau penyadi Sarawak ti enda dilindung manah, rejim Brooke ngaga polisi "bumi angus". Endur pemasang minyak ba Miri deka dipunaska enggau pengkalan padang bilun Kuching mengkang dijaga sepengelama ti ulih sebedau endur nya dipunaska. Taja pia, siti invasi Jipunke diuluka Kiyotake Kawaguchi datai ba Miri ba 16 Disember 1941 enggau ngambi nengeri Kuching ba 24 Disember 1941. Soldadu darat British udah ngundurka diri ngagai Singkawang, sepiak Borneo Belanda. Sepengudah sepuluh minggu belaban dia, bala soldadu besekutu udah nyerahka diri ba 1 April 1942. Charles Vyner Brooke, Rajah Putih Sarawak ke penudi udah rari ngagai Sydney, Australia; lebuh nya, bala pegawai iya udah ditangkap lalu diseraraka ba Kem Batu Lintang.
Sarawak mengkang nyadi begian ari Empayar Jipun sepengelama tiga taun enggau lapan bulan. Maya nya, menua Sarawak dibagika ngagai tiga menua - Kuching-shu, Sibu-shu, dan Miri-shu - siti-siti di baruh Gabenor diri empu. Angkatan Berikat udah nya ngereja Operasi Semut deka sabotaj pengawa Jipun ba Sarawak. Maya perang Borneo Utara, soldadu Australia datai ba kandang endur Lutong-Miri ba 20 Jun 1945 lalu ngerembus penyauh Marudi enggau Limbang sebedau ngemaduka operasyen sida ba Sarawak. Sepengudah penyerah alah Jipun, Jipun nyerah diri ngagai soldadu Australia ba Labuan ba 10 September 1945. Sarawak alu diengkah ba baruh Perintah Soldadu British enggau diatur Soldadu Imperial Australia nyentuk bulan April 1946.
Laban bisi pengurang tengkira deka nirika Sarawak sepengudah perang, Charles Vyner Brooke mutuska meri Sarawak nyadi Koloni Mahkota British sereta Undan-undan Sidang ditubuhka ba Kunsil Negeri (diatu Dewan Undangan Negeri Sarawak) ti dijuraika penemu sepengelama tiga hari. Undan-undan nya dipaska ba 17 Mei 1946 enggau majoriti sempit (19 ngelaban 16 undi). Nya ngasuh beratus-ratus pekerja perintah Melayu badu kereja deka mantah, ngaga pejalai anti-penyerah sereta pemunuh gabenor penjajah kedua Sarawak, Sir Duncan Steward. Taja bisi pengelaban, Sarawak nyadi Koloni Mahkota British ba 1 Julai 1946. Anthony Brooke ngelaban penyerah Sarawak ngagai Koloni Mahkota British, ngujungka iya diburu pansut perintah kolonial ari Sarawak. Iya baru diulihka pulai 17 taun sepengudah Sarawak nyadi siti ari begian Malaysia. Ba taun 1950, semua pejalai anti-penyerah ba Sarawak ngetu sepengudah dipunaska perintah kolonial.
Maya 27 Mei 1961, Tunku Abdul Rahman, perdana menteri Persekutuan Tanah Melayu, beterangka perambu nubuhka federasi ti besai agi enggau Singapore, Sarawak, Sabah enggau Brunei, ti deka dikumbai Malaysia. Ba 17 Januari 1962, Komisyen Cobbold ditubuhka deka ngitung sukung Sarawak enggau Sabah ngagai perambu nua; Komisyen Cobbold madahka 80 peratus sukung ngagai federasi. Ba 23 Oktober 1962, lima parti politik ba Sarawak ngaga siti barisan besatu ti nyukung penubuh Malaysia. Sarawak enggau resmi diberika perintah kediri maya 22 Julai 1963, sereta nyadi federasi enggau Malaya, Borneo Utara (diatu Sabah), enggau Singapore deka nubuhka federasi Malaysia maya 16 September 1963.
Perintah Filipina enggau Indonesia ngelaban penubuh federasi, baka nya mega Parti Rayat Brunei enggau raban komunis ti bepengkalan ba Sarawak, sereta maya taun 1962, Pemberontakan Brunei udah nyadi. Presiden Indonesia Sukarno malas enggau nusun sukarela ti besenyata enggau, udah nya, bala soldadu ngagai Sarawak. Beribu bala komunis Sarawak ngagai Kalimantan, begian Borneo ba Indonesia, lalu belatih enggau Partai Komunis Indonesia. Konfrontasyen ti pemadu tegang nyadi ba Plaman Mapu ba April 1965. Pengalah Indonesia ba Plaman Mapu ngujungka pengelabuh Sukarno lalu iya udah diganti Suharto nyadi presiden Indonesia. Perunding diberengkah baru entara Malaysia enggau Indonesia ti mai ngagai pengujung konfrontasi ba 11 Ogos 1966.
Sekeda raban komunis udah bisi ba Sarawak, keterubahnya ia nya, Liga Pemuda Demokrat Cina Luar Negara Sarawak, ditubuh maya taun 1951. Siti agi raban, Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) (ti dikumbai penerang perintah mega Organisasi Komunis Klandestin (CCO)) ditubuhka enggau resmi ba taun 1970. Seduai Weng Min Chyuan enggau Bong Kee Chok nya dua kepala komunis ti agi tebilang ti bisi nyengkaum dalam pengelaban nya. Maya gaya politik berubah, makin tusah ngagai komunis deka bepengawa. Nya ngasuh Bong berunding enggau kepala menteri Abdul Rahman Ya'kub ba taun 1973, ngujungka iya nyain sempekat enggau perintah. Weng ti mindah ke menua China ba tengah 1960-an tang agi mengkang ngawal CCO, neruska pengelaban besenyata ti beterus ngagai perintah taja bisi sempekat tu. Konflik tu beteruska ba rantau Batang Rajang tang sepengudah nya tembu maya 17 Oktober 1990, NKCP nyain sempekat likun enggau perintah Sarawak.
Politik edit
Perintah edit
| |||
| Parti | Kepala Gempuru | Status | Kerusi (Undi 2021) |
|---|---|---|---|
| Gabungan Parti Sarawak (GPS) | Abang Abdul Rahman Zohari Abang Openg | Perintah | 40 |
| Parti Sarawak Bersatu (PSB) | Wong Soon Koh | Pemangkang | 10 |
| Pakatan Harapan (PH) | Chong Chieng Jen | 32 | |
| Penyampau | 82 | ||
| Perintah majoriti | 70 | ||
Kepala menua Sarawak ia nya Yang di-Pertua Negeri (dikumbai mega TYT tauka Gabenor Sarawak), penuduk ti pemadu simbolik ti dipilih Yang di-Pertuan Agong (Raja Malaysia) atas lalau perintah federasi Malaysia. Ari taun 2014 pengawa tu dipegai Abdul Taib Mahmud. TYT mega milih Premier Sarawak, ti depegai Abang Johari Tun Openg (GPS), nyadi kepala perintah Sarawak. Kesuah agi, tuai parti ti merintahka majoriti Dewan Undangan Negeri dipilih nyadi Premier Sarawak; Pengari ti dipilih enggau chara demokratik dikumbai Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN). Majelis Gempuru Perintah Sarawak bisi hak ngeluluska undan-undan pasal subjek ti nadai ba baruh bidang kuasa Parlimen Malaysia baka atur tanah, pengawa, hutan, imigresyen, pengawa kapal saudagar enggau pengawa berikan. Perintah negeri digaga Premier Sarawak, Timbalan Premier, menteri-menteri kabinet, timbalan-timbalan menteri, enggau ahli-ahli Senator DUN Sarawak.
Ngena ngelindung kepenguna rakyat Sarawak ba federasi Malaysia, pelindung istimewa udah ditamaka dalam Perlembagaan Malaysia. Nya nyengkaum: penagang imigresyen tama enggau pansut negeri sereta statuspendiau orang bukai rayat Sarawak enggau bukai rayat Sabah, batas ukum ngagai luyar residen, pengelepas Mahkamah Tinggi Perintah Sarawak ari Mahkamah Tinggi Semenanjung Malaysia, siti peneka ia nya Premier Sarawak deka diiring sebedau pemilih tuai akim Mahkamah Tinggi Perintah Sarawak, pemisi Mahkamah Anak Negeri ba Sarawak enggau kuasa deka ngenaka chukai bejual. Orang asal Sarawak mega ulih ngasai semua keistimewaan ti manah agi baka kuota khas dalam pengawa-pengawa perintah Sarawak, sadung pengawa ti manah agi dalam servis awan Sarawak sereta serikat-serikat swasta, bantu biasiswa, penempat pelajar Sarawak ba semua kolej enggau universiti serata Malaysia, program keusahawanan orang muda & indu, hak pemilik bisnes enggau mayuh agi keistimewaan ti orang asal Sarawak bulih. Perintah kandang endur ba Sarawak disemutika ari uum-ukum majlis tempatan ti digaga Parlimen Malaysia.
Parti-parti politik ba Sarawak ti pemayuh ulih dibagika ngagai tiga begian: parti politik bumiputera Sarawak (PBB dan PBM), parti politik Dayak Sarawak (PRS, PDP, PBDSB, ell.), enggau parti politik ukai Bumiputera Sarawak (SUPP, PSB, PBK, ell.); Parti-parti nya tadi, taja pia, ulih mega nyengkaum bala ari lebih ari satu raban. Parti politik ti keterubah, Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP), digaga ba taun 1959, dinitih Parti Negara Sarawak (PANAS) ba taun 1960 enggau Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP) ba taun 1961. Parti-parti politik ukai baka Parti Pesaka Sarawak (PESAKA) ayan ba taun 1962. Parti-parti tu sepengudah nya nitih Parti Perikatan. Parti Perikatan (sepengudahnya nyadi Barisan Nasional) udah merintah Sarawak kenyau ari penubuh Malaysia. Pembangkang ba Sarawak enggau konsisten nuduh gabungan perintah ngena bemacham bansa taktik meli undi deka menang maya pengawa pemilih. Stephen Kalong Ningkan nyadi Ketua Menteri Sarawak ti keterubah ari 1963 nyentukka 1966 sepengudah iya menang dalam pengawa pemilih kunsil tempatan. Taja pia, iya udah diguling Tawi Sli ba taun 1966 enggau bantu perintah federal Malaysia, ngasuh penyadi penusah konsitusyen Sarawak 1966.
Ba taun 1969, pengawa pemilih ti keterubah ba Sarawak udah nyadi, enggau bala Majlis Negeri dipilih terus bala pengundi. Pengawa pemilih tu nandaka pemerengkah pemekuasa bansa Melanau ba Sarawak nengah Abdul Rahman Ya'kub dan Abdul Taib Mahmud. Ba taun ti sama, Parti Komunis Kalimantan Utara (NKCP) udah ditubuh ti sepengudah nya lancharka perang gerila ngagai perintah negeri Sarawak ti baru dipilih. Parti itu dipunaska sepengudah sida nyain sempekat pemaik ba taun 1990. Ba taun 1973, penubuh Parti Pesaka Bumiputera Bersatu (PBB) sepengudah pegabung sekeda parti. Parti tu udah nya nyadi tulang belakang pegabung BN Sarawak. Ba taun 1978, Parti Tindakan Demokratik (DAP) nyadi parti keterubah ti berpalan ba Malaysia Barat ti muka pampang iya ba Sarawak. Sarawak terubah iya, ngaga pengawa pemilih negeri sama enggau pengawa pemilih parlimen menua. Tang, kepala menteri maya nya, Abdul Rahman Ya'kub nangguhka pemubaran diwan negeri setaun bagi ngadang penanggul ti disaru parti-parti pembangkang. Tu nyadika Sarawak siti-siti negeri ba Malaysia ti ngaga pengawa pemilih negeri ti beserara ari pengawa pemilih parlimen menua ari taun 1979. Ba taun 1983, SNAP berengkah beserara nyadi sekeda parti-parti bukai ketegal penusah kepala ti betandu. Klimat politik ba negeri tu stabil nyentuk Urusan Mahkamah Ming 1987, siti penaban kuasa politik ti diberengkah aya Abdul Taib Mahmud deka nggulingka pegabung BN ti dituai Taib. Taja pia, penaban kuasa nya enda mujur lalu Taib mengkang nyadi kepala menteri.
Ari pengawa pemilih taun 2006, Parti Tindakan Demokratik (DAP) mulih pemayuh sukung iya ari pusat-pusat nengeri lalu nyadi parti pembangkang terbesai ba Sarawak. Ba tahun 2010, DAP ngaga gabungan Pakatan Rakyat enggau Parti Keadilan Rakyat (PKR) enggau Parti Islam Se-Malaysia (PAS); dua-dua iti parti tu berengkah aktif ba Sarawak entara 1996 enggau 2001. Sarawak siti-siti nya negeri ba Malaysia dini parti-parti komponen berpalan ba Malaysia Barat dalam pegabung BN, kelebih agi UMNO, enda aktif dalam politik negeri.
Perintah Sarawak edit
Sarawak dipegai Dewan Undangan Negeri enggau Majlis Mesyuarat Kerajaan Sarawak. Dewan Undangan Negeri Sarawak ia nya kuasa tetinggi dalam netapka polisi ba dalam negeri. Raban Dewan Undangan Negeri betanggungjawap ngagai Dewan Undangan Negeri ti diarika bemacham orang ti dipilih ninting lima tahun. Diwan tu di baruh Yang di-Pertua Negeri ti dipilih Yang di-Pertuan Agong Malaysia. Jabatan Premier Sarawak ia nya tiang adminstrasyen begian ti bisi Pejabat Premier Sarawak, Pejabat Setiausaha Kerajaan Sarawak, sereta jabatan-jabatan perintah Sarawak ti bukai.
Begian enggau daerah edit
Enda sebaka enggau Semenanjung Malaysia, Sarawak dibagika ngagai 12 iti begian, ti dituai siku residen ti dipilih.
| Begian ba Sarawak | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| Kod UPI | Bagi Menua | Penuduk (pansik 2020) |
Pemesai (km2) |
Kerusi | Daerah (Daerah mit) | Perintah asal |
| 1301 | Kuching | 812,900 | 1,794.18 | Kuching | 3 (5) | 5 |
| 1302 | Sri Aman | 111,500 | 5,466.25 | Simanggang | 2 (5) | 2 |
| 1303 | Sibu | 350,700 | 8,278.3 | Sibu | 3 | 3 |
| 1304 | Miri | 433,800 | 26,777 | Miri | 5 (11) | 3 |
| 1305 | Limbang | 103,100 | 7,790 | Limbang | 2 (5) | 2 |
| 1306 | Sarikei | 139,500 | 4,332.4 | Sarikei | 4 | 2 |
| 1307 | Kapit | 155,900 | 38,934 | Kapit | 4 (6) | 3 |
| 1308 | Samarahan | 187,500 | 2,927.5 | Kota Samarahan | 3 (5) | 2 |
| 1309 | Bintulu | 266,300 | 12,166.2 | Bintulu | 3 | 1 |
| 1310 | Betong | 129,000 | 4,180.8 | Betong | 4 (9) | 2 |
| 1311 | Mukah | 134,900 | 6,997.61 | Mukah | 5 (8) | 2 |
| 1312 | Serian | 105,800 | 2,039.9 | Serian | 2 (3) | 1 |
| Nota: Data penuduk Begian Serian enda nyengkaum daerah mit Siburan ti sebedau tu dalam Begian Kuching. | ||||||
Maya 26 November 2015, daerah Serian ti sebedau tu siti ari daerah ba begian Samarahan udah nyadi siti begian Sarawak kedua belas. Begian Serian udah diresmi Adenan Satem maya 11 April 2015.
Siti begian dibagi ngagai daerah, ti bisi siti pegawai daerah, ti mega dibagi ngagai daerah mit, siti-siti dituai Pegawai Adminstratif Sarawak. Bisi mega pegawai pemerangsang bagi siti-siti begian enggau daerah kena ngaga projek pemeransang menua. Perintah negeri milih siti penghulu tauka tuai kampung bagi tiap-tiap iti kampung.
| Begian | Daerah | Daerah mit |
|---|---|---|
| Kuching | Kuching | Padawan |
| Bau | ||
| Lundu | Sematan | |
| Samarahan | Samarahan | |
| Asajaya | Sadong Jaya | |
| Simunjan | Sebuyau | |
| Serian | Serian | Siburan |
| Tebedu | ||
| Sri Aman | Sri Aman | Lingga |
| Pantu | ||
| Lubok Antu | Engkilili | |
| Betong | Betong | Spaoh |
| Debak | ||
| Saratok | Budu | |
| Pusa | Maludam | |
| Kabong | Roban | |
| Sarikei | Sarikei | |
| Meradong | ||
| Julau | ||
| Pakan | ||
| Mukah | Mukah | Balingian |
| Dalat | Oya | |
| Matu | Igan | |
| Daro | ||
| Tanjung Manis | ||
| Sibu | Sibu | |
| Kanowit | ||
| Selangau | ||
| Kapit | Kapit | Nanga Merit |
| Song | ||
| Belaga | Sungai Asap | |
| Bukit Mabong | ||
| Bintulu | Bintulu | |
| Tatau | ||
| Sebauh | ||
| Miri | Miri | Bario |
| Marudi | Mulu | |
| Subis | Niah-Suai | |
| Beluru | Tinjar | |
| Telang Usan | Long Lama | |
| Long Bedian | ||
| Limbang | Limbang | Nanga Medamit |
| Lawas | Sundar | |
| Trusan | ||
Pengelikun edit
Militari edit
Bala sodadu ti keterubah ba Sarawak ia nya siti regimen ti ditubuhka Rejim Brooke ba taun 1862, ti dikelala enggau nama Sarawak Rangers. Rejimen nya, ti tebilang enggau pengelandik pengawa begiga ba dalam hutan, udah begawa deka nembu perang entara bansa ba Sarawak. Sarawak Rangers mega nitih perang gerila ngelaban Jipun, maya Darurat Tanah Melayu (ba Malaysia Barat) enggau maya operasyen Pengelaban Komunis Sarawak ngagai bala komunis. Sepengudah penubuh menua Malaysia, rejimen nya diserap ngagai angkatan tentera Malaysia lalu dikumbai Rejimen Renjer Diraja diatu.
Maya taun 1888, Sarawak, enggau menua ti semak, iya nya Borneo Utara enggau Brunei nyadi naungan perintah Inggeris, lalu tanggungjawap polisi luar diserah ngagai British nyadi tukar enggau pelindung soldadu. Ari penubuh menua Malaysia, perintah federal Malaysia bisi semua tangungjawap ngagai polisi enggau soldadu menua bukai ba menua tu.
edit
Perintah Malaysia ngembuan sekeda pengelaban adan menua enggau menua-menua ti semak, ti bisi irau menua Sarawak. Nya nyengkaum pengelaban tanah enggau maritim ti bisi enggau menua Brunei enggau China. Maya taun 2009, kepala menteri Malaysia Abdullah Ahmad Badawi madahka dalam aum enggau Sultan of Brunei, Brunei setuju deka badu minta rampang menua Limbang. Tang, utai tu disangkal Menteri Luar Negeri Brunei ti kedua ia nya Lim Jock Seng, ti madahka utai tu enda kala dirintai maya aum nya. Beting Serupai enggau Beting Raja Jarum, pulau-pulau ba Laut China Selatan, belabuh ba zon ekonomi eksklusif Sarawak, udah bisi isu irau berita selebubu ngapa ti madahka bisi serang digaga menua China.
Penerang edit
- ↑ Sim, Ashley (18 Ogos 2022) "Malaysia Census 2020 reveals Sarawak's population totals 2.453 MLN, Kuching District accounts for 609,000" Dayak Daily. Diambi 18 September 2022.
- ↑ UCA News Reporter (26 Julai 2022) Malaysia Christians pray for peace, equality, freedom
- ↑ Origin of Place Names - Sarawak Perpustakaan Negara. 2000. Diarkif ari teks asal maya 9 Februari 2008. Diambi maya 18 September 2022.
- ↑ 4.0 4.1 Niah Cave, Sarawak, Borneo
- ↑ 5.0 5.1 "Niah National Park - Early Human Settlement
- ↑ Study in Chinese Archeology
- ↑ Adventures Guide: East Malaysia
- ↑ Brunei Rediscovered: A Survey of Early Times p. 35 disebut Ferrand. Relations, lambar 564-65. Tibbets, Arabic Texts, lambar 47.
- ↑ Brunei Rediscovered: A Survey of Early Times By Robert Nicholl p. 38 disalin Ferrand. Relations. Lambar 344.
- ↑ David Lea; Colette Milward (2001). A Political Chronology of South-East Asia and Oceania Psychology Press. pp. 16–. ISBN 978-1-85743-117-9.
- ↑ Broek, Jan O.M. (1962). Place Names in 16th and 17th Century Borneo
- ↑ Donald F, Lach (15 Julai 2008). Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery, Book 1 University of Chicago Press. p. 581. ISBN 978-0-226-46708-5. Diambi 18 September 2022.
- ↑ Alastair, Morrison (1 January 1993). Fair Land Sarawak: Some Recollections of an Expatriate Official SEAP Publications. Lambar 10. ISBN 978-0-87727-712-5. Dicapai maya 29 Oktober 2015.
- ↑ Trudy, Ring; Noelle, Watson; Paul, Schellinger (12 November 2012). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places SEAP Publications. Lambar 497. ISBN 978-0-87727-712-5. Diambi maya 24 September 2021.
- ↑ Graham, Saunders (5 November 2013). A History of Brunei Routledge. Lambar 74–77. ISBN 978-1-136-87394-2. Diambi maya 24 November 2016.
- ↑ James Leasor (1 Januari 2001). Singapore: The Battle That Changed the World House of Stratus. lambar 41–. ISBN 978-0-7551-0039-2.
- ↑ Mike, Reed. "Book review of "The Name of Brooke – The End of White Rajah Rule in Sarawak" by R.H.W. Reece, Sarawak Literary Society, 1993" sarawak.com.my. Diarkib ari asal maya 8 Jun 2003. Diambi maya 7 August 2015.
- ↑ 18.0 18.1 Lim, Kian Hock (16 September 2011). "A look at the civil administration of Sarawak" The Borneo Post. Diarkib ari asal maya 6 Februari 2015. Diambi maya 21 November 2015.
- ↑ Bintulu - Places of Interest Bintulu Development Authority. Diarkibkan ari asal maya 19 November 2016. Diambi maya 24 September 2022.
- ↑ 20.0 20.1 20.2 Ooi, Keat Gin (2013) Post-war Borneo, 1945–50: Nationalism, Empire and State-Building Routledge. lambar. 7. ISBN 978-1-134-05803-7. Diambi maya 2 November 2015.
- ↑ Marshall, Cavendish (2007). World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia, Volume 9 Bangladesh: Marshall Cavendish. lambar 1182. ISBN 978-0-7614-7642-9. Diambi maya 2 November 2015.
- ↑ "The Borneo Company Limited" National Library Board. Diarkib ari asal maya 12 Oktober 2015. Diambi maya 25 Januari 2016.
- ↑ 23.0 23.1 Simon, Elegant (13 July 1986). "SARAWAK: A KINGDOM IN THE JUNGLE" The New York Times. Diarkib ari asal maya 2 November 2015. Diambi maya 2 November 2015.
- ↑ Charles, de Ledesma; Mark, Lewis; Pauline, Savage (2003). Malaysia, Singapore, and Brunei Rough Guides. m/s. 723. ISBN 978-1-84353-094-7. Diambi maya 2 November 2015.
In 1888, the three states of Sarawak, Sabah, and Brunei were transformed into protectorates, a status which handed over the responsibility for their foreign policy to the British in exchange for military protection.
- ↑ Saiful, Bahari (23 June 2015). "Thrill is gone, state museum stuck in time — Public" The Borneo Post. Diarkib ari asal maya 2 Oktober 2015. Diambi maya 2 November 2015.
- ↑ "History of Sarawak" Brooke Trust. Diarkib ari asal maya 29 November 2016. Diambi maya 24 September 2022