Wp/cnr/Cetinjski vodovod

Cetinjski vodovod je prvi savremeni urbani vodovod u Crnoj Gori i jedan od prvih modernih gradskih vodovodnih sistema na Balkanu.

Cetinje 1904

Istorijat

Sagrađen je 1891. godine. Dvije godine kasnije(1893) Beograd dobija svoj gradski vodovod. Srednjevjekovno Cetinje crnogorskog vladara i gospodara Ivana Crnojevića bilo je snabdijevano vodom sistemom bunara. Ovaj način vodosnabdijevanja grada zadržao se i u narednim vjekovima. Do današnjih dana su sačuvani bunari iz minulih vjekova.Takvi su bunari u blizini Cetinjskog manastira, odnosno ulaza u Cetinjsku pećinu, dva bunara u Dvorskom parku na Cetinju, na Balšića pazaru, u dvorištu palate Vukmanovića i drugi. Brojni slikari su ovjekovječili snabdijevanje Cetinja vodom. Najpoznatiji od njih Teodor Valerio je naslikao čuveno platno sa motivom mladih Crnogorki na cetinjskim bunarima. Cetinjski areal je bogat izvorima vode. Rijeka Cetinja tekla je Cetinjskim poljem i u 17.vijeku.

Izvorišta

Izdašna cetinjska izvorišta bogate vrela sa Lovćena na kome je poznati vodovodni basen Korita Ivanova koji je dobio naziv po Ivanu Crnojeviću. Osim toga Cetinjsko polje je poznato po ogromnim količinama vodenog taloga nastalog kišama. Sa Hamarestom u Norveškoj, na krajnjem sjeveru Skandinavije, Cetinje je najkišovitiji grad Evrope. Za izvore vodosnabdijevanja Cetinja prvi planeri u projekcijama ovog pitanja i njegovog rješenja pribjegli su traženju resursa van Cetinjskog polja. U tom smislu još tada je utvrđeno da najznačajnije hidrografske potencijale i kapacitete imaju tri resursa u okruženju Cetinja. To su lokaliteti Vrela i Obzovica na putu Cetinje-Budva i Podgor u Crmnici. Vrela i Obzovica se nalaze na rastojanju 9-1o km. od grada i imaju veću apsolutnu visinu (7o3-8oo m) od Cetinja. To je davalo mogućnosti dovođenja vode do grada slobodnim padom. Izvor Vrela raspolaže izdašnošću svojeg glavnog izvora resursom od 1,8 l u sekundi. Osim njega, na južnom obodu uvale Vrela izbija još 7-9 izvora. Sve ove vodene žice kao i tri manja izvora u Ugnjima (Studenac, Grohot, Točak), nijesu kaptirani, niti uključeni u vodovodnu mrežu. Izvor Obzovica je projektantima pružao izdašnije parametre u pogledu iskorišćavanja vodene snage tamošnmjih vodnih resursa. Zbog toga se u projekciji izgradnje prvog cetinjskog vodovoda pribjeglo eksploataciji Obzovice.

Vodovodi u knjaževini/kraljevini

Od Berlinskog kongresa do 191o.godine, za 32 godine svojeg mirnodopskog razvoja knjaževina Crna Gora je podigla 55 mostova, puteva,nasipa, pijaca, pazara, i dva fundamentalna vodovoda: cetinjski i vodovod u Danilovgradu -Slatinu. Uradila je projekte za vodovode za gradove Podgoricu, Bar, Nikšić i Kolašin. Vodovod Slatina je pušten u rad 1897. godine i 1898.g.a u zamahu crnogorske modernizacije i urbanog oblikovanja gradskih naselja , još su gradske vodovode dobili do 1914. godine u samostalnoj kraljevini Crnoj Gori pored Podgorice, Bara, Nikšića i Kolašina i Rijeka Crnojevića, Grahovo, Njeguši, Andrijevica, Šavnik, Žabljak, Velimlje i Ulcinj na nivoima cijelih gradskih ili većeg dijela svojih urbanizovanih gradskih naselja.

Rijeka Crnojevića

Cetinjski vodovod

Prvi i najreprezentativniji gradski vodovod na nivou cjelovitog grada dobija prijestonica Cetinje 1891.godine kao zadužbinu Njenog carskog Visočanstva Velike knjaginje Milice, kćerke knjaza Nikole, udate na ruskom dvoru dinastije Romanov 1889.godine, za Velikog Kneza Petra Nikolajevića, brata od strica cara Aleksandra III i unuka cara Nikole I. Projektantskim radovima na izradi prvog cetinjskog i ujedno crno-gorskog modernog gradskog vodovoda upravljao je poznati ekspert za hidrologiju, Slovenac iz Trsta Valentin Matija Živic (1828-1917) koji je radove na ovom projektu otpočeo u poneđeljak 5.6.189o.godine, nakon što su izvorišta pošteno plaćena kod dotadašnjih vlasnika Savića Grujičina i Filipa Popova Banovića sa Ljubotinja. Utvrđeno je da je voda hladna, svježa i zdrava za korišćenje. Prvi radovi na vodovodu otpočeli su 4.6.189o.g. i trajali su do 27.7.iste godine. Nastojnik radova bio je Milo Martinović. Prva projekcija vodovoda je realizovana sa sljedećim parametrima: vodovod od izvorišta Obzovica do Cetinja bio je dug 12.ooo metara (12 km), obezjeđivao je 36o.ooo litara vode u 24 sata, a njegova cijena iznosila je 31.1o1 fiorin od kojih je 2o.ooo bila donacija Velike Knjaginje Milice, a ostatak od 17.1o1 fijorin je na ime troškova izrade isplaćen iz crnogorske državne kase. U vodovod je ugrađeno 2338 komada cijevi kupljenih kod firme "Carl Greinitz Neffen". Nastojnik glavnih radova i upravitelj gradilišta bio je knjažev rođak, poznati cetinjski uglednik i upravitelj Vozne pošte, Martin N.Popović. Cijevi su kupljene preko slovenačke kuće - firme K.Grajnitca, a na vodovodu je radilo 5oo radnika. Presovanje cijevi vršio je majstor Karlo Oćićek. Pijesak za gradnju depozita isporučivali su Savo Dubovičanin i Ilija Milov Dubovičanin. Sitnije potrebe za izgradnju obezbjeđivali su cetinjski trgovci. Svečano otvaranje radova na izvorištu ceremonijalno je obilježeno 18/3o.juna 189o. godine uz prisustvo visokih državnih zvaničnika na čelu sa knjazom - Gospodarem Nikolom I i prijestolonašljednikom Danilom. Vodovod je nazvan "Česma Velike knjaginje Milice". Tijem povodom je pjesnik Radoje Roganović Crnogorac ispjevao pjesmu u čast ovog značajnog događaja. Objavljena je u Glasu Crnogorca u broju 26. od 23.6.189o.na strani 3. Za svoj ekspertski rad projektant M.Štivic je odlikovan ceremonijalno uz veliku svečanost od knjaza Nikole Danilovim Ordenom za nezavisnost Crne Gore IV reda (Glas Crnogorca broj 38 od 14.9.1891.godine). Dana 6/18.oktobra 1891.godine svečano je pušten u rad obzovički, tj, cetinjski vodovod. Vodovod je pušten u rad nakon prve uspjele probe izvršene 29.avgusta odnosno 1o.septembra 1891.godine. Pri svečanom puštanju u rad obzovičkog - cetinjskog vodovoda "voda je skakala u visinu 2o.metara". Cetinjski vodovod iz 1891. godine je imao izgrađenu vodovodnu mrežu kroz grad do svakog stanbenog objekta i domaćinstva, veliki rezervoar na lokalitetu Zagrablje koji je kasnije (19o5) proširen i modernizovan, kao i bazen uz dvorac prijestolonašljednika knjaza Danila olimpijskih razmjera po kojemu su plovili čamci i koristili ga kupači iz diplomatskih krugova i redova cetinjske aristokratije. Bazen je bio smješten na suprotnoj od lokacije obližnjeg britanskog poslanstva (ambasade) koja se graniči sa ovim dvorskim komleksom.

Javne česme

Uz rezervoar, dvorski bazen i gradsku mrežu tom prilikom su otvorene i javne gradske česme. Prva od njih je česma iza hotela "Lokande" definitivno završena 31.12.1891. godine. Uz nju je poznata i fotografski ovjekovječavana čuvena cetinjska javna česma na Balšića pazaru koja plijeni svojom impresivnom ljepotom.

Bistijerne

Realizacijom cetinjskog gradskog vodovoda zadržane su vjekovima ranije podignute cetinjske bistijerne (bunari) od kojih je najpoznatiji Dvorski na Dvorskom trgu, podignut sa osvjetljenjem pomoću fenjera, čije su fotografije objavljivane više puta u domaćim štampanim publikacijama i stranoj štampi i publicistici. Pored Valeria, znameniti hrvatski i jedno vrijeme dvorski slikar na Crnogorskom dvoru knjaza Nikole, Vlaho Bukovac, na estetski relevantan način je ovjekovječio zadržane cetinjske bistijerne i motiv Crnogorki sa burilima vode na leđima, kao istorijsko svjedočanstvo o načinu korišćenja vode do izgradnje Cetinjskog vodovoda.

Cetinje, Crnogorkin bunar želja

Svečano otvaranje vodovoda

Svečano otvaranje Cetinjskog vodovoda, puštenog u rad ceremonijalnim osvećenjem vode od strane crnogorskog vladike Mitrofana Bana i klira autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, propratio je svečanom pjesmom himnopjevac R.Roganović-Crnogorac. Pjesma je objavljena u oficijelnom "Glasu Crnogorca" u broju 42.od 12.1o.1891.godine pod naslovom "Zdravica crnogorskog orla na Zagrablju". Izgradnja vodovoda od izvorišta Obzovice do grada propraćena je pravednom isplatom odštetnih zahtjeva svim vlasnicima zemlje preko koje je su instalirane vodovodne cijevi. U mjesecu januaru 1893.godine nadležni prijestonički i državni organi su preduzeli značajne korake u daljem unaprjeđivanju vodosnabdijevanja Cetinja. Tada je angažovan eminentni stručnjak iz Austro-Ugarske, dr. Adolf Jolles, directeur de Laboratoir chimique - microscopique Imp.et roy expert ossemente du Tribunal de comerce de Wienne ( direktor Laboratorije za hemijsko - mikroskopska istraživanja, ovlašćeni carsko - kraljevski ekspert Trgovačkog suda u Beču ), sa zadatkom da ispita ispravnost, mikrobiološka svojstva i kvalitet cetinjske vode. Higijenskim, hemijskim i bakteriološkim ispitivanjem cetinjske vode utvrđena je njena ispravnost i visoki nivo kvaliteta vode. Zahvaljujući tome Cetinje je postalo jedna od onih najcivilizovanijih evropskih metropola u kojima su u skladu sa važećim naučnim standardima realizovana na adekvatan način hemijsko-bakteriološka ispitivan-ja ispravnosti i kvaliteta pijaće vode. Rezervni depozit na Zagrablju obezbjeđivao je količinu vode za punih 1oo dana koja bi se količina stavila u eksploataciju u slučaju vanrednih prilika (eventualni veliki požari, ratni uslovi i slično). Depozit na Zagrablju imao je dubinu od 1o.metara i sačinjavali su ga niz povezanih rezervoara koji i u današnjim slovima impresioniraju svojom monumentalnošću. Depozit je definitivno završen 22.12.19o5.godine i imao je kapacitet od 9.ooo kubnih metara vode. Sa elektrifikacijom grada 191o.godine, nastavljeni su radovi na modernizaciji Cetinjskog vodovoda koji je od svojeg početka imao i sistem mjerenja potrošnje vode ugrađivanjem vodomjera kod njenih korisnika. U periodu 19o5-191o-g. vodomjeri su instalirani posredstvom firme "P.Drecun". Jubilarne 191o.godine izgrađena su i dva nova rezervna depozita, a polivanje (pranje) ulica vodom bila je višegodišnja praksa održavanja komunalne čistoće u gradu. Komunalna čistoća održavana je upotrebom vode sa javnih česmi u gradu. Centralne javne česme u starom dijelu grada nalazile su se u zoni državne bolnice "Danilo Prvi" i Kraljevskog pozorišta "Zetski dom".

Zetski dom

Odlikovanja

Svi istaknuti akteri u razvitku sistema vodosnabdijevanja Cetinja odlikovani su za svoj rad. Na čelu te kolone pored projektanta M.Štivica, nalazi se dr.A.Jolles nosilac i vitez Danilova ordena IV reda kojim je odlikovan 1893. godine. Svi korisnici vodosnabdijevanja Cetinja plaćali su ugradnjom vodomjera u svojim stanbenim objektima vodu sistemom naplate opštinske takse. Ratne okolnosti 1915. godine zaoštravaju pitanje snabdijevanja vodom individualnih potrošača. Cetinje je do prvog svjetskog rata imalo 28 javnih bunara (od kojih pet opštinskih), 4 javna i tri privatna rezervoara vode. Imalo je i 17 javnih česmi i 15o privatnih, izuzimajući one u unutrašnjosti individualnih domaćinstva u njihovim kuhinjama i kupatilima.

Austro - ugarski vodovod

Austro-ugarska okupaciona vlast je 1917.godine investicijom od 6o. ooo kruna započela izgradnju novog Cetinjskog vodovoda završenog i svečano otvorenog 1.9.1918. godine korišćenjem sistema modernih pumpi Plunger.Radovima je upravljao inž. Artur Biber, a u ek-spertkom timu koiji je upravljao realizacijom ovog projekta nalazio se inž.Anton Albert, inž.Tschuppik, geometar Dušan Čakić i nadglednik Koričić. Inžinjeri Biber i Schmidt predali su opštinskoj upravi na Cetinju na korišćenje ovaj novi vodovod 9.8.1918.godine. Ovaj novi vodovod je realizovan eksploatacijom izvorišta Vrela udaljenih preko 1ooo metara sa dotadašnjeg izvorišta Obzovica. Sistemom Plunger pumpi upumpavalo se dva litra vode u sekundi u rezervoar 35 metara velik u koji je bio ugrađen aparat koji cijedi vodu s pijeskom. Vodovod je obezbjeđivao 25o odnosno 2oo kubika vode gradu dnevno odnmosno 2-2,5 litara u sekundi. Cijena koštanja vodovoda je narasla na 11o.ooo kruna, a cijena vode po domaćinstvu iznosila je 5 filira za potrošenih 1oo litara vode.

Poslije Velikog rata

Dalji radovi na cetinjskom vodovodu nastavljeni su su 1924 i zavšeni 24.6.1925. godine montažom dva motora firme "Deutz br.1223o i 12231 od 1o KS i dvije dvostruko dejstvujuće pumpe sistema Vajse i Monski. Tridesetih godina 2o.vijeka poslove dalje modernizacije i dogradnje cetinjskog vodovoda vode banski inžinjeri Banske uprave Zetske banovine, M.Pećinar i Ličar. Za novo izvorište nađen je Podgor u Crmnici, u kojem selu je izgrađena hidrocentrala. Radovima je upravljao inž. Franjo Tavčar iz Ljubljane. Kolaudacija je okončana 1939.godine. Novi sistem u tehničkom smislu bio je zasnovan na korišćenju turbina fabrike Ganc, trofaznim generatorima fabrikanta Elin, automatskim regulatorima napona sistema Toma, fabrikanta Noffent Kunke, pumpama fabrikanta Sigmund, trofaznim motorima za pumpne stanice u potpunoj zatvorenoj izvodnji i rešetkasim gvozdenim stubovima za dakevod. Firma Elin, Jugoslovensko društvo za električnu industriju DD iz Zagreba dobila je poslove isporuke i montaže elektromašinskog postrojenja za vodovod Cetinje sa dalekovodom visokog napona od hidrocentrale Podgor do pumpne stanice broj 2. u lokalitetu Višnjici u predračunskoj sumi 3.31o.196 dinara. Poslije nekoliko kolaudacija izvedenih radova i produženja rokova II svjetski rat prekida ove radova.

Drugi svjetski rat

Za vrijeme II svjetskog rata italijanski okupator nastavlja radove na unaprjeđenju vodosnabdijevanja Cetinja osnivanjem 14 helioterapijskih kolonija sa kapacitetom od 4ooo đece u jednoj smjeni uzrasta od 6 do 13 godina kojima je uz obilno korišćenje vode (kupke, masaže, vodena ternoterapija i drugo), uz obilnu ishranu obezbijeđen visok standard za vaspitanje i rad. Najpoznatije i najveće od ovih 14 helioterapeutskih kolonija 1942 i 1943.g. bile su instalirane na Cetinju.

Poslijeratni period

U poslijeratnom periodu sistem vodosnabdijevanja Cetinja vezan je za izvorni lokalitet u Podgoru (Crmnica) a vršeno je nekoliko reknstrukcija gradske vodovodne mreže.

Danas funkcijom vod-osnabdijevanja prijestonice upravlja Javno preduzeće "Vodovod" Cetinje.