Wb/skr/میݙی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ

میڈٖی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ

انتساب:

طالب علماں دے ناں

جیرھے ایف اے ، بی اے ، ایم اے ، ایم فل دے نال نال پی ایچ ڈی اچ سرائیکی پڑھدن۔

جیرھے نانویں ڈٖاہویں اچ سرائیکی شروع تھیوݨ دا انتظار کریندے پن۔

جیرھے دیرہ اسماعیل خان ، ٹانک دے سکولیں اچ پرائمری توں سرائیکی پڑھدے پن۔

تے

جیرھے وسیب دے ٻئے علاقیاں اچ پہلی توں سرائیکی پڑھݨ دی تانگھ اچ ہِن ۔

ظہور دھریجہ

موہری اکھر

کتاب دا ناں ’’ میڈٖی دھرتی میڈٖے لوک ‘‘ ہے ، ایندا مقصد اے نی جو سرائیکی دھرتی تے دھرتی دے لوک صرف میڈٖے ہِن تے ٻئے کہیں دا کائنی ، نہ نہ سارے وارث تے مالک ہِن ، اساں سارے کلہے نی رَلے ہیسے ۔ چنی الھ اے ہے جو سارے آکھن ’’ میڈٖی دھرتی ‘ میڈٖے لوک ‘‘ ۔ ہُݨ سوال اے ہے جو کتاب دا مقصد کیا ہے ، کتاب دا مقصد اے ڈٖسݨ ہے جو میڈٖی دھرتی کیا ہے تے میڈٖے لوک کیا ہِن ؟ اے وی ڈٖسی ونڄاں جو جتنی میڈٖی دھرتی دی قدامت تے میڈٖی دھرتی دے لوکیں دی عظمت ہے ، شئیت میں اوندا ہِک فیصد وی نہ ڈٖس ساں کیونجو سرائیکی وسیب ٻہوں وڈٖے سماج دا ناں ہے تے سارے وسیب دا احاطہ کرݨ میں جہے حقیر دا کم نی ، البتہ ایں موضوع تے ادارے کم کرن تاں ول وی او پوری الھ تاں نہ کر سسن البتہ پنج ڈٖاہ فیصد ڈٖس ویسن ۔ کتاب دی اشاعت دا مقصد اپݨی علمیت یا اسلوب بیان کرݨ وی کینھی تے نہ ہی اے کوئی سرائیکی نثر دا شہکار نمونہ ہے ۔ میں اے وی نی آکھدا جو ایں کتاب اچ کوئی کمیاں ، خامیاں تے غلطیاں نہ ہوسن ، اے سارا کجھ عین ممکن ہے پر میں ہک بند در کھولݨ چہنداں جیرھا جو وسیب دی ڄاݨ تے سنڄاݨ بارے بند اے ۔

اے وی ڈٖسی ونڄاں جو اساں ہِک ایہو جیہا سرائیکی انسائیکلو پیڈیا چھاپݨ چہندوں جیندیاں 43 جلداں ہوون ،سرائیکی دے سارے اکھریں دی ہِک ہِک جلد الگ ہووے ۔ میڈٖی ایں الھ کوں کجھ لوک مذاق سمجھسن پر خاب ڈٖیکھݨ تے کوئی پابندی کائنی ۔ امید تے دنیا قائم ہے ۔ جیکر اللہ کوں منظور ہوسے تاں اے کم ضرور تھیسے ۔ ایں کم دی پہلی سِلھ ایہا کتاب وی بݨ سدی ہے ۔ بھانویں جو اے اتنی وڈٖی علمی تے تحقیقی کتاب کائنی پر وسیب دی ڄاݨ سنڄاݨ ضرور ہے ، سچ تاں اے ہے جو احٖ اساڈٖا طالب علم تے اساڈٖا عام بندہ ڄانݨ چہندے جو اساں کیا تے اساڈٖا وسیب کیا ہے ؟ ایں ضرورت کوں اے کتاب جیکر اعشاریہ ہک فیصد وی پورا کر ونڄے تاں میں سمجھساں میڈٖی محنت اجائی کائنی ۔

جیویں 43 جلدیں دا سرائیکی انسائیکلو پیڈیا میڈٖا خاب ہے ، ایویں 43 جلدیں دی جامع سرائیکی لغت وی جھوک سرائیکی دا خواب ہے ۔ ایں سلسلے اچ پروفیسر شوکت مغل صیب کم کریندے پن تے لسانیات اُتے انہاں دا سارا کم ایں کم دی بنیاد بݨ سدے پر سارا بار ہک مونڈھے تے نہ ہووے ، سارے لوک تے سارے ادارے رَل مِل تے کم کرن ۔ سیاݨے آکھدن جیکر سارے رل تے ہمت کرن تاں ککھ تلے پہاڑ اے نہ تاں ککھ وی پہاڑ اے ۔

کتاب اچ ترائے الھیں کوں سامݨے رکھئے ، جیویں جو صحافت دے طالب علم دی حیثیت نال اساں جو کجھ پڑھئے او ایہ ہے جو صحافت دے ترائے مرکزی اصول ہِن ، پہلا خبر ، ڈٖوجھا تعلیم تے تریجھا تفریح ، میڈٖی ایں کتاب دا مقصد وی ایہو ہے جو  بے خبر ئِ ن انہاں کوں خبر ڈٖیوں جو اساں کیا ہیسے ،اساڈٖے لوک کیا ہِن تے انہاں کوں مایوسیں توں بچا تے ایں الھ دی تعلیم ڈٖیوں جو اساں کیویں اوں ودھ سدوں ، اساں اپݨے پچھوال کوں سامھے رکھ تے احٖوال دی الھ کرݨی اے تے اوال اچ آوݨ آلے ویلھے وقت بارے اپݨے ٻالیں کوں ڈٖسݨے ۔ اے وی ڈٖسݨے جو قوم بلائیں دے وات کیوں اے ؟ قوم کوں کیویں بچاوݨے ، قوماں کیویں اوں تے ودھدین ، او ترقی کیویں کریندین ، علم کیا ہے ، سائنس کیا ہے ، ترقی یافتہ قومیں ایجادات کیویں کیتین ، احٖ وی اساڈٖے بھوئیں توں پیر نی چودے ، ترقی یافتہ لوک اسمان تے کیویں پُڄ ن ؟

میڈٖی دھرتی دے لوک ٻہوں دانا ٻہوں سیاݨے ، ٻہوں بہادر اِن پر ٻاہروں آوݨ آلے کجھ لوکیں تے جاگیرداریں بر کیتے ۔ ہک ہوندی اے پسماندگی ، ٻی ہوندی اے ذہنی پسماندگی۔ ہک ہوندی اے غلامی ، ٻی ہوندی اے ذہنی غلامی ، بد قسمتی نال اتھاں دا جاگیردار سیاستدان ڈٖوہیں دا شکار ہیسے، ایجھے لوک ٻے کوں برتر تے آپ کوں کمتر سمجھدن ، الھ الھ نال اپݨی آپ مذمت کرݨ پئے ویندن تے آکھدن سئیں اساں چندرے ہیسے، اساں بودن بکھن تے بے وقوف ہیسے، اساڈٖی کوئی تریخ کائنی ،اساں جاہل تے غلام لوک ہیسے۔ اے تے ایہو جیہاں ٻیاں الھیں، انہاں لوکیں تے انہاں الہیں اساکوں برباد کیتے ۔ تُساں اساں ایں کم کوں مُکاوݨے ۔ انا ، وقار تے خودداری نال جیوݨے ، سر سٹ تے نی سر چا تے الھ کرݨی اے ۔ اپݨی تے اپݨے وطن دی سنڄاݨ کرݨی اے۔ ہر جاہ تے اپݨے وطن وسیب دا جھنڈا اُچا کرݨے۔ ہُݨ عزت نہ کرݨ آلے کوں سئیں سئیں تے یائیں یائیں نی کرݨی ، جیڑھا جی دا ولدا پھوٹ آکھے اونکوں ڈٖاہ واری پھوٹ ۔ جیڑھا اُلارے اونکوں دھپ مار ڈٖیو ۔ کے تئیں اساں شرافت ، عاجزی تے انکساری دے ناں مریندے کُٹیندے تے دپھیندے رہسوں تے اپݨے ہتھیں نال اپݨے سینے کُٹیسوں ۔ کتاب دا مقصد اپݨے آپ کوں ڄاݨݨ تے اپݨے آپ کوں سنڄاݨݨ ہے۔

اساں اپݨی سرائیکی قوم کوں اے وی ڈٖسݨے جو قومیں دے وطن ہوندن ، انہاں دی تہذیب ہوندی اے ، ثقافت ہوندی اے ، زبان ہوندی اے ، انہاں دی اپݨی سنڄاݨ ،عزت شان تے اپݨا اختیار ہوندے ، اساں اپݨی قوم کوں فلسفے تے قومی فلسفے بارے ڈٖسݨے ، اساں قوم کوں در پیش مسئلیں بارے صرف مسئلے مسئلے کرݨ نی سکھاوݨاں، مسئلیں دا حل وی ڈٖسݨے اَتے اے وی ڈٖسݨے جو احٖ دے دور اچ او تئیں مسئلے حل نی تھیندے جے تئیں قابض قوتیں یا حکمرانیں واسطے لوک مسئلہ نہ بݨن۔ اساں اپݨے ماضی تے ماتم نی کرݨا ، صرف سبق حاصل کرݨے تے اوں ودھݨے ۔

کتاب دے ٻئے مقصدیں اِچوں ہک مقصد ایہ وی ہے جو اساں اپݨے وطن وسیب کوں عذابیں توں بچاوݨے ، پچھوال توں علم حاصل کرݨے، اسیڈٖے وسیب دے وچ ٻاہروں جیرھے لوک حاکم بݨ تے آئے بیٹھن، اے نوکریاں اسیڈٖے وسیب دی اولاد دیاں نوکریاں ہِن ، ڈپٹی کمشنر ، کمشنر ، ایس پی ، ڈی پی او، آر پی او ، ڈی آئی جی ، آئی جی ، سول جج توں گھن تے سپریم کورٹ دے ججیں تئیں اَتے فارن سروسز دے وچ اساڈٖے وسیب کوں برابر حصہ چہیدے ، فوج دے وچ وی جتھاں ٻئے خطیں دی سنڄاݨ دے اُتے رجمنٹاں ہِن ایویں وسیب رجمنٹ ہووے ، اساں کہیں دا حق نی کھاوݨاں پر اپݨے حق کوں نی چھوڑنا ، اساں وسیب دے لوکیں کوں انہاں دا پورا پورا حق ڈٖیواوݨاں ہے پر حق ڈٖیواوݨ توں پہلے ضروری ہے جو وسیب دے لوکیں کوں پتہ ہووے جو انہاں دے حق حقوق کیا ہِن ۔

اساکوں اساڈٖے رہنما تے پیشوا ڈٖسن ہا جو حق حقوق کیا ہوندن ، پر انہاں نی ڈٖسیا ، ایں سانگے اساکوں ڈھیر چیزیں دا پتہ کائنی، حقیقت اے ہے جو احٖ مذہب ، سیاست ، صحافت تے ٻئی ہر شئے کمرشلائز تھی ی اے ، ہر شئے کوں کارپوریٹ بݨا ڈٖتا ے ، سرمایہ داریں دے صنعتی کارخانے تے تجارتی مراکز تاں انویں وی ونڑنج وپار دے مرکز ہن ، انہاں کوں کہیں دے ڈٖکھ بُکھ تے بیماری نال کیا ؟پر ارمان مذہب ، سیاست تے صحافت دا ہے، پر اساں اپݨی راہ کڈھݨی ہے ، انسانی اقدار کوں سربلند کرݨے ، اساں ٹھو پیر ، مکری مُلاں تے ظالم جاگیردار تے سرمایہ دار دے فساد توں بچ تے انسانی حقوق واسطے کم کرݨے ، لوکیں واسطے کم کرݨے ۔علم ،سائنس ، ترقی تے ایجادات واسطے کم کرݨے پر ایں الھ کوں سامھے رکھݨے جو سائنس دے ناں تے روبوٹ پیدا نہ کیتے ونڄن بلکہ انسان پیدا تھیون ، او انسان جیرھا ایجادات وی کرے پر اپݨے آرٹ تے اپݨے لٹریچر کوں نہ وسارے ، اپݨی دھرتی اپݨی مٹی اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے لوکیں دے نال نال وسیب دی ہر شئے نال پیار کریندا ہووے۔ اساں یاد رکھوں! جیرھا اپݨے آپ تے اپݨے وسیب نال پیار نی کریندا او کہیں ٻئے نال وی نی کر سدا ، کیونجو کُل کائنات دی ابتداء انسان دی اپݨی ذات اپݨے گھر تے اپݨے اواڑ توں تھیندی اے جیویں جو ارباں ، کھرباں تک ونڄو پر تہاکوں ابتداء ہک توں کرݨی پوسے ۔

کتاب دے جتھاں ٻئے ڈھیر سارے مقصد اِن اتھاں ہِک اے وی ہے جو اساں اپݨے وسیب کوں کوڑ تے کوڑے لوکیں توں بچاوݨے ، نصاب دے کتابیں وچ تے تاریخ دے ناں تے تاریخی دروہ کیتے ن ۔ اتھاں حملہ آوریں کوں ہیرو بݨا تے پیش کیتا ویندا رہ ے، ظلم دے خلاف الھ کرݨ آلے باغی تے گستاخ کیا آکھیا ے ، ہک نکتے دے فرق نال محرم کوں مجرم بݨایا ویندا ریہے غدار کوں وفادار آکھݨ تاں عام گاٖل رہ ی، ظلم اے وی تھئے نادان تاریخ دا نیں اے کیتے جو ملتان دی تاریخ کوں وڈٖا بݨاوݨ سانگے آدم کوں سری لنکا تے شیطان کوں ملتان لہا ڈٖتے ہک ٻے بزرگ لکھئے جو ’’سکندر کوںہک بدبخت ملتانی‘‘ دا تیرلا تے او زخمی تھی یا۔ ایویں مسلم ریاست ’’اسلامی جمہوریہ پاکستان‘‘ دے اکابرین دا کم ڈٖیکھو اوں قلعہ ملتان تے ہک توپ سجا رکھی اے تے توپ دی شان اے لکھی اے جو اے توپ ’’فتح ملتان‘‘ دے کم آئی، ایویں قلعہ ملتان تے حملہ آور انگریزیں دے اسمان بوس مینار تے دربار بݨیے کھڑن تے اپݨی ماء دھرتی دا دفاع کرݨ آلئیں دے قبریں دے نشان کائنی۔ اساں اے وی ڈٖیکھدوں جو لہور اِچ ملتان دے کافر حملہ آور رنجیت سنگھ دی برسی منائی ویندی اے تے نواب مظفر خان شہید دی برسی 2جون کوں اساں چند لوک کٹھے تھی تے منیندوں تاں پولیس روکاوٹاں پیندی اے تے قلعے تے نی ونڄݨ ڈٖیندی ، ہر سال جھڑپ تھیندی اے، اساں زبردستی نواب مظفر خان شہید دی قبر تے چادر پوشی کریندوں۔ تاریخ دے ناں تے جو ظلم تھئے یا تھیندا پے۔ ایں بارے حفیظ خان دی کتاب دا اقتباس اُردو اچ ہو بہو پیش کرینداںتاں جو وسیب دے لوک سمجھن جو اساڈٖے نال کیا تھیندا پے؟

’’دنیا کی معلوم تاریخ اس بات کی گواہ ہے کہ کسی بھی خطے اور اس کی تہذیب کے ساتھ اگر کوئی بد ترین سلوک کیاجانا ممکن ہے تو وہ اس سے اس کی تاریخ ‘ شناخت اور یاداشت کا چھین لیا جاتا ہے ۔بد قسمتی سے حملہ آوروں نے ملتان کے ساتھ یہ ’’ کرم فرمائی‘‘ نہ صرف کچھ زیادہ کی ہے بلکہ بار بار کی ہے۔ اس کے نتیجے میںملتان کو اس کی ’’ ملتانیت ‘‘ سے محروم تو نہیں کیا جا سکا مگر اس کے تاریخی اور تہذیبی تشخص کو گمنامی کے اندھیروں سے دھکیل دیا گیا ہے ۔ حملہ آوری کسی ایک وقتی عمل کا نام نہیں بلکہ ایک جبلت ‘ ایک رویے کا نام ہے کہ جس کے سُوتے غاصبانہ ہوس کاری اور کامل تسلسل پسندی جیسی جنونیت سے پھوٹتے ہیں ۔ لہٰذا حملہ آور چاہے از منہ قدیم کا ہو یا دور حاضر کا ،ا س کے ذہنی اور فکری تربیت ہمیشہ ایک جیسی رہی ہے۔ یعنی اپنے قدم جمانے اور اپنی حکومت کے اخلاقی ‘ قانونی ‘ سماجی ‘ ثقافتی اور عسکری جواز اور برتری جتلانے کے واسطے اپنے سے قبل کا ہر نشان جو روجبر سے کھرچ کھرچ کر مٹا دینا تاکہ آنے والے زمانے کے مورخ کے پاس تقابل کے واسطے سوائے اندھیروں کے اورکچھ نہ رہے ۔‘‘

کتاب پڑھݨ دا شوق پیدا کرݨ سانگے اے کتاب لکھی ی اے ، میڈٖی دھرتی تے میڈٖی دھرتی دے لوکیں کوں زوریں ریت وڈٖا بݨاوݨ دی ضرورت کائنی جو او آپ ماشا اللہ وڈٖے ہِن ، جنہاں کنے کجھ نی ہوندا او تاریخ کوں رٻڑ آلی کار چھِک تے وڈٖا بݨیندن ، اساڈٖا وسیب آپ ٻہوں وڈٖا وسیب اے ، میں جہے حقیر بندے کوں اپݨے بھنے ترٹے لفظیں اچ شیت اے کتاب لکھݨ دی ضرورت پیش نہ آوے ہا جیکر تحقیقی ادارے تے یونیورسٹیاں ریسرچ بارے اپݨا کردار ادا کرن ہا ،ارمان نال آکھݨا پمدے جو جیرھے لوکیں دا منصب ہئی انہاں اپݨا کم پورا نی کیتا ۔

کتاب دا ناں ، موضوع، کاغذ، چھپائی ، جِلد ہر شئے کوں ڈٖٹھا ویندے ، کتاب پڑھݨ آلے کوں چہیدے جو او مصنف دا علمی قد کاٹھ تے اوندی شخصیت کوں سامھے رکھے، کوئی بندہ عام حالات وچ کوڑ مریندا ہوسے تاں او لکھت وچ وی ایویں کریسے ‘ میں آکھداں میں نہ تاں وڈٖا لکھاری آں تے نہ وڈٖا بندہ پر اللہ کوڑ توں بچاوے۔ اہل قلم تے آہل دانش آکھدن جو کوئی وی کتاب شروع کرݨ توں پہلے پڑھݨ آلے اپݨے ذہن کوں جاوے تے اپݨی سوچ سمجھ کوں تنقید سانگے تیار رکھے تنقید مطلب تنقیص نی ایندا مطلب خوبیاں تے خامیاں ڈوہیں ظاہر کرݨ ہے۔

جون ایلیا لکھئے جو جنہاں کوں مزید پڑھنا چہیدا ہا او لکھݨ پئے ن میں اے گاٖل منینداں جو میڈٖا شمار انہاں لوکیں وچ تھیندے پر ارمان اے ہے جو وڈٖے لوک لکھدے نی۔ ایں سانگے انہاندا کم وی آپ کوں کرݨا پمدے۔

وسیب دے مہاندرے لکھاری سید نصیر شاہ اپݨے ہک مضمون وچ لکھدن جو مطالعے دے وقت ذہن کوں حاضر رکھ تے پڑھو، خوبی خامی کوں دماغ وچ ٻلہائو ، لکھاری دا ناقدہووݨ ضروری نی قاری وی تنقید نگار ہووے۔ او آکھدن جو لکھاری وی ہک شکاری ہوندے۔جیویں ڄال سٹ تے شکار کوں پھسیندے ایویں لکھاری بعض اوقات لوظیں دی گاری نال پڑھݨ آلے کوں پھسیندن ، سوہݨے لفظ سوہݨا اسلوب تے سوہݨی شاعری چنی گاٖل اے ۔کجھ شاعر وی لوظیں دے کھڈٖکار ہوندن ، شاعری اتنی وڈٖی نی ہوندی ، کھیڈٖ ݨے کبوتر آلی کار لوظیں کوں پلٹے بازیاں کھوا تے پڑھݨ آلے کوں متاثر کرݨ دی کوشش کریندن ، کجھ پڑھئے لکھئے انگریزی ، عربی فارسی تے ٻئے زبانیں دے حوالے ڈٖے تے پڑھݨ آلئیں دے چیتے چکریندن تے اپݨے علم دی دھاک ٻلیندن پر اصل گاٖل اے ہے جو گاٖل سدھی تے صاف ہووے، ول پھیر نہ ہووے، تحریر وچ جیکر اساں علم نی ڈٖے سدے تاں معلومات تاں ڈٖیوں، لکھت دا مقصد وی ہووے جیندے نال پیغام ملے تفریح وی ہووے جو پڑھݨ آلا بور نہ تھیوے۔

کتابیں وچوں وڈٖی کتاب قرآن مجید ہے ، جیکوں دنیا اچ سب توں زیادہ پڑھیا ے ، پر قرآن مجید دی تلاوت اونکوں سمجھݨ سانگے نی کیتی ئی ، جیکر سمجھݨ سانگے کیتی ئی ہووے ہا تاں اساں مسلمانیں دی حالت اے نہ ہووے ، قرآن تے ٻئے کتابیں کوں سمجھݨ سانگے پڑھوں ، ولا ولا پڑھوں تے ولا ولا سمجھݨ سانگے پڑھوں ۔

اساں اپݨے نینگر کوں کتاب آلے پاسے ولا ولا آؤسوں ،کتاب نال یاری طباعت و اشاعت دے اداریں دے بغیر نی تھی سدی ، افسوس نال آکھݨا پمدے جو سرائیکی وسیب دے وچ طباعتی تے اشاعتی اداریں دی کمی رہ ی اے ، احٖ وی بھانویں دنیا چندر تے پُڄ ی اے ، اتھاں او اشاعتی ادارے کائنی جیرھے جو ہووݨے چہیدن ، ایہا الھ دنیا کوں ڈٖسݨ دی ضرورت ہئی، اساڈٖے عالم تے اساڈٖے اواݨ اپݨا کردار ادا کرن ہا تے او ایں الھ تے احتجاج کرن ہا جو اتھاں طباعتی تے اشاعتی ادارے کیوں کائنی پر بعض حالات اچ انہاں ایندے اُلٹ کیتے ۔

اساں چہندوں وسیب اچ ایگریکلچر ، انجینئرنگ تے میڈیکل یونیورسٹیاں ہوون، سرائیکی شعبیاں دے نال نال سرائیکی یونیورسٹی ہووے۔ سرائیکی یونیورسٹی اساڈٖا خاب نی پکا اراداہ ہے ، پٹیالہ دی پنجابی یونیورسٹی اِچ پنجاہ دے ل بھ شعبے پنجابی زبان ثقافت تاریخ بارے ہن، اساں سرائیکی یونیورسٹی وچ سرائیکی زبان ثقافت تاریخ تے آثار بارے ایں توں ودھ شعبے بݨیسوں تے اساں او کریسوں جو پنجابی یونیورسٹی آلے نی کر سیے اساں ریسرچ تے تحقیق دے شعبے نال بݨیسوں ، جتھاں صنعت و حرفت تے معیشت دے نال نال زراعت پڑھائی ونڄے، اساں او سرائیکی پڑھیسوں جو سائنسدان پیدا کرے اوں ونڄ تے ایہے طالب علم ریسرچ سکالر تے سائنسدان بنݨ تے ایہے سائنسدان ایجادات کریسن ۔ اے ٹھیک اے جو یورپ تے ٻئے ملکاں سائنس دے ذریعے ترقی کیتی ،ایجادات وی کیتین پر اوں ترقی انسانیں کنوں انسانی شرف کھس گھدے۔ اساڈٖا آئیڈیا مختلف اے، سائنس دا مطلب صرف روبوٹ بݨاوݨ نہ ہوسے، انسان بݨاوݨ سرائیکی یونیورسٹی دا پہلا کم ہوسے تے انسان اپݨی زبان ثقافت اپݨے ادب دی تڈٖ نال بݨ سدن۔

اسیڈٖے مولوی تے مفتی ہر اُوں شئے کوں زیادہ پسند کریندن، جیندے خلاف فتوے ڈٖیندن جیویں جو سپیکر کوں حرام آکھیا تے ریڈیو ٹی وی دے خلاف وی فتوے ڈٖتے پر انہائیں کوں سب توں زیادہ  پسند ، ایویں پرنٹنگ پریس دے خلاف وی فتویٰ ڈٖتا، پروقت کوڑے مفتیاں کوں کوڑا کر تے پرے کر کھڑائے، سچ تاں اے ہے جو تریخ توں وی پہلے فتویٰ بازیں  اپݨے عمل نال آپ کوں آپ کوڑا کرتے پرے کر کھڑائے۔اسیڈٖے نال صرف مولویں دروہ نی کیتا تاریخ دا نیں وی کوڑ کمائے، اسیڈٖے نسلیں دے قاتلیں کوں اسیڈٖاہیرو بݨا ئے پاکستان دی اپݨی دھرتی دے ہیروز غدار تے ٻاہرلے غدار اسیڈٖے سر دے سئیں بݨا تے پیش کیتے ن ، ریاست وی ظلم کیتے، کوڑانصاب پڑھایا ویندے ہندوستان کوں دشمن ملک آکھیا ویندے پر ہندوستان دے شاعر لکھاری جنہائیں دیاں قبراں ہندوستان ہن ، او اسیڈٖے وڈٖکے ہن تے دھرتی دے سوجھوان لکھاری تے شاعریں کوں کوئی نی پچُھدا  ، جڈٖاں جو ہندوستان آلے نصاب اچ پڑھائے ویندے پن، ظلم تاں اے ہے جو اسیڈٖے صوفی شعراء کوں وی نصاب توں ٻاہر رکھیا ے۔

وسیب دے لوکیں کوں جیکر کجھ حاصل کرݨے تاں کتاب نال یاری لاوݨی پمسے۔ خواجہ فرید سئیں ایں سانگے وڈٖے بندے ہن جو انہاں کتاب یاری لائی چاچڑاں شریف اِچ فرید محل بݨوایا تے فرید محل دی لائبریری کوں دنیا دی وڈٖی لائبری بدل ڈٖتا، احٖ حالت اے ہے جو گھریں اِچ ٻیا سب کجھ ہے کتاباں کائنی۔ وڈٖے وڈٖے امیر امراء مربعیں اِچ محل تے ہیلی پیڈ تک بݨویندن پر لائبریری نی بݨویندے جے تئیں اساں کتاب تے لائبریری نال یاری نہ لیسوں توڑ نہ چڑھسوں۔

کتاب دے اصل متن توں پہلے جیرھیاں کجھ الھیں میں کریندا پیاں ، او ایں سانگے نی جو میکوں الھیں کرݨ دا شوق اے ۔شوق ہووے وی سہی تاں اتنا وقت تے اتنا ٹائم کتھوں آوے ، میں تاں اپݨے لکھئے ہوئے ہک مضمون دا پروف وی نی پڑھ سدا، ٻڈھیپے ئِ چ آ تے وسیب مخالفین نال چومکھی جنگ لڑݨی پئے ئی ۔وسیب دے حق حقوق سانگے جلسے جلوس احتجاج ، دھرنے ، ادبی ثقافتی کٹھ میل ، علمی مباحثے ول اخبار تے رسالیں اچ بحثاں وسیب دشمناں کوں ہک ہک الھ دا جواب ، اخبار دا کم تے سرائیکی کتابیں دی اشاعت ، وسیب دے حق حقوق سانگے عدالتی جنگاں ، اتنے بکھیڑیں دے بعد کتھوں واند ملدی اے جو بندہ الھیں کرے پر الھیں کرݨ وی ضروری ان۔ ہک ٻئے نال الاؤ الہاؤ تھیوݨ وی ضروری ہے ۔

کوئی آکھ سدے جو اے الھیں غیر متعلقہ ہِن پر میں آکھداں جو میڈٖی کتاب دا مقصد پہلی توں ایم اے تے پی ایچ ڈی تک سرائیکی پڑھݨ آلے طالب علمیں کوں معلومات ڈٖیوݨ  تے انہاندی مدت کرݨ ہے جو انہاں کوں کتاباں نی ملدیاں ، ہک ہک الھ تے ہک ہک سوال پُچھدن جو اے کیا ہے تے اے کیا ؟ ایندے نال نال انہاں وسیب مخالفیں کوں اے ڈٖسݨ ہے جو تُساں جو ال ال نال میڈٖی دھرتی تے میڈٖے لوکیں تے اعتراض کریندو میں تہاکوں ڈٖسیندا پیاں جو اساں اے ہیسے ، تُساں ڈٖسو جو تُساں کیا ہیوے؟ میڈٖے عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو پی ایچ ڈی تک سرائیکی پڑھیندی پئی اے ، سی ایس ایس اچ سرائیکی مضمون کیوں کینھی ، جڈٖاں جو پنجابی سمیت ٻے زباناں دے مضمون ہِن ۔ سوچݨ تے سمجھݨ دی الھ اے ہے جو سرائیکی اچ ماسٹر کرݨ آلا سی ایس ایس دے امتحان اچ شامل تھیندے تاں او پنجابی ، بلوچی ، سندھی یا پشتو دا پرچہ کیویں حل کرے ؟ کیا وانجھ نی؟ اساڈٖی الھ پرلے سُݨدے نی ول آکھدن الھیں کریندن ۔ کئی سالیں توں یارہویں ، ٻارہویں پڑھیندی پئی اے ، پر ٹیکسٹ بک بورڈ آلے کتاباں نی چھپیندے ۔ پنجابی کتاباں چھپیندے کھڑن ، کیا او اُتوں لتھی اے ؟ کئی سالیں توں میٹرک دا نصاب منظور اے ، نہ کتاب چھپی اے نہ پڑھیندن تے نہ استاد برتھی کریندن ، اے وانجھ نی تاں کیا ہے ؟ ابتدائی سرائیکی تعلیم تے سرائیکی ٻالیں کوں انہاں دی ماء ٻولی اچ تعلیم دا حق ڈٖیواوݨ سانگے لہور ہائی کورٹ اچ میڈٖا گیس درج ہے ۔ چپ اے سماعت نی تھیندی ، کئی یاد دہانیاں کرائن ، سکولیں اچ استاد نی ملدے ، کالجیں اچ سرائیکی لیکچرار نی ڈٖیندے ، انہاں سارے الھیں تے تُساں اساں الھ نہ کریسوں تاں کون کریسے ؟ اسمبلیں اچ تاں اساں بے زبانیں کوں بھڄیندوں ، انہاں کوں صرف کھاوݨ پیوݨ دا پتہ ہے ۔ اساں الیسوں ، بھاویں زبان تاں کیا کوئی سر ای کیوں نہ کپ گھنے۔ اساکوں الاوݨ توں کوئی نی روک سدا ۔ چپ کیتی اے تاں سب کجھ کھسوا ٻیٹھوں ، بے مقصد الھ دی جاہ تے چپ چنی ہوندی اے ، مقصد سانگے الاوݨ ضروری ہوندے۔ اوں ویلھے چپ موت دا ڈٖوجھا ناں ہوندے، ٹھیک اے صبر دا پھل مٹھا ہوندے پر زیادہ صبر پھل کوں ال ڈٖیندے۔

جیویں جو میں پہلے آکھ آیاں جو’’ میڈٖی دھرتی ، میڈٖے لوک ‘‘ کیا ہے ؟کتاب دے شروع تھیوݨ توں پہلے چند ہک  خاص الھیں موہری اکھر اچ کر آیاں تے چند ہک کرݨ چہنداں تانجو میڈٖے وطن تے میڈٖے وسیب دے ٻالیں دی مدد تھیوے ، اے وی ڈٖساں جو میں دانشمند یا فلسفی کائنی تے نہ میکوں فلسفہ جھاڑݨ دا شوق اے، اندر دے درد ان جیرھے پھلوہے دی پیپ وانگے سمدے رہندن ،تساں کنوں معذرت جو میڈٖے اپݨے وس دی الھ کائنی ۔ اے ٹھیک اے جو سرائیکی وطن وسیب دے اُتے ٻہوں وڈٖی تحقیق دی ضرورت ہے ، چند ہِک الھیں ٻہوں وڈٖی تحقیق دا ہِک چھوٹا جیہا حصہ ہن لیکن اے سارا کجھ ایں واسطے کیتا ویندا پے جو ریسرچ سکالر ایں پاسے توجہ ڈٖیون تے اپݨے وطن وسیب بارے تحقیق دے بند در کھولن ۔ ایں واسطے ضروری ہے جو ٻاہروں آوݨ آلے آکھدن جو اتھاں بودن تے بکھن رہندن تے انہاں کوں گُٖڑ بݨاوݨ اساں سکھائے، کتاب شروع تھیوݨ توں پہلے تُساں چند ہک خاص خاص الھیں پڑھو ۔

سرائیکی زبان دا قدیم ادب محفوظ نی رہ سیا، البتہ ہݨ وی کہیں نہ کہیں حوالے نال اساکوں سرائیکی زبان دی قدامت دے ثبوت ملدے رہ ویندن۔ اِتھوں پتہ لڳدے جو سرائیکی زبان احٖ توں نی ، ہزارہا سالیں توں نہ صرف ٻول چال بلکہ لِکھ پڑھ دی زبان چلی اَمدی اے۔

تقریباً ہک سو سال پہلے قدیم قلعہ سرواہی دے نیڑے ہک پراݨے کھوہ دی صفائی دے دوران ہک لوح ملی ہئی جیندے اوندے اُتے اے سرائیکی شعر لکھے ہوئے ہَن:

سلاں سبند تھیساں پھیا نام نصیر

کھوہ کھٹایا پُتر گانمݨ دے اونڑ نام حمیر

وقت سکندر بادشاہ ملک دھنی پہلوان

رعیت راضی ایہا جئی جو بڈھا نت جوان

ہک لکھ سلھاں لگ چکیاں تھیاہ کھوہ تمام

ترے سو ٻوٹی باغ دی رادھی اونڑ جام

ترجمہ: ’’ سِلھیں بݨاوݨ والے نصیر جیرھا ذات دا پھیا ہے، سِلھیں تیار کیتیاں، اے کھوہ اونڑ قبیلہ دے حمیر نے جیرھا گانمݨ دا پُتر ہے، کھٹوایا، زمانہ سکندر بادشاہ دا ہے تے حاکم دھنی پہلوان ہے، رعایا اتنی خوشحال اے جو ہر بُٖڈھا جوان ملُوم تھیندے۔ ہک لکھ سلھیں ل چکیاں ہِن، تے کھوہ دی تعمیر مکملتھی ئی اے، اونڑ سردار نے باغ وچ ترائے سو بُٖوتے لاتے ہِن‘‘

واضح تھیوے جو سکندر بادشاہ دا زمانہ ۳۲۵ قبل مسیح ہا۔ معروف محقق سئیں صدیق طاہر اپݨی کتاب ’’ وادی ہاکڑہ اور اس کے آثار‘‘ وچ لکھیے جو کتبے وچ جیرھے سکندر دا حوالہ ڈٖتا ے، او سکندر اعطم نی بلکہ سندھ دا حکرمان جام سکندر ہے۔ جنہاندا خاندان 750 ء توں 975ء تک سندھ دا حکمران رہ ئے۔ جیکر سئیں صدیق طاہر دی ایں الھ کوں صحیح مَن گھنوں تاں وی ایں الھ توں ثابت تھیندے جو سندھ وی دراصل سرائیکی تہذیب دا حصہ ہا تے ایندے حکمران سرائیکی ہن۔ ایندا سب توں وڈٖا ثبوت خود ایہو کتبہ آپ ہے۔

سرائیکی خطہ پیغمبریں دی سرزمین ہے ۔ ضامن حسینی ایں الھ تے حیرت تے افسوس دا اظہار کریندن جو علماء کرام تے مفسرین انبیاء کرام دی تلاش جزیرہ نما عرب تئیں محدود رکھی یا وت او عراق تک ے حالانکہ اللہ دا نور ہدایت ہر وادی تئیں پُڄا ۔ سرائیکی تاں وسیع ترین خطہ ہے ، اُتھاں اے کیویں نہ پُڄ سدا ہئی ۔ انہاں لکھئے جو حضرت ہود تے حضرت صالح دا وطن سرائیکی خطہ ( وادی سندھ ) ہئی۔ انہاں ملتان کوں حضرت ایوب ؑ دا وطن لکھئے تے طوفان نوح کوں وی ست دریاویں دی سرزمین سرائیکی خطہ وچ ثابت کیتے ۔ اٰں سلسلے دے وچ عاد ثمود تے ٻئے پیغمبریں دا ذکر کرݨ دے نال نال اے سوال وی پیدا کیتے جو کیا حضرت ابراہیم ؑ وادی سندھ توں ہجرت کیتی ہئی ۔ ( بحوالہ معارف سرائیکی )

۱۹۳۲ء وچ ارنسٹ میکے موہنجو داڑو دی کھدائی دے دوران ایہو جہے تھاں کڈھیے جیڑھے ’’ عروج یافتہ ہڑپائی دور‘‘ پہلے دے ہِن۔ ٻہوں سارے تھاں ہڑپائی دور توں مختلف خصوصیات دے حامل ہن تے انہاں وچوں کجھ تاں دمب سادات نامی مقام وادی کوئٹہ) تے بلوچستان دی وادی لورا لائی تے ژوب وادی دے ٻہوں پراݨے جاہیں توں ملݨ والے ’’کوٹ ڈیجی دور‘‘ دے تھانواں نال مشابہت رکھیندن۔ (دمب سادات توں ملݨ والے ساڈھے چار تے پوݨے پنج ہزار سال پراݨے ٻہوں نفیس تے چنے تھاں تے ڈٖوجھیاں چیزاں کافی تعداد وچ سئیں ابن حنیف دے کول موجو دہن، موہنجوداڑو دے اے تھاں بتالی (۴۲) فٹ جِھکائی توں کڈھیے گِٖن۔

آکھیا ویندے جو ملتان ملی قوم دا مرکز ہئی ، تے ملتان دی ملی قوم حملہ آوریں دے مقابلے کیتے ، ملتان توں لاڑکانہ تئیں ملی قوم دے ہووݨ دے ثبوت تے انہاں دا حدود اربہ ملدے ۔ ملتان تے ملی قوم دا ذکر تاریخی کتاباں اچ موجود ہے ۔

سرائیکی وسیب تاریخ دی شکست و ریخت اَتے حملہ آوراں دی زیادتیاں دے باوجود احٖ وی سرائیکی وسیب دنیا دے ڈٖو ترہائی ملکاں دی آبادی تے رقبے توں زیادہ ہے، اَتے سرائیکی وسیب آبادی، آمدݨی تے پیداوار دے لحاظ نال نہ صرف پاکستان دے سارے علاقیاں بلکہ دنیا دے ادھ توں ودھ ملکاں توں ودھ ہے۔ تاریخی تے جغرافیائی لحاط نال ایندی افادیت احٖ وی مسلمہ ہے۔سرائیکی تہذیب ایشیا دے ساریاں تہذیباںکنوں جغرافیے دے لحاظ نال سبھ کنوں وڈٖی تہذیب اے۔ اے تہذیب پنج لکھ مربع میل تے پھیلی ہوئی اے۔ چولستان وچ ملݨ آلا گنویری آلا ہڑپائی تہذیب دا ہم عمر اے۔ چولستان بارے ٹو ڈ لکھدے:’’ روائتیں کنوں پتہ لدے جو اے علاقہ ہمیش کنوں غیر آباد ہَن، انہاں دی بربادی اوں ویلھے شروع تھئی جڈٖاں دریا ہاکڑہ سُک یا… جیرھا سندھ وچ روہڑی، بکھر تے اُچ دے مقام تے آ مِلدا ہا‘‘۔کوٹ ڈیجی ، گنویری والا تے جلیل پور دی طرح ملتان وی اپݨی قدامت دی مثال آپ ہے، وادی سندھ دی تہذیب دی واحد مثال شہر دا ہے، ایندے نال دے سارے شہر زمین وچ دفن تھی گِٖن، پر سرائیکی لوکاں دی اپݨی دھرتی نال محبت تے بہادری دا اے ثبوت اے جو اے شہر احٖ وی اپݨی مکمل شان و شوکت نال آباد ہے تے اپݨے وسیب د یاں ثقافتی سر گرمیاں دا مرکز بݨیا کھڑے۔

میں اکثر الھ کریندا راہنداں جو ’’ لکھیا لوہا ، الایا وہا ‘‘ ۔ جیرھی شئے لکھت اچ آ ونڄے او لوح تھی ویندی اے ، او کڈٖاہیں نی مردی ، لکھسے کون؟ ظاہر او لکھسے جیرھا پڑھیا لکھیا ہوسے ، ہک اے وی ہے جو پڑھیا لکھیا تھی تے نہ لکھے تاں ول او ان پڑھ توں وی ان پڑھ اے ۔ ایجھے بندے کوں پڑھیا لکھیا جاہل آکھیا ویندے ۔ جیرھے کجھ لکھدن او وڈٖے لوک ہوندن ، ایں کتاب اچ کجھ ایجھے شاعر وی ہوسن جیرھے پڑھئے لکھئے نہ ہوسن ۔ و سوال پیدا تھیسے جو او تاں لکھ نی سدے ، انہائیں دا قلم قبیلے نال تعلق کیویں بݨسے ؟ میں آکھداں جو کیوں نہ بݨسے ؟ انہائیں دے ولوں اساں جو لکھدے ٻیٹھوں ، زندہ قوماں اپݨے ان پڑھ شاعریں دے کلام تے وی پی ایچ ڈی کرویندین ۔ میں ہک واری ول آکھداں جو پڑھے لکھئے تھی تے جیرھی نی لکھدے او ان پڑھیں دا وی اُتلا پُڑ اِن۔ سرائیکی قلم قبیلہ کیا تے کتنا وڈٖا ہے ؟ میں صرف اے ڈٖس سداں جو ایندا کوئی انت سما کائنی ۔

عالمی کانفرنس دے سلسلے وچ چار واری اساں ہندوستان ئے، اساکوں دلی وچ ملتانی محلے اتے ٻیاں سرائیکی آبادیاں ڈٖکھایاں یاں۔ اساں پچھا اے لوک اتھاں تقسیم توں پہلے دے ہن یا بعد دے؟ اساکوں ڈٖسیا یا جو اے آبادیاں پہلے د یاں ہن کیوںجو ملتان تجارت دا وڈٖ امرکز ہا تے دلی ملتان دے تجارتی رابطے ٻہوں مضبوط ہن۔ لہٰذا دلی دے خاندان ملتان تے ملتان دے دلی آ تے ہندوستان دے ٻئے علاقیاں وچ آباد تھی ئے۔ جڈٖݨ جو احٖ وی یو پی سی ، بہار بنگال تے دکن دی زباناں وچ درجناں نی سینکڑاںنی بلکہ ہزاراں الفاظ اپݨی اصلی سرائیکی حالت وچ مِلدن۔ سرائیکی ہک عظیم زبان ہے تے قدیم تہذیب ہے۔ احٖ وی پاکستان دی علاقائی زباناں تے سرائیکی اپݨی پوری آب و تاب تے شان و شوکت نال نظر امدی ہے۔ پاکستان دے ہک سرے توں ڈٖوجھے سرے تئیں چلے ونڄوں۔ تہاکوں سرائیکی ضرور ملسن۔

دنیا دے منے منائے لسانی محقق سرجارج گریرسن ، ڈاکٹر محی الدین قادری مور، روسی محقق ایس یوسمرنوف لندن یونیورسٹی دے ڈاکٹر سینتی کمار چڑ جی، ڈاکٹر مسعود حسین خان، ڈاکٹر سدھیشور رائو ورما، پروفیسر ڈاکتر کرسٹو فرشیکل، ڈاکٹر شوکت سبزواری، ڈاکٹرر طاہر تونسوی، قیس فریدی، شوکت مغل، سجاد حیدر پرویز، محمد علی صدیقی، پروفیسر خلیل صدیقی، ڈاکٹر گوپی چند نارنگ جہے تمام وڈٖے ماہر لسانیات ایندی لسانی تے ترکیبی خصوصیات کوں مد نظر رکھیندے اینکوں الگ زبان آکھے زبان دی صوتیات، افعال تے افعال  دی گردان، حروف تے ٻئے لسانی قواعد دے حوالے نال اینکوں ہک الگ مکمل زبان وی تسلیم کیتے۔ سرائیکی زبان دیاں اضافی آوازاں صرف سندھی زبان دے علاوہ کہیں ٻئی زبان وچ نی ملدیاں۔ پنجابی وچ نہ تاں اے اضافی آوازاں موجود ہن نہ ای پنجابی اینکوں ٻول سدن۔ کوئی وی پنجابی ٻولݨ والا نہ  تاں اے زبان ٻول سدے تے نہ ای ایندے منفرد ذخیرہ الفاظ کوں پوری طرح سمجھݨ دی صلاحیت رکھیندے۔ خصوصاً لہور دے پنجابی ٻولݨ والیکیتے سرائیکی ٻوݨ، سمجھݨ اوکھا ہے۔ سرائیکی زبان دا اپݨا الگ لسانی مزاج ، لسانی جغرافیہ تے وسیع ادبی سرمایہ موجود ہے۔ اینکوں پنجابی زبان دا حصہ یا ایندا لہجہ سمجھنق کہیں طرح وی قابل قبول نی تے نہ ای ایہو جہی کہیں مصنوعی کوشش نال کہیں طرح دے مثبت نتائج حاصل تھی سدن۔ ریسرچ سکالر لندن یونیورسٹی، بہائو الدین زکریا یونیورسٹی ملتان توں سرائیکی زبان وچ پی ایچ ڈی دی ڈگریاں حاصل کر چکین۔ ایں طرح کئی سکالر علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی توں سرائیکی زبان و ادب تے ایم فل کر چکن، پچھلے کئی سالاں توں اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور وچ ایم اے سرائیکی دا شعبہ جاری ہے۔ زکریا یونیورسٹی وچ سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر بݨ ے اتے ہر سال ہزاراں دی تعداد وچ کتاباں چھپدیاں پن۔ ایم اے تے بی اے سرائیکی دا نصاب پہلے توں ہے تے ہُݨ میٹرک دا نصاب وی منظور تھی ے، اسیڈٖے حق وچ صوبائی محتسب اعلیٰ دے فیصلے دے بعد میٹرک تے ایف اے سرائیکی دے نصاب واسطے قراقلی ونگ نال اساں رجوع کیتا ہوئے ۔

رگ وید اچ ہِک عظیم دریا سرسوتی دا ذکر ہے ، خیال ہا جو اے بہاولپور دا او دریا ہے جینکوں گھاگھرا آکھیا ویندا ہئی تے جیندے سُکݨ دے نتیجے اچ چولستان وجود اچ آئے ۔ مشہور محقق تے جغرافیہ دان سر آرل سٹین ہوراں ایں سُکے دریا دے کنارے مشہور آثار قدیم رنگ محل (دریائے گھاگھرا تے ستلج دا پنج ہزار سال پراݨا مقامِ اتصال ) توں گھن تے ڈٖیراور تک کھنڈریں دے اُتے ریسرچ کیتی تاں اتھوں حیران کن تریخی مقامات آثارِ قدیمہ دی شکل اچ نمودار تھئے ۔

سرائیکی وطن تے سرائیکی زبان کوں سب توں زیادہ نقصان حملہ آوریں خاص طور تے چھیکڑی حملہ آور رنجیت سنگھ تے انگریز سامراج ڈٖتا ۔ سرائیکی قوم کوں اپݨے وطن توں محروم کر تے انہاں کوں ٻئے صوبیں دے وچ تقسیم کر ڈٖتا جیندی وجہ توں سرائیکی وطن وسیب دا وجود ای ویندا رہ یا ۔ نہ تاںاحٖ توں کجھ سو سال پہلے ہڑپہ ، ہاکڑہ ، موہنجو دڑو تے کیچ مکران تئیں ہِکا تہذیب، ہکا ثقافت ، ہکا زبان تے ہکو وطن ہئی تے او وطن ہئی جیندا سابقہ ناں ملتان تے احٖ سرائیکستان ہے ۔

لوظ سرائیکی دے معنے و چ ٻہوں سرائیکی دانشوریں اظہار خیال کیتے تے اپݨا اپݨا نقطہ نظر پیش کیتے پر انہاں سب وچوں سرائیکی بمعنی معزز، سردار کوں اہمیت حاصل اے۔ معروف ادیب اختر خان بلوچ مرحوم لکھدن جو سرائیکی دا لفظ لفظ ’’سرا‘‘ نال مشتق ہے۔ ’’سرا‘‘ شمال دی طرف کوں آکھدن۔ سرائیکی دے معنی ہن ’’ دریائے سندھ دے شمالی علاقے دی زبان۔ سرائیکی زبان نہ صرف سندھ تے پاکستان وچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے بلکہ درہ بولان یعنی سبی توںجیکب آباد تک تے کچھی توں بھاگ، ناڑی دے علاقے وچ بکثرت ٻولی ویندی ہے۔ صرف اے نی بلکہ پشاور توں گھن کے مکران دے ساحلی علاقیاں تئیں اکثر بلوچ قبائل وچ سرائیکی کوں عام ٻول چال دی حیثیت حاسل ہے۔ درحقیقت سرائیکی ای او قومی زبان ہے جینکوں ’’نقش سلیمانی‘‘ دے مصنف علامہ سید سلیمان ندوی سندھ وچ اردو دا ہیولیٰ تصور کریندن تے سندھ وچ قدیم اردو دا اے نمونہ جو :’’بحُرمت پیر پٹھا۔ ہک مویا ہک ترٹھا‘‘

وسیب دے مخالف سرائیکی قوم ،اوندی سنڄاݨ تے زبان کوں نی منیندے ،آکھدن اے پنجابی دا لہجہ ہے ، میں ڈٖسݨ چہنداں جو سندھ وچ تھر دے ریگستان توں گھن تے پشاور، پنڈی، کوئٹہ ، کشمیر، ہزارہ تے اسلام آباد تئیں تہاکوں سرائیکی الاوݨ والئیں دی وڈٖی آبادی نظر آئوسے۔ کراچی سرائیکی الاوݨ آلیاں نال بھریا پے۔ کہیںکوں ایں الھ دی غلط فہمی نی رہݨی چہیدی جو سرائیکی کہیں زبان دا لہجہ ہے۔ سرائیکی دا اپݨا قاعدہ، اپݨے الگ حروف تہجی تے اپݨی املاء ہے، جیرھے سرائیکی کوں اپݨی زبان دا لہجہ آکھݨ دی کوشش کریندن انہاندا اپݨا قاعدہ وی کینھی، انہاں دی اپݨی زبان دا لوظ فارسی دے ڈٖو لوظ ’’ پنج آب‘‘ توں مانگواں ہے۔ سرائیکی کوں اپݨا لہجہ آکھݨ والے سرائیکی دے خاص حرفاں دی صرف ادائیگی تک نی کر سدے۔ جڈٖاں جو ایندے مقابلے اساڈٖی ماکھی وانگوں مٹھی سرائیکی زبان ہک مکمل زبان دی حیثیت رکھیندی اے۔ اے نہ تاں پنجابی دا حصہ ہے تے نہ ای ایندا لہجہ۔ اینکوں پنجابی زبان یا ایندا لہجہ قرار ڈٖیوݨ والے بعض لوک سیاسی مقصداں دی تکمیل کیتے ایں طرح دا غیر علمی تے غیر منتقی دعویٰ کریندن تے ایں دعویٰ دی آر وچ کئی سالاں توں ملکی وسائل، ملازمتاں، پاݨی، انڈسٹری ذرائع ابلاغ، تعلیم و تدریس  تے ٻے حصیاں توں دیدہ دانستہ سرائیکی کوں محروم کیتی امدن۔ کتنے ڈٖکھ دی الھ اے جو جڈٖاں پنجاب وفاقی حکومت توں آبادی دی بنیاد تے وسائل حاصل کرݨے ہوندن تاں اساکوں پنجابی بݨا تے پورا حصہ وصول کر گھدا ویندے تے ڈٖیوݨ ویلھے سرائیکی وسیب دے لوک بدن بھکن جانگلی تے حیوان شمار کیتے ویندن، پاکستان دے چارے صوبیاں وچ کروڑاں لوک سرائیکی زبان کوں ٻولیندن۔ برصغیر دے سارے بزرگاں ایں زبان کوں اپݨے اظہار دا وسیلہ بݨائے۔ ثبوت دے طور انہاں دا کلام احٖ موجود ہے، پنجاب دے نام نہاد دانشوراں دا اساں احسان منیندوںجو انہاں سرائیکی کوں لہجہ آکھ تے اساکوں جوا تے ڈٖتے جیکر او لہجے دی ڈٖانگ نہ مریندے تاں اساں کتھوں جادے؟ پنجاب دے دانشوریں دے آکھݨ دا مطلب اے ہا جو ’’ منجھ ائوں کوں آکھے ونڄ ڑی پُچھ کالی‘‘ ایندا نتیجہ اے تھئے جو پچھ کالی ساری کالی دے پچھوں بھڄ پی اے تے کالی کوں ہݨ جاہ نی پی ملدی۔

دنیا دی قدیم زبان رگ وید جیرھی جو سرائیکی علاقے دے وچ لکھی ئی ، ایندے وچ وی سرائیکی تمدن دی قدامت دے ثبوت جاہ جاہ مل ویندن ، سرائیکی زبان کوں ڄٹکی وی آکھیا ے ، رِگ وید وچ ہندوؤیں دیاں ڄٹکی کہانیاں ملدین ، رگ وید وچ اڄوکے شور کوٹ توں سبی تے سیوی بادشاہیں دا ذکر ملدے ، ارتھ پورا تے ڄٹ اروڑ ایندے یکے بعد دیگرے دارالخلافے ہن۔ سیوہ پورہ موجودہ شور کوٹ دے نیڑے اہم شہر ہئی، سیوی بادشاہ آریا نسل دے نہ ہن بلکہ دراوڑ ہن۔ رگ وید تے ڄٹکا کہانیاں دے بعد سیوی قوم دا ذکر یونانی تاریخاں دے سکندر اعظم دے وقت توں مِلدے ، اے چچ نامہ دے مصنف علی بن احمد کوفی اُچی نے سیوستان تے سیوی قوم دا ذکر عرباں دے ویلھے وی کیتے ۔انگریز مصنف ہسٹری ٹوڈے لندن اچ سکندر اعظم دی بہاولپور ڈویژن دے قریب سبوئی ( سیوی) قوم دے باشندیاں نال ملاقات دا ذکر کیتے۔ او لکھدے جو انہاں لوکیں کھلاں پاتیاں ہویاں ہن تے ہتھیں دے اچ گرز چاتے ہوئے ہن۔ بہاولپور دی تحصیل احمد پور شرقیہ دا موضع سوئی ٻوہار ایں قوم دا یادگار ہے ۔ اتھاں راجہ کنشکادے ویلھے ( 135ء) دا بدھ معبد موجود ہے ، ضلع رحیم یارخان دا سرواہی اوٻاڑہ دے نال سوئی شریف ، بلوچستان دا سبی تے سندھ دا سیہوݨ دا قدیم ناں سیوستان دیاں یادگاراں ہِن ۔ ( بحوالہ معارف سرائیکی )

ڈاکٹر رفیق مغل وسیب دی قدامت تے عظمت ثابت کر ڈٖتی اے تے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب پاکستان وچ ای ارتقاء پزیر تھی تے انہاندے حق وچ مختلف اثریاتی دلیلاں تے دیگر عوامل تے اپݨی تحریراں وچ سیر حاصل بحث کیتی اے۔ انہاں دے مطابق وادی سندھ ہڑپائی تہذیب دے آغاز وچوں متعلقہ سوال دے ڈٖو پہلو بند ہِن۔ ہک تاں اے جو تریخی تسلسل دے لحاظ نال عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب توں پہلے تمدنی آثار و باقیات دی نشاندہی تے ایں ہڑپائی تہذیب توں پہلے دی تمدن صورت حال دی وضاحت۔ ڈٖوجھا اے جو ایں ارتقاء پذیر تے تدریجی عمل دا جائزہ جیندے نتیجے وچ بالآخر شہر آباد تھئے۔ ہڑپہ تے موہنجو داڑو دے آثار دی بازیافت دے بعد ہُݨ توں کوئی پنجاہ سال پہلے متعلقہ ضروری مواد دی غیر موجودگی وجہ توں اے فرض کر گھدا یا جو مغرب یعنی عراق توں عروج یافتہ تہذیب گھن تے ‘ یا تاں اُتھاں دیلوک ای تقریباً ساڈھے چار ہزار سال پہلے وجود اوچ آئے ہن یا ول اعلیٰ تہذیب تے شہر وسا تے رَہݨ دا خیال عراق توں وسیب وچ پُڄا ہا۔ ہُݨ تک دے آثار و شواہد دی روشنی وچ اے آکھیا ویندا رہے جو عراق وچ پاکستان توں پہلے شہر آباد تھیوݨ شروع تھی ئے ہن۔ پاکستان دے ’’ہڑپائی دور‘‘ (۲۰۰۰/۲۵۰۰ق۔م) وچ شہر وَسا دے رہن توں پہلے دی تمدنی صورتحال دا جتھاں تک تعلق ہے، کئی پنجوی (۲۵) سال دے دوران ٻہوں پراݨیاں جاہیں تے کھدائیاں نال ٻہوں سارا مواد مِل ئے ، جیندی بناء تے جنوبی ایشیاء وچ شہر وَسا تے رہݨ دے عمل دے آغاز بارے وچ نظریاتی تبدیلی ناگزیر ہے۔ ایندے بعد ڈاکٹر مغل اثریائی شواہد تے بحث کریندن۔

معروف ریسرچ سکالر ضامن حسینی اپݨی کتاب معرف سرائیکی اچ لکھدن جو ’’ سچ تاں  ایہ ہے جو ملتان تے اوچ دے پراݨے مرکز دے باشندیاں دی زبان جیرھی سرائیکی دے ناں نال ہُݨ مشہور ہے در اصل معروف زمانہ وادی سندھ دی تہذیب دے باشندیاں دی زبان ہئی ۔ ایہو قرآن دے بیان کردہ اصحاب الرس دیزبان ہئی، ایہا تورات دے صحیفہ استھر دے ڈٖسئے ہوئے شہ آنایورس دی رعایا دی زبان ہئی، ایہا سنسکرت پتنجلی دی ڈٖسی ہوئی ابھی رس قوم دی زبان ریہی ۔ مہا بھارت جیڑھی قوم کوں سندھو سویراس ااکھیا ،ایہا ایں دی زبان ہئی۔ ایں دی نست توں سووے راکی اکھوائی تے ہُݨ وڑ تے سرائیکی رہ ئی ۔ ایہو چچ نامہ دی بیان کردہ رائے ساہیرس دی پوری سلطنت دی کشمیر توں مکران تئیں دی زبان ہئی جیں ویلھے محمد بن قاسم سیوستان اچ داخل تھیا ۔احٖ وی پاکستان دی اکثریت دی زبان ایہا ہے۔ ایہ بلھے شاہ ؒ دے قصور، مادھو لال حسین ؒ دے لہور، پیر مہر علی شاہ دے گولڑہ توں شروع تھی تے کوہ سلیمان دے اندر تئیں درہ بولان دے ڈھاڈڑ توں کوہ کیر تھر دے آر پار لسبیلہ اچ وادی حب دی تحصیل دریجی تئیں ٻولی ویندی ہے ۔ ایں زبان کوں پنجابی دا ناں ڈٖیوݨ حقیقت کوں کوڑا کرݨ ہے ۔

سرائیکی وطن وسیب اچ سکندر اعظم یونانی دی آمد ، جہلم توں مکران تئیں اوندیاں جنگاں سرائیکی وطن وسیب دی عظمت تے قدامت کوں ظاہر کریندن جو ڈاکو ، لُٹیرے تے بُکھے حملہ آور اُتھائیں آندن جتھاں مال دولت ہوندی اے ، سرائیکی وسیب اچ سکندر 326 قبل مسیح دے نال نال موریہ دور ، با اختری دور ، ساکا دور ، انڈو پارتھین دور ، کشنا دور ، گپتا دور ،سفید ہُن دور دے سارے تاریخی حوالے سرائیکی وطن وسیب دی قدامت تے عظمت کوں ظاہر کریندن ۔

چھیکڑ اچ شکر گزار ہاں سئیں احسان احمد اعواݨ صاحب دا جو انہاں کتاب دا پروف پڑھیا ، کتاب دی اشاعت سانگے سئیں حاجی عید احمد دھریجہ تے سئیں محمد زبیر دھریجہ وی میڈٖے شکریے دے حقدار اِن ، اپݨے وڈٖے پُتر انجینئر طاہر محمود دھریجہ دا وی شکریہ جو انہاں میکوں کتاب دی اشاعت سانگے پنجاہ ہزار بھیڄن ، خاص طور تے میڈٖے شکریے دے حقدار میڈٖے وڈٖے بھرا سئیں مسیح اللہ خان جامکپوری ہِن جیڑھے جھوک اچ اپݨے حصے دے نال نال میڈٖے حصے دا وی کم کریندن تے میکوں لکھݨ پڑھݨ دی تھولی جہی واند مل ویندی اے۔ میں اپݨے اہل خانہ دا ڈھیر سارا تھورائت وی ہاں تے معافی دا طلبگار وی جو انہائیں دا ڈھیر سارا وقت ایں کتاب تے لائے ۔

ظہور دھریجہ

جھوک سرائیکی ملتان

دسمبر ۲۰۱۸ء

میڈٖی دھرتی. میڈٖے لوک

اساں لوک سرائیکی

ساڈٖی جھوک سرائیکی

کوٹ ڈٖیراور شہر اساڈٖا

روہی وچ گھر ٻار اساڈٖا

آ بھورل آ ہک وار

اساں لوک سرائیکی

ساڈٖی جھوک سرائیکی

( رفیق ساحل)

آکھ فرید الف :

وسیب دے لوک کتنے وڈٖے ہِن ، ایندا اندازہ ایں الھ توںتھیندے جو1848 ء ترائے سال دی عمر اچ آپ دے وڈٖے بھراحضرت خواجہ فخر جہاں آپ کوں اپݨے وڈٖے بھرا خواجہ تاج محمود کنیں پڑھݨ کیتے ٻلہایا ۔ ملتانی قاعدے دی الفت تے انگل رکھیندے ہوئے خواجہ تاج محمود فرمایا ’’ آکھ فرید الف‘‘ خواجہ فرید جواب اچ آکھیا ’’ آکھ فرید الف ‘‘ خواجہ تاج محمود ترائے واری ایہے الفاظ پھیرے ڈٖیوائے تے جواب اچ وی خواجہ فرید وی آکھ فرید الف اکھیندے ریہے ۔ اے سُݨ تے حضرت خواجہ فخر جہاں اتے بیٹھے ہوئے لوکیں تے وجد طاری تھی یا ۔ اللہ آلیں دی محفل ہئی،الھ ملتانی قاعدے دی الف توں اللہ دی الف تئیں پُڄ ئی تے اللہ آلیں دی محفل ڈٖاڈھی تھی ئی۔ خواجہ فرید ایہو سبق جوانی اچ وی یاد رکھیا تے شاعری اچ وی جاہ جاہ فرمایا :۔

الف ہکو ہم بس وے میاں جی

ہور کہانی مول نہ بھاݨی

الف یوم دم کھس وے میاں جی

اٹھ سال دی عمر اچ حفظ اے وی ہک تریخی واقعہ ہے ، جو ’’ آکھ فرید الف ‘‘ آلے کوں پڑھاکو ٻال چھڑا اٹھ سال دی عمر اچ نہ صرف قرآن مجید حفظ کیتا ،بلکہ ٻہوں ساری دینی تعلیم وی سِکھ گھدی۔حضرت خواجہ غلام فرید دی عمر اڄݨ چار سال ہئی تاں آپ دی اماں سیݨ جھوک لڈٖا ئی ۔ اٹھ سال دے تھئے تاں ابا سئیں وی اللہ کوں پیارے تھی ئے ۔ انہاں دی فوتگی دے بعد وڈٖے بھرا خواجہ فخر الدین عرف فخر جہاں سجادہ نشین بݨئے ۔ انہاں دی اولاد نہ ہئی انہاں خواجہ فرید کوں اپݨا پُتر بݨا گھدا تے انہاں خواجہ فرید دی تعلیم، تربیت سانبھ اولاد توں ودھ تے کیتی تے اناہں کوں یتیمی دا احساس نہ تھیوݨ ڈٖتا۔

آباد شہراں دے ناں:

دنیا وچ جتنیاں وی آبادیاں ، شہر تے وستیاں ہِن ، انہاندی وجہ تسمیہ ٻہوں وڈٖا علم اے ، ایندے ڄاݨݨ نال پوری دنیا سامھے آ ویندی تے سارے ادوار سامھے آ ویندن ، دنیا وچ کوئی جاہ ایجھی کائنی جیندا ناں نہ ہووے تے ناں دا پچھوکڑ نہ ہووے ، جیویں جو وسیب دے چند ہک شہراں بارے اساں تہاکوں ڈٖسیندوں۔

ملتان:

آکھیا ویندے جو ملتان دنیا دا او شہر اے جیندا ست ہزار سال توں ڈٖیوا نی وِسمیا ، ملی قوم دی نسبت نال اینکوں مولستھان ، مولتان تے ہُݨ ملتان آکھیا ویندے ، ملتان کوں تاریخ اِچ کشپ پورہ تے ٻئے نانویں نال وی پکاریا ویندا رہ ے۔

پشاور:

پشاور لوکاں دی نسبت نال اینکوں پشاور دا ناں ڈٖتا یا ، اے وسیب دا شہر ہا ۔ ایندی زبان ہندکو جو کہ سرائیکی دے قریب ہئی ، اِتھاں پشتون ناں دی کوئی شئے نہ ہئی ہک ہزار سال پہلے محمود غزنوی دے حملیاں دے بعد اِتھاں پشتون آوݨ شروع تھئے ،تے ضیاء الحق ویلے افغانستان دے ٻہوں لوکیں کوں اتھاں وَسایا ے۔

ٹوبہ ٹیک سنگھ:

وسیب دے ہک درویش سکھ ’’ٹیکو سنگھ‘‘ دے ناں تے ہے ، آکھدن جو اِتھاں ہک وَݨ تے ہک ٹوبہ ہا ، او لوکیں کوں پاݨی پلیندا ہا ،اوندے ناں تے شہر بݨ یا۔

سرگودھا:

سرگودھا خالص سرائیکی ناں اے ، اساڈٖے علاقے اِچ سر ٻہوں تھیندن ، ہک فقیر درویش جیندا گودھا ہا اوندا سریں نال بسیرا ہا ، سر تے گودھا دی نسبت نال سرگودھا تھی یا۔

بہاول پور:

نواب بہاول خان دا آباد کیتا ہویا شہر انہاندے ناں نال ہے ، ریاست بہاول پور وی انہاندے ناں تے ہئی ، اٹھارویں صدی دے شروع اِچ اے ریاست بݨی تے قیام پاکستان دے بعد ون یونٹ تئیں اے ریاست رہ ئی۔

پاکپتن:

پاکپتن شریف دا پراݨا ناں اجودھن ، ستلج دے کنارے اَحٖ دے پاکپتن شریف کوںاَحٖ دا وڈٖا ناں حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ سئیں ڈٖتا ، اوں ویلے دریا تے پتݨ ہا تے اَحٖ پاکپتن شریف بݨ ے ، نور جہاں دی مقامی سرائیکی دھمال ’’پاکپتن تے آن کھلوتی ٻیڑی میری بنے لا‘‘ ایں شہر دی نسبت نال اے۔

جھنگ:

جھنگ دا پراݨا ناں جھگی سیالاں ، سرائیکی اِچ جھگی اوں عارضی کمرے کوں سڈٖیندن جیرھی ککھیں تے سریں نال بݨائی ونڄے ، بعد اِچ جھگی سیالاں علاقے دے وڈٖے جنگلات دی نسبت نال جھنگ بݨ یا۔

میانوالی:

میانوالی وسیب دے سرائیکی بزرگ ، میاں علی دے ناں تے ہے ، اے شہر سولہویں صدی اِچ آباد تھیا۔

مظفرگڑھ:

مظفرگڑھ دا پہلا ناں خان گڑھا ہا ، اڄوکا خانگڑھ وڈٖا خانگڑھ اکھویندا ہا تے اے نِکا۔1880 ء وچ شہید سرائیکستان تے والئی ملتان نواب مظفر خان اِتھاں قلعہ تعمیر کرایا تے مظفر خاں دی نسبت نال مظفرگڑھ تھی یا ، مظفر آباد ریلوے سٹیشن جیرھا ملتان شہر دا حصہ ہے اے وی مظفر خان دی نسبت نال ہے تے آزاد کشمیر دا دارالحکومت مظفر آباد وی نواب مظفر خاں دی نسبت نال قرار ڈٖتا ویندے کیوں جو صوبہ ملتان دیاں حداں کشمیر تئیں ہن۔

لیاقت پور:

لیاقت پور دا پہلا ناں ’’چودری‘‘ بمعنے چار در ہا ، اتھاں چار دریں آلی عمار بݨی ہوئی ہئی ، نواب بہاول پور اِتھاں آ تے لوکیں دھانہہ فریاد سُݨدے ہَن ، آبادکار آئے تاں انہاں ’’چودری‘‘ کوں چوہدری بݨا ڈٖتا ، بعد اِچ لیاقت علی خان دے ناں تے لیاقت پور بݨ یا۔

ہیڈراجکاں:

چولستان دے علاقے اِچ موجود ہیڈ راجکاں دا اصل ناں ہیڈ رازقاں ہے ، اے اتھاں دی رازقاں بی بی دے ناں تے جیرھی جو ٻہوں نیک خاتون ہئی ، روہی دے لوکاں کوں پاݨی ڈٖیندی ہئی ، انگریزاں ہیڈ تعمیر کیتا تاں او بی بی دے عمل توں ٻہوں متاثر تھئے تے ہیڈ کوں انہاندے ناں نال منسوب کیتا ، آبادکار آئے تاں انہاں رازقاں کوں راجکاں بݨا ڈٖتے کیوں جو او رازقاں ٻول نی سدے ۔ اے وی ڈٖسی ونڄاں جو ’’ازرق‘‘ دا لوظ وی اجرک دے معنے اِچ ایویں تبدیل تھئے۔

بہاولنگر:

بہاولنگر دا ناں نواب بہاول خاں دے ناں تے ایویں چھوٹے چھوٹے شہراں دے ناں جیویں ترنڈہ سوائے خاں ، سوائے خان عباسی، کوٹ سمابہ ، سمابہ خاں عباسی، سہجہ ، سہجہ خان عباسی دے ناں تے ڈٖسیے ویندن ، ایویں ریاست بہاولپور دے اکثر شہر والیان ریاست یا خاندان عباسی دے ناں تے ہِن۔

دیرہ غازی خان:

دیرہ غازی خان ،اتھاںدے سرائیکی فرمانروا نواب غازی خاں دے ناں تے ہے۔

دیرہ اسماعیل خان:

دیرہ اسماعیل خاں اِتھاں دے سرائیکی فرمانروا نواب اسماعیل خان دے ناں تے ہے۔

ڈیراور:

ڈیراور قلعہ ڈیراور دے ناں تے ہے جو کہ چولستان اِچ ہے تے ایں قلعے کوں ڈٖیکھݨ سانگے پرے پرے توں خُلق اَمدی اے۔

رحیم یارخان:

رحیم یار خان نواب آف بہاول پور دے پتر رحیم یارخان عباسی دے ناں تے ایندا پہلا ناں نوشہرہ ہے ۔ بزرگ ہُݨ وی اینکوں نوشہرہ سڈٖیندن۔

عبدالحکیم:

عبدالحکیم اِتھاں دے سرائیکی بزرگ حضرت عبدالحکیم سئیں دے ناں دی نسبت نال دریائے راوی دی مݨ تے آباد تھیا ، اِتھاں ہیڈ سدھنائی وی بݨیے ، سرائیکی اِچ سدھنائی دا مطلب سدھی نئے یعنی ’’سیدھا دریا‘‘ ہے۔

ہڑپہ:

سرائیکی وسیب دے قدیم تہذیبی مرکزہڑپہ دا اے قدیم ناں کوں رگ وید اِچ ’’ہری رویا‘‘ آکھیا ے ، ایندی تاریخ بارے آکھیا ویندے جو پنج ہزار سال اے ، اینکوں سندھ دے موہنجوداڑو دا ہمعصر آکھیا ے ،جیویں ہڑپہ ہری رویا تھئے ایویں موہنجوداڑو دا وی کوئی ٻیا ناں ہوسے کیوں جو کہیں شہر دا ناں ’’موئیں دا دڑہ‘‘ نی تھی سدا۔

ساہی وال:

ساہیوال دا پراݨاں ناں منٹگمری ہے ۔1966ء اِچ ساہی قوم دے ناں تے ایندا ناں ساہیوال رکھیا یا ، ضلعی ہیڈکوارٹر ہے تے ملتان ڈویژن اِچ شامل ہے۔

فیصل آباد:

فیصل آباد دا پراݨاں ناں لائل پور ہے ، ذوالفقار علی بھٹو سعودی فرمانروا شاہ فیصل دی محبت اِچ ایندا ناں فیصل آباد رکھیا ،پہلے اے ملتان کمشنری دے ضلع جھنگ دی تحصیل ہا تے انگریزیں آبادکاری دے ذریعے لائل پور کوں ضلع بݨا تے جھنگ توں الگ کیتا۔

آفاقی تے علامہ نسیم طالوت

علامہ نسیم طالوت سرائیکی وسیب تے سرائیکی زبان و ادب دا ٻہوں وڈٖا ناں اے ،  1909ء اِچ نوتک محمید دیرہ غازی خان اِچ پیدا تھئے ، تے 20مارچ1963ء کوں ملتان اِچ وفات پاتی ، علامہ صاحب عربی ، فارسی تے اُردو تے دسترس رکھیندے ہَن ، سرائیکی اُنہاندی اپݨی ماء ٻولی ہئی ، آپ دا شمار ہندو پاک دے معروف علمی اکابرین وچ تھیندے ، آپ دے علمی کم توں علامہ اقبال تے مولانا حسین احمد مدنی وی متاثر ہَن ۔ ملتان دے پروفیسر ڈاکٹر مختار ظفر آپ دی شخصیت ، شاعری تے علمی کارنامیاں تے تحقیق کیتی اے ۔ ڈاکٹر صاحب دا مقالہ قابل قدر تے پڑھݨ دے لائق اے ۔ آپ ٻہوں وڈٖی علمی شخصیت علامہ منظور احمد آفاقی دے نانا سئیں ہن۔

آباد پور

آباد پور تحصیل صادق آباد،ضلع رحیم یار خان اچ واقع ہک قصبہ جیڑھا جو تھاݨہ آبادپور دے ناں نال مشہور اے۔ ضلعی صدر مقام دے شمال مغرب توں30کلو میٹر دے فاصلے تے واقع ، ڈٖو صدیاں پُراݨا اے قصبہ قلمی امباں دے باغاں دی وجہ نال مشہور اے۔ آبادی تقریباً10ہزار، شرح خواندگی 40فیصد جھبیل قوم دی اتھاں اکثریت ہے۔ ڈٖوجھیاں قوماں یعنی شیخ، لنگاہ تے آرائیںوی وسدن۔ ایں علاقے دی قسمت جای پی اے جو سی پیک منصوبہ اتھوں گزردا پے ، اتھاں دے لوک اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے سرائیکی ٻولی نال محبت کرݨ آلے ہِن ۔

آدم صحابہ

آدم صحابہ رحیم یار خان توں کراچی ویندیں ہوئیں الا ریلوے اسٹیشن آدم صحابہ ہے جیڑھا جو 11کلو میٹر دے فاصلے تے ہے۔ ایندی وجہ تسمیہ اے ہے جو اسٹیشن توں شمال مغرب آلے پاسے ڈٖو میل تے فاصلے تے ہک لمبی قبر ہے جیندے متعلق آکھیا ویندے جو اے حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے ہک صحابی دی قبر ہے جیڑھے جو کفار نال جنگ  دے دوران شہید تھی ے ہن۔

آس ہے جو

ملتان دیاں واراں سئیں پروفیسر شوکت مغل دی کتاب دا ناں ہے ۔ ایں کتاب وچ انتساب شہید ملتان سئیں نواب مظفر خان شہید دے ناں لایا ے ۔ ایں کتاب وچ نواب مظفر خان شہید تے انہاں دے ڈٖوجھے شہداء دے بارے منظوم خراج عقیدت ہے ، جنہاں ظالم حملہ آوراں دا بہادری تے جرأت نال مقابلہ کیتا تے اوں ویلے دے شاعراں انہاں کوں نظم دی صورت اِچ منظوم نذرانہ عقیدت پیش کیتا۔ شاعری دی اصناف سخن وچ ایں صنف کوں ’’وار‘‘ دا ناں ڈٖتا ے ۔ پروفیسر شوکت مغل لکھدن جو وار دا مطلب ہے ، حملہ ،چوٹ ، ضرب ، مار ، دھاوا ، صدمہ تے خیرات ۔ گویا ماء دھرتی سانگے اپݨا سر تے اپݨی جان قربان کرݨ آلیاں سانگے واراں لکھیاں ویند ن۔ آس ہے جو اساں سارے وار جوگے تھیووں تے اپݨے وطن وسیب تے اپݨی ماء دھرتی کوں جاناں ڈٖے تے بچائوں۔

آساں پوریاں تھیسن

سرائیکی وسیب اِچ ٻالیں کوں سرائیکی ماء ٻولی اِچ تعلیم ڈٖیوݨ سانگے بندہ ناچیز (ظہور دھریجہ) دی طرفوں لاہور ہائیکورٹ وچ رٹ پٹیشن ایں سال (2018) دائر کیتی ئی اے ، مقدمہ دے وکیل سئیں سید نثار صفدر ایڈووکیٹ ہِن ، سید نثار صفدر دا تعلق ڈیرہ اسماعیل خان تے ٹانک نال ہے ۔ انہاں دا اے آکھݨ ہے جو اساڈٖا کیس میرٹ تے ہے ، انشاء اللہ ضرور کامیابی حاصل تھیسے تے سرائیکی تعلیم دیاں آساں پوریاں تھیسن ۔ انشاء اللہ

آزاد شاہ

سید غلام اکبر آزاد شاہ معروف سرائیکی شاعر ہن ۔ سلطان پور اچ سید لعل شاہ بخاری دے گھر 1941 ء اچ پیدا تھیء ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حیدریتیم ؔ جتوئی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ عشق دی مئے ، آزاد شاہ دے ڈٖوہڑے انہاں دی تصانیف ہِن ۔2017ء اچ فوت تھی ن ۔

آڈھا خان

سرائیکی دی مردم خیز دھرتی خوشاب دیملک آڈھا خان نطقال 4اپریل 1944ء کوں ملک شیر محمد دے گھر گنجیال  ضلع خوشاب اچ پیدا تھئے ،عملی زندگی دا آغاز انہاں درس و تدریس توں کیتا تے نال دے نال زمیندارہ وی کریندے ہن۔آپدیاں مطبوعات ،رموزِ عشق،رازو نیاز تے سسی دے ڈوہڑے مشہور ہن۔عطا ء اللہ خان نیازی اپنی گلو کاری دا آغاز آڈھا خان دے ڈوہڑیاں توں کیتا تے بے شمار ڈوہڑے گائے جو بہوں مقبول تے مشہور تھئے۔ملک آڈھا خان چنے شاعر ہووݨ دے نال چنے انسان وی ہن، لوک انہاں کوں ڈٖاڈھا یاد کریندے۔

آپ کوں آپ سنڄاݨوں

خواجہ فرید سئیں فرمائے ’’جو کوئی چاہے فقیر فنا کوں اپݨے آپ کوں ولے ‘‘ اپݨے آپ دی ول دا مطلب اے جو اساں آپ کوں سنڄاݨوں اپݨے وسیب کوں سنڄاݨوں تے وسیب دی ہر شئے دی ڄاݨ پچھاݨ کروں ۔ اساں ہر حوالے نال اپݨے سارئیکی رنگ ئِ چ آئوں ، اپݨا الا ٻول ، چال ڈھال ، اپݨے ناں اپݨی ٻولی ئِ چ ہوون ، اپݨا لباس تے اپݨی خوراک سب دیسی ہووے کجھ شئیں لکھدا پیاں انہاں تے توجہ ڈٖیوں تے انہائیں کوں عام کروں جیویں جو اساں ڈٖسائوں جو ایندے وچ ہر شئے دی وضاحت کھڑی تے سنڄاݨ تھی ویندی اے سرائیکی سندھی دے سوا کہیں ٻی زبان ئِ چ ا ے خوبی کینھی۔

رشتے

سوتر، چاچے دا پُتر ،مسات ،ماسی دا پُتر ، مولیر ، مامیں دا پُتر ، پھوپھیر ،بوا دا پُتر

پاسے

اُبھا ،لماں ، پوادھ ،پچھادھ ،

ڈٖینھ

چھݨ چھݨ ،آڈٖٖت ،سنوار، منگلوار ، بدھوار ، خمیس ، جمعہ

زمانے

پچھوال (ماضی )  اڄوال (حال)  اوال ( مستقبل )  

مُداں

ہُنالا ،سیالا ،وݨ پھپھوڑ ،پتر کیر ،مینھ جھڑ

مہینے

چیتر ، وساخ ، ڄیٹھ ،ہاڑ ،ساوݨ ،بدرا ، اسوں ،کتی ، منگھر ، پوہ ،مانگھ ،پھݨ

ویلہے

پرہ باکھ ، ککڑ بانگ اسیر ویلہا ، چیڑی چو سویل ، ڈٖوپہر ،نماشاں ، شام ،منہ اندھارا ، رات ، دھمی ، کانا ڈٖینھ ، پیشیں ، دیگر ، ڈھلدی شام ،اڄ رات ، الی رات ، پچھلی رات ، اڄ ،کل کلتھوں ، وڈٖا ویلا ،ڈٖینھ لا ویلا ، لاٹ پلاٹاں ڈٖینھ ، چندروکی رات ،چوڈٖی دی رات ، عید داڈٖینھ

ٹٻر

ڈٖاڈٖی،ڈٖاڈٖا ،ابا ،اماں ،دھی ، پُتر ، سس،نناݨ ، نونہہ ، ڄوانترا ، بھیݨ ، بھرا ، سالا ، سالی ، چاچا ، چاچی ، بھڄائی ،ماماں ،مامیں ،پوترا،پوتری ،جھلوترا ، جھلوتری ،پیئو ، پتندر، مترائی ، مترایا ، ڈٖوہترا ، ڈوٖہتری ، ذال ، پئے ، منگیندا ،منگیندی ۔

آدم واہݨ

آدم واہݨ ضلع لودھراں دی تحصیل لودھراں دا پُراݨا قصبہ دریائے ستلج دے کھٻے پاسے اُچاڑ تے واقع ہے۔ دریائے ستلج دے ایمپرس برج توں تقریباً ڈٖڈھ میل دے فاصلے تے ہے۔ لاہور توں کراچی ونڄݨ آلی شاہراہ ایندے نالوں لنگھدی اے۔ پچھلے کجھ سالیں اچ ضلع کونسل ملتان ریلوے اسٹیشن آدم واہن دے نیڑے شاہراہ تے ہیڈبرج تعمیر کیتا ہے تے پُراݨا ریلوے پھاٹک بند کر ڈٖتے۔ کراچی تے ملتان دے وِچکار ریل گاٖڈی دا اجراء 1878ء اچ تھیا۔لہٰذا ریلوے اسٹیشن آدم واہݨ دی تعمیر 1878ء توں پہلے تھئی ہوسی۔اوں ویلھے آبادی تقریباً ڈٖو ہزار نفوس دے ل بھ ہوسی۔ اہل ہنود دی ہک پُراݨی مڑھی (نِکڑا مندر) بھنی سڑک تے خراب حالت اچ موجود ہے۔ نواب محمد بہاول خا ن عباسی اول متوفی (1750ء) بانی ریاست بہاول پور نے اپݨی رہائش کیتے تعلقہ آدم واہن دا استمراری پٹہ دیوان کوڑامل صوبیدار ملتان توں 1748ء اچ حاصل کیتا تے ایں سال شہر بہاولپور دی بنیاد دریائے ستلج توں جنوب آلے پاسے ترائے میل دے فاصلے تے رکھی۔ ریاست بہاولپور دے او علاقے جیڑھے جو دریائے ستلج دے پار ہن، جنہاں اچ آدم واہن وی شامل ہا، رنجیت سنگھ دے جنرل ونٹورا نے 1840ء اچ فتح کر تے  ٻہوں ظلم وسائے۔ اتھاں دے لوکیں رنجیت سنگھ دے ظلم دے سامھے سر نہ نوایا ، آدم واہݨ بہاولپور توں اٹھ کلومٹر دے فاصلے تے ہے ۔

آواز چاؤ

ساہ دا وساہ کائنی ‘ بندے امدے ویندے رہ ویندن ۔ کہیں وی زبان دی ترقی واسطے اداریں دا وجود ضروری اے ۔ سرائیکی ماء ٻولی دی ترقی سانگے اپݨے طور تے کجھ ادارے کم کریندے پِن ، پر اداریں دی تعداد تے انہائیں دی کارکردگی کوں ودھاوݨ دی ضرورت اے ۔ سرائیکی مجلس بہاولپور ہِک ایجھا ادارہ ہا جیندے کول کروڑاں روپے دی زمین بلڈنگ تے جاہ ہئی پر اُتھاں ادب کوں اکھاڑہ بݨا ڈٖتا ے ۔وجہ اے ہئی جو ایں ادارے تے قبضہ بے ادب لوکیں دا امدا پے ۔ جے کوئی ادیب آیا وی ہے تاں انہائیں لوکیں اونکوں وی اپݨی راہ تے لا گھدے یا رہݨ نی ڈٖتا ۔ یونیورسٹیں دے وچ سرائیکی شعبے وی ادارے ہَن پر ہالی تک انہاں الݨ آلا کم تاں کیتے بݨاوݨ آلا نی کیتا ۔ سندھی زبان دے ٻہوں سارے ادارے ہِن ، پنجابی زبان دے وی ٻہوں سارے ادارے ہِن ، حکومت توں گرانٹاں گھندن ، پنجابی کمپلیکس لاہور کوں ہِک ارب روپے توں زائد لاگت نال بݨایا ے۔ سینکڑاں ملازم اِن ، کروڑیں دا بجٹ اے ، ایں سارے پیسے دے وچ تہاڈٖا اساڈٖا حصہ وی ہے جو اساں جیرھے ٹیکس ڈٖیندوں ، پنجاب دے اللے تللے اتھاؤں تھیندن ۔ آکھیا یا ہئی جو پنجابی ادارے دے ترائے شعبے تے ترائے دفتر ہوسن ، پوٹھوہاری واسطے پنڈی دے وچ دفتر ہوسے ، سرائیکی واسطے ملتان اچ دفتر ہوسے ، برابر فنڈ تقسیم تھیسن پر او الھیں کتھاں ہِن ؟ اے سارا کوڑ ہئی ۔ ایں کوڑ دے زور تے ایں ادارے دا اسمبلی توں ٻل پاس کرا گھدا یا ، ہُݨ او ساڈٖی رت اچ دھمدے ٻیٹھن ، اساڈٖے پیسیں نال اساڈٖی ماء ٻولی کوں لہجہ آکھ تے توہین کریندے ٻیٹھن ‘ سارے لوک چُپ اِن ، کوئی نی الیندا ، اے وی آکھیا یا ہئی جو ایں ادارے دی طرفوں ملتان دے وچ ریڈیو تے سرائیکی ٹیلیویژن وی قائم تھیسے جیرھا سرائیکی زبان تے ثقافت واسطے کم کریسے ، راولپنڈی دے وچ ریڈیو تے ٹیلیویژن قائم تھیسے جیرھا پوٹھوہاری وچ کم کریسے ۔ احٖ او ریڈیو ٹیلیویژن کتھ اِن ، جڈٖاں جو انہاں اپݨے سانگے پنجابی ٹیلیویژن بݨوا گھدے تے او اساڈٖے خرچے تے چلدا پے ۔ اے الھیں کون کریسے ؟ سیاستدانیں دے تاں منہ سیتے پِن ۔ سرائیکی لکھاری  دے لوک انہاں الھیں واسطے آواز چاون ۔ کیوں جو شاعر تے ادیب قوم دی زبان ہوندن ۔

آبادیاں

سرائیکی وسیب ٻہوں وڈٖا سماج ہے ۔ اتھاں لکھاں شہر تے وستیاں آباد ہِن البتہ کجھ شہریں دے ناں اے ہِن ۔رحیم یارخان ، کوٹ سبزل ، بھونگ، احمد پور لمہ ، ترنڈہ سوائے خان، کوٹ سمابہ ، دھریجہ نگر، گڑھی اختیار خان، چاچڑاں ، خانپور، لیاقت پور، صادق آباد، فیروزہ ، اللہ آباد، خانبیلہ، غوث پور، ظاہر پیر، چنی گوٹھ ، سہجہ ، ترنڈہ محمد پناہ ۔ بہاولپور : نور پور نورنگا، مبارک پور ، احمد پور شرقیہ ، ڈیراور قلعہ ، چنی گوٹھ ، خیر پور ٹامیوالی ، یزمان ، حاصل پور ، بہاولنگر ، چشتیاں ،بخشن خان، تخت محل ، منڈی صادق گنج ، رحموں کے ،مکلوڈ گنج، منچن آباد، پاکپتن ،ملکہ ہنس، عارف والا، ٹبی لال بیگ، گگو ، سہوکا، ساہیوال ، ہڑپہ ، چیچہ وطنی ، شیخ فاضل ، میاں چنوں ، پیرپنوں ،خانیوال ،جہانیاں ،مخدوم پور پہوڑاں، مِترو ، مخدوم رشید، وہاڑی، وستی ملوک ،میلسی ، کبیر والا ،نواب پور ،ملتان، شجاع آباد ، حافظ والا ،جلال پور پیر والا ، مظفر گڑھ ، شاہ جمال ،میر ہزار خان، خان گڑھ ،روہیلانوالی، شہر سلطان ،وسندے والی ،پرمٹ، جتوئی ، علی پور ، خیر پور سادات ، دیرہ غازیخان،سخی سرور، فورٹ منرو، کوٹ چھٹہ ، چوٹی زیریں ، کھرل بزدار، ٻواٹہ ،بنگلݨ، گُد پور ،ڄام پور ، داجل ، محمد پور، ہڑند ، راجن پور، فاضل پور ، حاجی پور ،کوٹ سبزل ، تریاݨی ، عمر کوٹ ،روجھان ، شیخ والی ، شاہ والی ، ماڑی ، دیرہ اسماعیل خان ،پہاڑ پور، کلاچی ، درابݨ، پیزو ، ٹانک ، میانوالی ، چکڑالہ ،داؤد خیل ،کالا باغ، چیری ، کمر مشاݨی، مکڑ وال ، تھائی خیل ، عیسیٰ خیل ، داؤد خیل ، چکڑالہ ، موسیٰ خیل ،واہ بھنچراں ، خوشاب، کٹ سنگرال ، نوشہرہ ، جبی ، وڑچھہ ، سرگودھا ،کوٹ مومن ، بھابھڑہ ،کُلر واݨ ،جاریاں ،بھیرہ ، سلاں والی ، ہنڈائی والی ، فاروق آباد، سبھاگا، کوٹ عیسیٰ، شاہ پور ، کوٹ مومن، چنیوٹ، رجوعہ ، بھݨواݨہ، خیوہ ، موچی والا، جھنگ، رجوعہ، باغ، حویلی بہادر شاہ، شور کوٹ، گڑھ مہاراجہ ،باہو سلطان ، احمدپور سیال ، علی پور ، کوٹ ادو، لیہ ،چوبارہ ، کروڑ لعل عیسن، نورے والا،لودھراں، کہروڑ پکا، بھلوال ، نور پور تھل ، بھکر ، کلور کوٹ، منکیرہ ،ہارون آباد، فورٹ عباس۔اے چند ہک شہریں دے ناں ہِن ، جیویں میں ڈٖسیے جو سرائیکی وسیب ٻہوں وڈٖے خطے دا ناں ہے۔ ست دریاویںدی سرزمین ہے ، ایندے وچ سینکڑاں ہزاراں نی لکھاں آباد شہر تے وستیاں ہِن ، جنہاں کوں لکھݨ پوو تاں اوندے واسطے الگ ہِک کتاب دی ضرورت ہے۔

آثارِ تے تحقیق

سرائیکی وسیب اچ تحقیقی ادارے بالکل کائنی ۔ کہیں وی یونیورسٹی دے قیام دا مقصد مقامی زبان ، ثقافت تے اتھاں دے آثار تے تحقیق ہوندے ۔ اتھاں یونیورسٹیاں صرف اپݨے پسند دے لوکیں تے پسند دے موضوعات تے تحقیق کرویندن ۔ اتھاں ریسرچ دا دروازہ اُکا بند اے ۔ زکریا یونیورسٹی ملتان تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ خواجہ فرید چیئر منظور اے پر اینکوں فنکشنل نی کیتا ویندا ۔ یونیورسٹی دی وسیب دشمن بیورو کریسی توں پہلے خود اپݨے لوک رکاوٹ اِن ۔ گومل یونیورسٹی دیرہ اسماعیل خان خود سرائیکی شعبے کوں فنکشنل نی کرݨ ڈٖتا ویندا پیا ۔ ایویں تحقیق تے ریسرچ دے حوالے نال قدم قدم تے مسائل اِن ۔ میں ول ول لکھداں میکوں لوک آہدن جو تُساں نہ لکھیا کرو ، تُساں سچ لکھدو لوکیں کوں مرچاں لدن ۔ ولا او اپݨے طالب علمیں کوں روک ڈٖیندن جو ریسرچ ورک اچ جھوک دا ناں نہ چاؤ۔ میں اکھینداں کیا جھوک تے ریسرچ دے لالچ اچ میں سچ الھ کرݨ چھوڑ ڈٖیواں ؟ جھوک دا اتنا کم تھی ے جو ایندے درجناں موضوعات تے مختلف شعبیاں تے کئی لوک ایم فل تے پی ایچ ڈی کر سدن ، کئی واری ایم اے تے ایم فل دے سٹوڈنٹ آئن جو اساں تھیسز لکھݨ چہندوں ۔ میں آکھیا جی بسم اللہ ، ول او آ تے ڈٖسیندن جو استادیں روک ڈٖتے تے آکھئے خبردار جھوک دا ناں ول نہ چویجو۔ ہک واری اسلامیہ یونیورسٹی آلے جھوک دیاں فائلاں خانپوروں چا ے ، استادیں اجازت وی نہ ڈٖتی تے فائلاں وی نہ ڈٖتیاں ،سٹوڈنٹ رو ندے آئے تے آکھیا استاد مریندن۔ کیا انہاں دے روکݨ نال جھوک دا کم رُک ویسے یا جھوک کوں انہائیں دے ٹھپے دی ضرورت اے۔ کتنی بے شرمی دی الھ اے جو علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی جھوک دے اُتے کم کروائے پر انہاں کوں عقل نی آئی جو اے کم تاں اساڈٖا ہا ، اساں مقامی یونیورسٹیاں ہاسے ، ول یونیورسٹیں دے نال نال اتھاں سرائیکی شعبے وی ہِن ۔ میں نہ وی آکھساں تاں ول وی لوک انہاں کنوں پُچھسن جو تُساں کیا کریندے رہ یو؟ احٖ ٻہروں جیرھا وی وفد امدے تاں زکریا یونیورسٹی دے وائس چانسلر اونکوں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ گھن ویندن ۔ او لوک پُچھدن جو ایں شعبے دی تاریخ ڈٖسو جو ایہ کیویں تے کڈٖاں قائم تھیا ؟ وائس چانسلر شعبے دے چیئرمین کوں اکھیندے جو تُساں ڈٖسو تاں او میڈٖا ناں وی نی گھندا، اوں عدالتی مقدمے دا ناں نی چیندے جیندے نتیجے وچ ایہ شعبہ قائم تھیا ۔ ایویں چھؤ مار ویندن جیویں میں کنوں کاݨے ہوون ۔ میکوں کوئی غرض کائنی پر کیا اے سِجھ کوں بُٖکل اچ مار تے ڈٖینھ کوں رات بݨا سدن ؟ اساں سچائی واسطے ودے لڑدوں ، اساں سچائی دی طاقت نال اپݨی زبان ، ثقافت تے اپݨی تحریک کوں اوں تے ٹور سدوں ۔ وڈٖے عہدیں تے ٻیٹھے ہوئے چھوٹی سوچ آلے لوک سرائیکی دے پندھ کوں کاݨا نی کر سدے ۔ انہاں دے سوچ انہائیں کوں تاں بے کھوندہ کر سدی اے پر سرائیکی دی شان اچ کمی نی آ سدی۔

آوو میلے تے یار

سرائیکی زبان دے عظیم شاعر سئیں خواجہ فریدؒ سئیں دا عرس مبارک ہر سال 5-6-7ربیع اثانی کوں کوٹ مٹھݨ شریف اِچ تھیندے ، سارے جگ جہان اِچوں عقیدت مند اَمدن ، جھوک دے سئیں بشیر دیوانہ سوہݨی نظم لکھی اے ’’آوو میلے تے یار مٹھݨ کوٹ جُٖلوں، سوہݨے پیر دے مزار مٹھݨ کوٹ جُٖلوں‘‘۔

آبادی چولستان

جہانگیر مخلص آکھے جیرھے رل مل گذاریے ہن چنگے ڈٖ و ڈٖینھ حیاتی دت جہیں دے چک وچ آن ،اوہے دیہات کیا پچھدیں ‘‘ سچی ال ایہا ہے جو روہی ئِ چ آباد یں دے نال انہاندی سنڄاݨ مطابق ہن اڄ ہر پاسے چک آن ،چک دا لوظ وسیب سانگے دانگ بݨ ے ۔بہر حال روہی ئِ چ آباد وستیاں دے کجھ ناں اے ہن ،جھوک پنوار ،کاکی آلا ٹو بھہ ،رکن والا ،میر والی ،متوالی آلا ٹوبھہ ،کھیڑیاں آلا ٹوبھہ ، بجنوٹ ، رکن پور ۔خان گڑھ ،مٹھڑا ، لالو آلی جھوک ۔بہو والا ٹوبھہ ۔بھاگلا ،کنڈیرا ۔ولہار ،مٹھڑی ،رانو آلا ،روڈے آلا ،قلعہ عباس ،قمر دا ٹوبھہ ،کنڈا فرید ،عبݨ آلا ٹوبھہ ،رمن ،کیرانوالہ ،قلعہ ڈیراور ،دین گڑھ چنݨ پیر ،مراد دا ٹوبھہ ، پیر سائیں آلا ٹوبھہ ،ڄال آلا ،بختو آلی ،رانجھے آلا ،نواں کوٹ ،وڈٖی روہی ،جھوک مہر ، کنڈے آلا ،عبداللہ آلی کھوئی ۔

آصف سیال

کجھ لوک ایجھے وی ہوندن جنہاندی سوچ ، فکر تے علم زباناں تے تہذیباں دے وچا پُل بݨیندن تے وہندے دریا وانگوں سوچ دے وڈٖے وڈٖے درمݨ آباد تے شاد کر ڈٖیندن ’’دیرہ پھلاں دا سہرا‘‘ دا ہک شخص آصف سیال ایویں ہے ۔ آصف بنیادی طور تے انجینئر ہے ، سائنس دا طالب علم ہے ، ہے تاں سائنسدان پر میں طالب علم ایں سانگے لکھیے جو او آپ کوں آپ طالب علم اَکھویندے ، میں ہمیشہ ڈٖٹھے جو سائنس آلے ہمیشہ فارمولے یا ڈٖویا ڈٖو چار دی گاٖلھ کریندن ، پہلا شخص ہے جیڑھا تہذیب ، ثقافت تے جغرافیے دی گاٖلھ کریندے ، مٹی اوندی خوشبو تے مٹی دی محبت دی گاٖلھ کریندے ۔ دھرتی ، دھرتی دے وَݨ ، وݨیں دے بُٖور، بُٖوریں دی خشبو تے انہاندے پُھل ، پھل دی گاٖلھ کریندے ، اپݨی مٹی ، اپݨے وسیب ، اپݨے لوک تے اُنہاندی ماء ٻولی دی گاٖلھ کریندے ، ٻولی تے ٻولی دے مٹھاج دی گاٖلھ کریندے ، سرائیکی زبان تے سرائیکی زبان دے دان خان دی گاٖلھ کریندے ، او آکھدے سرائیکی ماء ہے ، سندھ وادی دی اصل ہے ، خطے دیاں اکثر زباناں ایندے وچوں پیدا تھئین ، کجھ پوندے پناہ گیریں آلی کار ٻاہروں آئن۔

آساں تے اُمیداں

نواں سال آوے تاں نویاں آساں تے امیداں پیدا تھیدین جیویں 2018ء شروع تھئے ،اساں سمجھے ایں سال صوبہ بݨ ویے ،وسیب سانگے سی ایس ایس دا کوٹہ مقرر تھی ویسے ‘اساڈٖا اپݨا الگ ہائی کورٹ اساڈٖے وسیب دے ٻال جج بݨسن ،ہائی کورٹ دے نویں بنچ بݨسن ،وسیب ئِ چ سپریم کورٹ دا بنچ بݨسے ،این ایف سی ایوارڈ ملسے ،لکھاں ملازمتاں پیدا تھیسن ،بے روزگاریں کوں روز گار ملسے ،اسیڈٖے ٻال لاہور ،کراچی اسلام آباد بلوچستان تے افغانستان دے ڈیتھ زون نوکریان کرݨ دے بجائے اپݨے گھر ئِ چ ملازمتاں کریسن مزبان تے ثقافت دے ادرے بݨسن اساڈٖا کوئی شاعر ادیب تے دانشور سکالر صحافی بکھ ڈٖکھ تے بیماری توں نہ مرسی ،وسیب ئِ چ غربت توں خودکشیاں نہ تھیسن ‘ پر سال مکݨ آلا ہے ‘ ڈٖھ نی مُکے ،خوشییں دا ویلھا نہ آیا صوبہ نی بݨیا ،حاکمیں وسیب دے لوکیں کوں صوبہ ڈٖے تے کٹھا کرݨ دی جاہ تے پھیٹے ودھوا ڈٖتن ،کہیں ویلے محمد علی درانی تے جہیں ویلے چوہدری طارق بشیر چیمہ ،وسیب کوں میر جعفر تے میر صادق نک تے لڑ ن ،پر ظلم کے تو ݨیں ؟ کے توݨیں ؟ آلے سوال دے اندر ہک ٻیا سوال وی ہے جو رنجیت سنگھ دے قبضے (2جون1818ء ) کوں ڈٖو صدیاں وہا ن ، پاکستان بݨیے کوں وی 70سال تھی ن کے تئیں صبر کروں؟2018ء نوان سال شروع تھیا ہا تاں اسان آکھیا ہا جو اساں جدوجہد کریسوں ،وسیب ئِ چوں ڈٖکھ بکھ تے بیماری دے خاتمے کیتے کیا اسں ایویں کیتے ؟ اپݨے گریبان ئِ چ جھاتی پائون ، اپݨے آپ توں پچھوں ۔ اساں آکھیا ہا جو اساں اپݨی  آوݨ آلی نسل کوں اوندا مستقبل تے نویں آوݨ آلے وقت سانگے آس امید دے پھل ڈٖیسون ،سوال اے ہے وسیب دی نسل کوں فیوچر ملیے یا کھسیا ے ؟ اساں سمجھا ہا نویں حکومت آئوسے تے وسیب وی تبدیل تھی ویسے پر وسیب دے چہریں تے تبدیلی تاں آئی اے پر مایوسی دی شکل ئِچ وسیب کوں ریلف دی جاہ تے تکلیف ملی اے ۔جتھاں ڈٖکھ بکھ تے بیماری ودھ ونڄے ،بے روزگاری ہووے ،مہانگ تے افراط زر ہووے اتھاں انسانی جنس دا ڈٖکھ ڈھ ویندے تے طوطو فال آلییں دا کاروبار چمک ویندے ،وسیب ئِ چ ایہو کجھ نظر امدا پے ، ملک دے اصل تے طاقتور حکمرانیں صوبہ محاذ بݨوایا صوبہ دا نعرہ لوایا ،آس ٻد ھیج ی جو ہݨ صوبہ بݨ ویسے ،نعرے تے ووٹ مل ے ،کامیابی تھی گی ،حکومتاں بݨ یاں ،ول چپ کیوں ؟ اے سوال کھادی ویندے ،کیا نعرہ لواوݨ آلے پچھیتے تے تھی ن یا ؟ نویں سال ئِ چ اساکوں وڈٖے خاب ڈٖکھائے ے ۔آپ کو آ اسں جگ جہاں دے معتبر تے معزز نظر آوݨ لے۔اساں دھرتی دا وݨ بݨیے ٻیٹھے ہاسے اکھ کھلی تاں اساڈے دھرتی تے پیر کائناں ہن ،کیا ایندا ناں تبدیلی ئِ؟وسیب ئِ چ لوک خودکشیاں کریندے پن ،لوک بکھ ڈٖکھ تے تریھ توں مردے پن ،تونسے ئِ چ بکھ دی ڈٖیݨ پل پل ٻچے ڈٖیندی پی اے ،تونسے دے وزیر اعلیٰ آکھے لاہور ئِ چ بسنت منائو ،پتنگاں اُڈائو ،خوشیاں کرو تے جشن منائو ۔نویں سال آوݨ تے اساں سمجھیا ہا جو حکومت وسیب ئِ چ اونویں ادبی ادارے بݨیسے جیویں سندھ پنجاب ئِ چ ہن ،سرائیکی کتاباں چھپسن تقریباں تھیسن پلاک آنگے سلاک بݨسے پر تھیا اے جو سرائیکی وسیب دے کروڑیں دا حصہ لاہور دا پنجابی ادرہ پلاک کھا ے ۔وسیب دت شاعر ادیب تے گلوکار بیمار ہن ۔اپیلاں کر کر تھک یوں سرکور کجھ ڈٖیوݨ سانگے تیار کنھی ،کوئی تبدیلی نی آئی ،چہرے بدل ن تخت لاہور دا نظام اوہو دا اوہو ہے ،تخت پشور کوں ڈٖیکھوں تاں اساڈٖے ٹانک دیرہ اسماعیل خان دے سرائیکی بھرا اتھاں توں وی زیادہ عذاب وات ئِ ن سوال اے ہے جو تبدیلی کڈٖاں آئو سے ،وسیب دی حالت کڈٖاں بدسے ،وسیب دے لوکیں کوں حق حقوق کڈاں ملسن ؟ ظلم کڈاں مکسے ؟ شئت ایندا ولدا اے ہے ’’ جے تئیں ظلم سہندے رہسوں تھیندا رہسے ۔

آزادؔ رنگپوری

شعری مجموعہ’’ ہُن وس بدلا‘‘ دے خالق آزاد رنگپوری دا اصل ناں بشیر احمد ہا جو ضلع بہاولپور دے نمائندہ شاعر ہن۔ واضع تھیوے جو رنگپور کھیڑا ضلع مظفر گڑھ وچ ہے ،رنگپور بگھور ضلع خوشاب وچ ہے ۔جڈاں جو آزاد مرحوم دا رنگپور خانقاہ شریف دے نیڑے ضلع بہاول پور وچ ہے ۔بشیر احمد آزاد رنگپوری دا تعلق ایجو کیشن نال ہا ،اوہ اپنے فرائضِ منصبی ادا کرن دے نال نال ’’ سرائیکی مجلس‘‘ بہاول پور نال وی منسلک رہ گئے۔تے ایویں سرائیکی زبان و ادب دے فروغ واسطے وی انہاں بے لوث خدمات سر انجام ڈتیاں۔اوہ ہک متحرک شاعر و ادیب ہن۔علمی ادبی کٹھ کرناں ،مشاعرے کراوناں،فلاحی کمیں وچ حصہ گھنناںانہاں دے من پسند مشاغل ہن۔سرائیکی زبان دی اگونہی سانگے کم کریندن تے ماء ٻولی سانگے ڈٖینھ رات ہک کر ڈٖتے۔

آب۔ ست دریا

ست دریاویں دی سرزمین سرائیکی وسیب جینکوں سندھ وادی دریاویں دی وادی آکھیا ویندے۔3000 قبل مسیح وی اپݨے عروج تے ہئی۔ اڄاں ٻئی  پتھر دے زمانے وچ رہندی پی ہئی پر سرائیکی وسیب پتھر دے زمانے وچوں نکلدا آیاہا، وسیب دے دریا ویں ہر پاسے اناج تے ساول پیدا کر ڈٖتی ہئی اتھاں تہذیب پیدا تھئی، لوک گھر تے شہر پئے ے، دیرے دی رحمان ڈھیری ، حسام ڈھیری، مندرہ کلاں، کافر کوٹ (بلاٹ) ہند یرے (تے میاں نور دے کھنڈرات نشانیاں ہن۔دنیا دی قدیم کتاب رگ وید سرائیکی وسیب دے دریا سندھ دے آس پاس لکھی ئی۔ قدیم کتابیں اِچ ست دریاویں دا ذکر ملدے۔ رگ وید وچ جیرھے اشلوک لکھئے ن انہاندی تعداد ہک ہزار توں زائد اے اشلوک د ریائے سندھ دے کنارے آباد وستیاں وچ بہہ تے لکھئے ے۔(بحوالہ دیرہ مکھ سرائیکستان ، مصنف عباس سیال )۔

آفتاب نواز مستوئی

راجن پور دے سرائیکی شاعر آفتاب نواز مستوئی دا اصل ناں محمد آفتاب تے ابے سئیں دا  ناں محمد نواز مستوئی ایڈووکیٹ ہے۔ مستوئی برادری نال تعلق رکھدن۔ لاہور شہر اچ 31جنوری 1961ء اچ پیدا تھئے۔ ایف اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دے پیشے اچ منسلک تھی ے۔ صحافت اچ ٻہوں وڈٖ ا ناں اے۔ جام پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء دھرتی تے ماء ٻولی نال ٻہوں محبت کریندن۔

آثار توں مالا مال

ملتان دا سارا علاقہ تمدنی آثار جیہی نعمت توں مالا اے آثار کوں ولیا ونڄے تے کھدائی کیتی ونڄے تاں ٻہوں کجھ مِل سدے۔ماضی کوں ولݨ کیتے آثار قدیمہ دی ٻہوں اہمیت ہوندی اے کیوں جو جہان اَتے جِن واقعات دے بارے ئَِ چ تاریخ دے اوراق چُپ ہوندن کھدائی کرݨ نال لُکے ہوئے گوشے نکھر تے سامݨے امدن ۔مختلف اصحاب ملتان دی ہزاراں سال پُراݨی تاریخ کوں لبھݨ کیتے مصروف ریہے ۔سر الیگزینڈر ملتان دے قلعے ئِ چ 1853ء ئِ  چ کھدائی کیتی ۔1963-64ء ئِ چ ماہر آثار یات ہک صدی توں زائد عرصہ  پہلے سر الیگزینڈر کننگھم ملوئی خاندان دے کجھ پُراݨے شہر تے دیہات دے آثار قدیمہ دریافت کیتے ۔سکندر اعظم 326قبل مسیح ئِ چ انہاں شہراں کوں دریافت کیتا ۔کننگھم ملتان دے تاریخی قلعے دے اندر ہک کھوہ دی چالھیں فٹ دی گہرائی تک کھدائی کیتی اِتھوں اِتھاں دے مختلف ادوار دا پتہ لدے ۔1963تے 1971ء ئِ چ آثار قدیمہ دا پتہ چلایا جیہڑا وادی سندھ دے قدیم تہذیبی دور توں گھن تے چوڈٖویں صدی عیسوی تئیں تعلق رکھیندے ہن ۔انہاں ئِ چ جلال پور ،دھنی وال تے مغل وال ادے آچار وی ہن جیڑھے ابتدائی ہڑپائی ہن ۔انہاں نال ملتان دے قدیم ترین تہذیب دے پنج ہزار سالاں دے دور دی نشاندہی تھیندی اے۔

آتشزدگی دا واقعہ

نواب صاحب صادق خان رابع اپݨے پُتر مرحوم جیڑھا ہک آتشزد گی دے حادثے ئِ چ فوت تھیا ، دے ناں تے رحیم یار خان رکھ ڈٖتا یا ۔آتشزدگی دے ایں واقعے دا نواب صاحب تے ٻہوں اثر تھیا تے او صدمے توں نت روندے رہندے ہن۔ نواب صاحب محمد خان رابع 1898ء ئِ چ انتقال کر ے تے نواب بہاول خان خامس جانشین تھیے تاں انہاں ایند ناں صادق آباد رکھ ڈٖتا ۔سرکاری کاغذات ئِ چ اے ناں استعمال تھیوݨ لا ۔ پُراݨاں ریکارڈ اراضی جیڑا ڈپٹی کمشنر آفس ئِ چ موجود ہے ۔ایندے ئِ چ اے ناں ہی علاقے کیتے استعمال تھے۔عوام نے اے ناں قبول نہ کیتا ۔نواب بہاول خان خامس تھوڑے عرصے حکومت دے بعد فوت تھیا تاں ولا ایندا ناں رحیم یار خان رکھ ڈٖتا یا (17) جتھاں تک موجودہ شہر صادق آباد دا تعلق اے اینکوں ریلوے لائن دی آمد سال 1880ء دے ویلھے اے ناں ڈٖتا یا ۔ کیوں جو اتھاں ریلوے لائن بݨایا یا تے اتھاں ہک چھوٹی وستی ہئی اَتے ایں علاقے دی تحصیل احمد پور لمہ ہئی ۔کیوں جو آوݨ ونڄݨ دا اہم ذریعہ ریل ہئی اتے جیڑے شہر یا دیہات ریلوے لائن تے آباد ہن او اہمیت اختیار کر ے اَتے جیڑے دیہات یا شہر پرے ہووݨ دی وجہ توں پس منظر ئِ چ ونڄݨ شروع تھی ے ۔ 1938-39ئِ چ تحصیل ہیڈ کوارٹر احمد پور لمہ توں صادق آباد منتقل تھیا تے آباد کار تیزی نال اِتھاں آباد تھیوݨ لے ۔

احمد خان طارق

سرائیکی وسیب دا ماݨ تے سرائیکی وسیب دے بزرگ شاعر سئیں احمد خان طارق (مرحوم) دا اصل ناں احمد بخش تے ابے سئیں دا ناں بخش خان ہے۔ کھوسہ بلوچ برادری نال تعلق ہئی۔ 1924ء کوں شاہ صدر دین دیرہ غازی خا ن اچ پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے زمینداری اچ مصروف ریہے۔ سئیں نور محمد سائل (مرحوم) دی شاگردی اچ 1945ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔تصانیف اچ گھروں دَر تاݨی۔ متاں مال ولے۔ میکوں سی لدے۔ ہتھ جوڑی جُٖل۔ طارق دے ڈٖوہڑے۔ ٻیٹ دی خوشبو۔ پھُل لکھ ڈے تے عمراں دا پورھیا شامل ہے۔ آپ سرائیکی ادب دی ٻہوں خدمت کیتی سرائیکی ادب وچ آپ دا ٻہوں وڈٖا ناں اے بلکہ سرائیکی ادبی تاریخ آپ دے ناں دے بغیر پوری نی تھی سدی۔ فروری 2017ء اچ فوت تھی ے ۔

امب تے ٻئی پیداوار

سرائیکی وسیب کوں اساں بہشت آکھدوں کیونجو اتھاں پھل فروٹ تے ہر شئے تھیندی اے ۔ پُھٹی ، نا ، کݨک ، وصل ، آلو، تماخو ، جوار، ٻاجھری ، سریم ، اسوں ، چیݨاں ، برسین ، مکئی ، تھوم ، موری ، مُنگ ، مرچاں ، ٹماٹر ، پالک ، گوبھی، شکر کھنڈی ، وتاؤں ، امب ، مالٹا، امرود، انار ، کیلا ، پِنڈ، جؤ، جوار ، مٹر ، دھاݨے ، جیرہ ، سونف ، مانہ، سورج مُکھی ، کدوں ، پینٹھا ، تُری ،بھنڈی ، نہال ، میڑھے ، اروی ، بھ، مُنگ پھلی، نبوئے ، گاجر ، مولی ، سوہنجڑاں، کچنال ، ڄموں ، شتوت ، مالٹے ، کنوں ، پیلھوں ، ڈٖیلھے ، لسوڑہ ، چِبھڑ، کاں پیلوں ، لوڑنک ، میتھری ، سا ، پالک ، روہاں، چݨے ، گنوار ، مکئی ، ہر دال، وصل ، تھوم،مٹر، کریلے ، بند گوبھی ، کھیرے ، ہندواݨے ، خربوزے، پاٻی ، ککڑیاں سمیت تقریباً ہر سبزی ، فصل تے پھل فروٹ وسیب اچ تھیندے ۔

اقبال سوکڑی

اصل ناں محمد اقبال قلمی ناں اقبال سوکڑی تے ابے سئیں دا ناں صاحب خان ہے۔ ملغاݨی بلوچ قوم نال تعلق رکھدن۔ 5اپریل 1938ء کوں سوکڑ اچ پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے مدرس تے شعبے نال وابستہ تھی ے۔ سئیں درویش نتکاݨی دی شاگری اچ 1958ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ ہنجوں دے ہار، ڈٖکھ دی جنج ، کالے روہ چٹی برف، ورقا ورقا زخمی، لیرو لیر پچھانواں ، اَٹھواں اسمان شامل ہن۔ تونسہ ضلع ڈیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ سرائیکی شاعری اچ آپ دا ٻہوں وڈٖا ناں ہے۔ سرائیکی زبان تے سرائیکی وسیب نال محبت دی حد کائنی۔ ٻہوں چنے انسان ہن۔

ابن حنیف

مورخ، صحافی ، دانشور ہن۔ 1931ء اچ رجانہ کلیانہ ضلع حصار اچ پیدا تھئے۔ اصل ناں مرزا ظریف بیگ ہے ۔ ابے سئیں دا ناں مرزا محمد حنیف بیگ ہے ۔ پرائمری تعلیم اپݨے دیہات اچ مڈل تعلیم گورنمنٹ ہائی سکول حصار اچ نویں جماعت کرنال توں تے میٹرک 1947ء اچ حصار دے سکول توں کیتی ۔ قیام پاکستان دے بعد ہجرت کر تے پہلے لاہور ول مظفر گڑھ ول میر پور خاص ،ول مظفر گڑھ دے آنوݨ ونڄݨ اچ ڈٖو سال لنگھا چھوڑیے ۔ قدیم تہذیباں دی تحقیق انہاں داعشق بݨ یا تے روزنامہ ’’امروز‘‘ملتان دی سب ایڈیٹری انہاں دا روزگاربݨی جئیں نال او 1970ء اچ وابستہ تھئے تے بطور سینئر سب ایڈیٹر ریٹائر تھئے۔مرزاابن حنیف دی ہُݨ تک شائع تھیوݨ آلی تحقیقی تصانیف اے ہن۔ ہزار اں سال پہلے ۔ بھولی بسری کہانیاں۔ تخلیق کائنات۔ سات دریائوں کی سرزمین۔ مصر کی قدیم مصوری ۔ دنیا کا قدیم ترین ادب۔ سات دریاؤں کی سرزمین وسیب دے بارے اچ ہے تے وسیب دا قدیم ناں ست سندھ ( سپت سندھو) بارے الھ مہاڑ کیتی ئی اے تے ڈٖسیا ے جو اے خطہ قدیم ہووݨ دے نال نال زرخیز ترین تے بہترین وی ہے۔

اصغر ندیم سید

پاکستان دے معروف ڈرامہ نگار ، شاعر اصغر ندیم سید 14مئی 1949ء کوں پیدا تھئے۔ اتھائوں ابتدائی تعلیم حاصل کیتی۔ ملتان توں ای ایم اے (اردو) تے ایل ایل بی د ی ڈگریاں حاصل کیتیاں تے 1972ء اچ اتھاں دے ہک کالج اچ پڑھاوݨ لے۔ درس و تدریس دے نال نال شاعری وی کریندے ہن تے تراجم وی ۔ 1980ء اچ گورنمنٹ کالج لاہور نال وابستہ تھی ے تے ٹیلی ویژن کیتے ڈرامے لکھݨ شروع کیتے ۔ پہلا ڈراما ’’صبح کی دستک‘‘ دے ناں نال ٹیلی کاسٹ تھیا۔ ڈٖوجھا ڈرامہ ’’دریا‘‘ چولستان دی صحرائی زندگی دے پس منظر اچ لکھیا یا ہا تے اتھایں فلمایا یاہا۔ ٻہوں پسند کیتا یا۔ ’’آخری گیت‘‘ ادارئہ لوک ورثہ دی طرفوں بݨائی ی پہلی تجربانی وڈیو فلم ہئی۔ ایندے اچ اُنہاں تھرپار کر دی ثقافت ، لوک ورثے تے گیتاں دی تلاش دے سفر کوں ہک رومانی کہاݨی اچ بیان کیتا ہا ۔ ’’روہی دھوپ جلی‘‘ وی چولستان دے پس منظر اچ لکھی ئی ۔ ’’پیاس‘‘ تے ’’چاند گرہن‘‘ انہاں دے مقبول ترین ٹی وی سیریل ہن۔ ’’پیاس‘‘ اچ سوہانرا (سہیل اصغر) دا مکالمہ ’’وکھری ٹائپ‘‘عام زبان دا محاورہ بݨ یا ہا۔ انہاں دے ہک مقبول سیریل ’’خواہش‘‘ ہا۔ انہاں دی تصانیف اے ہن ۔جنگل کے اس پار جنگل۔ زمین زاد کا اُفق (ترجمہ)، بوطیقا(ترجمہ)۔ انشا نگاری (تنقید)۔ دریا (ٹی وی ڈراما)۔

اے بی اشرف

معروف نقاد تے معلم سئیں ڈاکٹر اے بی اشرف 15فروری1935ء کوں جتوئی ضلع مظفر گڑھ اچ پیدا تھئے۔ پنجاب یونیورسٹی توں ایم اے اُردو، بہاء الدین زکریا یونیورسٹی ملتان توںاُردو ادب اچ پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی ۔ تکمیل تعلیم دے بعد بہاول نگر تے ملتان دے کالجاں اچ تدریسی فرائض انجام ڈٖتے۔ ایںدے بعد بہاء الدین زکریا یونیورسٹی دے شعبہ اُردو دے صدر نشین مقرر تھئے۔ ول انقرہ یونیورسٹی ، ترکی دے شعبہ اُردو نال منسلک تھی ے۔ ڈاکٹرصاحب دی قابل ذکر تصانیف اے ہن۔ آغا حشر اوران کافن۔ اقبال اور قائد اعظم ۔سئیں ڈاکٹر اے بی اشرف سرائیکی وسیب دا ماݨ تے فخر ہِن۔

انگریزاں ملتان دا دارالحکومت ختم کیتا

انگریزیں دی آمد توں پہلے ملتان صوبائی دارالحکموت ہا ،دارالحکمومت دا درجہ ختم کرتے انگریزیں اینکوں ضلع دا درجہ ڈٖتاجیندے وچ پنج تحصیلاں ملتان ،شجاع آباد ،لودھراں (کجھ عرصہ ہیڈ کوارٹر کوٹ پیر سادات ) میلسی تے سرائے سدھو قائم کیتیاں یاں ۔نہر سندھنائی دی احداثی دے نتیجے ئِ چ سرائے سدھو توں تحصیل ہیڈ کوارٹر کبیر آلا منتقل کیتا یا ۔نہر لوئر باری دو آب دی احداثی دے کبیر آلا تحصیل توں خانیوال تحصیل بݨائی ی ۔میلسی تحصیل کنوں نویں تحصیل وہاڑی بݨائی ی ۔سابقہ ضلع ملتان دی ترائے تحصیلاں وہاڑی (1976) خانیوال (1985) تے لودھراں (1992) کوں قیام پاکستان دے ٻہوں عرصہ بعد ضلع دا درجہ ڈٖتا یا ۔ وہاڑی ئِ چ ہک نویں تحصیل بورے والہ ، خانیوال ئِ چ ڈٖو نویاں تحصیلاں میاں چنوں ، جہانیاں اَتے لودھراں ئِ چ ڈٖو نویاں تحصیلاں کہروڑ پکا تے دنیاپور بݨائی ئی ۔

اُوچ شریف

اُچ ہک قدیم تاریخی تے اسلامی اہمیت دا شہر اے بہاولپور توں جنوب مغرب آلے پاسے اٹھتری میل دے فاصلے تے پنجند دے نال واقع ہے۔ 1981ء دی مردم شماری دے مطابق اتھاں دی آبادی تقریباً پندرہ ہزار ہے موجودہ قصبہ ترائے چھوٹی چھوٹی وستیاں اچ بخاری،اُچ گیلانی تے اچ مغلہ تے مشتمل ہے۔ سب توں نیڑے ریلوے اسٹیشن احمد پورشرقیہ ہے جیڑھا اتھوں ٻارہاں کلو میٹر دے فاصلے تے ہے۔ 8 جولائی 1975ء کوں ایکوں سب تحصیل دا درجہ ڈٖتایا۔

550ق م دے ل بھ آباد تھیا۔ سکندر اعظم اپݨے ہندوستان دے حملے اچ اتھاں رُکیا۔ محمد بن قاسم دے فتح سندھ دے ویلے اے شہر سیاسی، معاشی تے تہذیبی لحاظ نال بے مثل ہا۔ محمود غزنوی دے حملے توں پہلے اُچ سندھ دا ہک صوبہ ہا تے اتھاں ہندواں دی حکومت ہئی۔ محمودغزنوی دے زمانے توں اتھاں علوم اسلامی دی آمد تھئی۔ مولانا صفی الدین گازرونی 980وچ اُچ آئے۔ اتھاںاُنہاں ہک اسلامی درس گاہ دی بنیاد رکھی ، جیندے اچ ہکو ویلھے ڈھائی ہزار طالب علم تعلیم حاصل کریندے ہن۔سلطان شہاب الدین غوری ایں ادارے دا پہلا مربی ہا۔ ایندے بعد غوری حکمراناں اُچ کوں اپݨا دارالحکومت بݨایا۔غوری سلطنت دے زوال دی وجہ توں اُچ تے وی زوال آیا ۔ منگولیاں دے حملیاں دے دوران اکثر علماء تے فضلاء نے ہجرت کرتے اُچ دا رُخ کیتا تے اتھاں رہائش اختیار کیتی۔ منگولیاں نے بھانویں ایں شہر کوں کئی واری تاراج کیتا ، پر ایندی اہمیت اچ کئی فرق نہ آیا۔ ہمایوں دے عہد اچ اے شہر مغلیہ سلطنت دے ماتحت آ یا تے ایں شہر اپݨی پُراݨی شان بحال کر گھٖدی۔ اورنگ زیب عالمگیر دے بعد توں اُچ دی اہمیت ہولے ہولے گھٹ تھیندی ی۔ رنجیت سنگھ ایں شہر تے قبضہ کرݨ دی کوشش کیتی ،پر ناکام ریہا۔ البتہ بہاول پور دے واسیاں نے ایکوں اپݨی ریاست اچ شامل کر گھٖدا۔

اُچ شریف اولیائے کرام دا مقام ہے ۔ سادات بخارا دے سید جلال الدین بخاری سرخ پوش ، انہاں دے صاحبزادے سید احمد کبیر بخاری تے انہاں دے صاحبزادے مخدوم جہانیاں جہاں گشت ، مخدوم راجن قتال ، بی بی جیوندی، حضرت بہاول حلیم، حضرت بندگی محمد غوث جیہیں اکابر صوفیا ںدے مقبرے اتھائیں ہن۔اوچ شریف کوں سرائیکی وسیب اچ ٻہوں اُچا مقام تے مرتبہ حاصل ہے۔ بابا بلھے شاہ سمیت وڈٖے وڈٖے سرائیکی شاعر، ادیب تے دانشور پیدا تھئے۔

احمد پور سیال

احمد پور سیال تحصیل شورکوٹ، ضلع جھنگ دے جنوب اچ واقع ہک قصبہ ۔ اے دریائے چناب دے مغربی کنارے تے مظفر گڑھ جھنگ دی پکی سڑک تے واقع ہے۔ ایکوں اٹھارویں صدی عیسوی اچ نصرت سیال آباد کیتا تے اپݨے وڈٖے پوترے احمد دے ناںتے ایندا ناں احمد پور رکھیا۔ 1965ء اچ اتھاں مولانا حکیم سید اختر حسین نے ہک دینی مدرسہ ’’جامعۃ العزیز‘‘ دی بنیاد رکھی۔ اتھاں دی زرعی زمین ٻہوں زرخیز ہے۔ ایندے نال نال اے جاہ مردم خیز وی ہے ، ٻہوں وڈٖے لوک پیدا تھین تے سرائیکی شاعری تے لوک دانش اچ ایں علاقے دا ٻہوں وڈٖا ناں ہے۔

ارشاد امین

سرائیکی دانشور، صحافی تے لکھاری ارشاد احمد امین عطا محمد پہوڑ دے گھر 25 دسمبر 1960 ء اچ چاچڑاں شریف اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1974 ء اچ نثر لکھݨ شروع کر ڈٖتی ۔ انہاں دی کتاب پارلیمنٹ بک ہے ۔ انہاں سرائیکی اخبار سڄاک ، سرائیکی رسالے وی شائع کیتے تے سرائیکی ماء ٻولی سانگے ٻہوں کم کیتا ۔

اسلم میتلا

سئیں محمد اسلم میتلا جہانیاں ضلع خانیوال اچ ملک شیر محمد میتلا دے گھر 1951  ء اچ ڄمئے۔ بی اے ایل ایل بی کر تے وکالت دا پیشہ اختیارکر گھدا ۔ بعد اچ جج بݨ ئے ۔ 1975 ء توں ادب نال شغف تھیا تاں لکھݨ شروع کیتا۔ انہاں دی ہِک کتاب لعل سرائیکی دے سامݨے آئی اے جیں اچ سرائیکی دے وڈٖے ادیباں ، شاعراں بارے خاکے شامل ہِن ۔

احمد پور شرقیہ

احمد پور شرقیہ ضلع بہاولپور دا مشہور قصبہ تے تحصیل۔ایندا قدیم ناں احمد پور وڈایا احمد پور کلریانوالہ ہے۔ ایندی بنیاد قادر دینے خان دے فرزند احمد خان نے 1748ء اچ رکھی ہئی۔ اے شہر ابتدائی طور تے ایں توں مختلف جھاہ تے آباد کیتا یا ہئی۔ 1758ء اچ سیلاب ایکوں تباہ کر ڈٖتا۔ تڈٖاں ایں جھاہ توں کجھ میل پرے موجودہ شہر تعمیر کیتا یا۔موجودہ شہر توں تقریباً ڈٖو میل دے فاصلے تے پُراݨا شہر ’’احمد پور کہنہ‘‘ دے ناں نال ہُݨ تئیں موجود ہے۔ احمد خان دے اٹھ پُتراں اچوں مہابت خان نے شہر دا وڈٖا بازار سیابت خان تعمیر کرایا ہا۔ 1784ء اچ مہابت خان نے نواب بہاول خان ثانی عباسی کوں اپݨا ڄوانترا بݨا گھٖدا تے احمد پور شہر مع نہر قطب واہ اپݨی دھی دے جہیز اچ ڈٖے ڈٖتا تے ول اے علاقہ ریاست بہاول پور دا حصہ بݨ یا۔

اتھاں ہک مضبوط قلعہ وی ہا جیڑھا ہُݨ شہر دے اندر ون اچ آ ے ٻہوں عرصے تئیں تحصیل دے دفاتر، تھاݨہ تے ڈٖوجھے سرکاری اداریاں قلعہ دی عمارت اچ ریہے۔ قلعے دے آثار ہُݨ وی موجودہن۔ مشرقی دروازے دے نیڑے قلعے دا قدیم کھوہ وی موجود ہے جیندا پاݨی ٻہوں مٹھا ہے۔ نواب بہاول پور دی رہائش گاہ ’’صادق گڑھ پیلس ‘‘ وی اتھائیں ہے۔  سرائیکی شاعری تے سرائیکی گائیکی دے حوالے نال ایں شہر کوں ٻہوں اُچا تے وڈٖا مقام حاصل ہے۔

احمد پور لمہ

پہلے اے ضلع بہاولپور دا حصہ ہا۔ ہُݨ ضلع رحیم یار خان اچ شامل ہے۔ قلعہ احمد پور لمہ (جیکوں چھوٹا احمد پور وی آکھیا ویندے)صادق آباد دے شمال مغرب اچ چار میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ستلج دے نہری نظام تے ریلوے دی تعمیر توں پہلے ایں شہر کوں تحصیل صدر مقام دا درجہ حاصل رہ ے۔ احمد پور لمہ دی بنیاد سردار احمد خان رکھی جیڑھا جو پنجویں پشت اچوں ہے۔ 1806ء اچ احمد خان دے پُتر قادر بخش خان نے نواب بہاول خان ثانی نال لڑائی چھیڑ گھٖدی ، جنہاں فتح محمد خان غوری دی قیادت اچ ہک وڈٖی فوج بھیج تے فوجی کاروائی کیتی۔ معمولی جہی لڑائی دے بعد احمد خان کوں قید کر گھٖدا تے احمد پور لمہ مع سٹھ دیہات دے ، ریاست بہاول پور اچ شامل کر گھٖدے ئے۔ اے قصبہ اپݨے زمانہ عروج اچ چنی تجارتی منڈی رہ ے۔ اتھاںہک قلعہ جامع مسجد رمضان خان، ترکھاناں آلی مسیت تے ٻیاںتاریخی یادگاراں ہن۔ حضرت بشارت علی تے حضرت خاکی شاہ دے مزار وی اتھائیں ہن۔سرائیکی شاعر بخت فقیروی اتھائیں دفن ہن۔ شہر دے نیڑے ڈٖو باغ فتح علی خان تے باغ غیاث الدین ٻہوں مشہور رہ ن۔سرائیکی وسیب اچ ایں قسبے کوں ڈٖاڈھا مہت آلا سمجھا ویندے۔

امان اللہ ارشد

معروف سرائیکی شاعر سئیں امان اللہ ارشد وستی دیرہ دوست محمد ججہ عباسیاں تحصیل خانپور اچ حکیم محکم الدین اعواݨ دے گھر 1972 ء اچ اکھ کھولی ۔ 1981 ء توں شاعری شروع کیتی تے سئیں صوفی فیض محمد دلچسپ کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دیاں کتاباں اکھیں خواب جگارے ، ارشد دے ڈٖوہڑے ، سِک دا ساوݨ، دھمال ، تیڈٖیاں یاداں ، آسرا فقیریں دا، تیڈٖیاں یاداں ہِن۔

اساڈٖی اپݨی سنڄاݨ

سندھ دی چالھی فیصد آبادی احٖ وی گھریں وچ سرائیکی الیندی اے ، بلوچستان دے 30 فیصد علاقے سرائیکی الاوݨ تے مشتمل ہن ، صوبہ خیبرپختونخواہ دے دیرہ اسماعیل خان ڈویژن سمیت ٻہوں سارے علاقے سرائیکی قومیت تے مشتمل اِن ، ایندی کیا وجوہات ہِن ؟ ایں الھ دا اندازہ تاریخ دا مطالبہ کیتے بغیر حاصل نی تھی سدا۔ جیکر اساں مطالعہ کروں تاں ہک ویلھے ایہے سارے علاقے سلطنت ملتان تے بعد اچ صوبہ ملتان دا حصہ ہن ، اتے اتھاں دی قومی تے سرکاری زبان سرائیکی ہئی ، ج مشہور کتاب ’’ آئین اکبری ‘‘ دے وچ صوبہ ملتان دا جغرافیہ  بیان کیتا ے ۔

شاہ جہان دے زمانے اچ سلطنت مزید کھِنڈ ئی تاں ہندوستان کوں 22 صوبیاں اچ تقسیم کر ڈٖتا یا ۔ شاہجہاں نامے اچ انہاں صوبیاں دی جیڑھی فہرست ڈٖتی ئی اے انہاں اچ لہور تے ملتان انج انج صوبے دے طور تے پیش کیتے ن۔مغلیہ دور توں پہلے ملتان تے ایندے نال دے علاقے جِتھاں احٖ وی سرائیکی زبان ٻولی ویندی اے ، لہور کنوں جدا طریقے نال ارتقا پذی تھیء ہن ، 1445ء توں 1525 ء تئیں ملتان تے لنگاہ حکمرانیں دا قبضہ ہا ۔ ایں عرصے وچ ملتان ہک خودمختار ریاست دی شکل اختیار کر یا ۔ سلاطین دہلی دے دور اچ ملتان حملہ آوریں دے رستے تے ہووݨ دی وجہ توں ہک علیحدہ اہم صدر مقام بݨیا ریہا ۔

پروفیسر عزیز احمد اپݨی کتاب ’’ کیا ہم اکٹھے رہ سکتے ہیں ؟ ‘‘ وچ لکھئے جو سرائیکی علاقے دی جداگانہ حیثیت توں انکار نی کیتا ونڄ سدا۔ انہاں سرائیکی قومیت توں سرائیکی ثقافت کوں بالکل انج قرار ڈٖتے ، انہاں لکھئے جو سرائیکی ثقافت تے مسلم اثرات تے پنجابی ثقافت تے ہندو اثرات زیادہ ہِن ۔

عرباں دے آوݨ توں پہلے سندھ تے حاکم رائے خاندان دی سلطنت دے چار صوبیاں وچوں ہک صوبہ ملتان ہا یعنی ایندا تعلق اوں زمانے وچ وی لہور دی بجائے سندھ نال زیادہ ہا تے ایندے نال نال سرائیکی علاقے دی تریخ عرباں دے آوݨ دے بعد وی مختلف رہی ۔ محمد بن قاسم دی فتح سندھ دے نتیجے اچ ملتان تے عرب حکمرانی کرݨ لے ، جڈٖݨ جو ایندے ترائے سو سال بعد تک لہور ہندو حکمراناں دے زیر نگیں ہا۔ ملتان تے سرائیکی علاقے وچ عرب ثقافت تے اسلام دے اثرات پے پر لہور تے ہندو اثرات غالب ریہے ۔ لہور دے ثقافتی رشتے ملتان دی بجائے دہلی دے نال ہَن ۔ جڈٖاں ترائے سو سال بعد 1005 ء اچ محمود غزنوی نے لہور تے حملہ کیتا تاں ملتان دے برعکس اتھاں عرب اثرات دی بجائے ترکی تے ایرانی اثرات دا غلبہ تھیا ۔

اسلم رسول پوری

سئیں اسلم رسول پوری سرائیکی زبان، ادب تے سرائیکی سیاست دے حوالے نال ٻہوں وڈٖا مقام رکھدن ۔ سرائیکی لسانیات دے حوالے نال ٻہوں کم کیتا ۔ سرائیکی زبان ، اوندا رسم الخط تے آوازاں دے نال نال تلاوڑے ، سرائیکی قاعدہ ، سرائیکی بارے سوال جواب ، سچل سر مست ، بیدل سندھی ، سرائیکی معنے دا پندھ تے ایویں ٻیاں کافی ساریاں کتاباں لکھیاں ۔ سئیں محمد اسلم رسول پوری عبدالحکیم خان احمدانی بلوچ دے گھر 20 نومبر 1941ء کوں وستی رسول پور تحصیل ڄام پور اچ پیدا تھئے تے بحیثیت مدرس خدمات سر انجام ڈٖیندے رہ ئے ۔انہاں دی تعلیم ایم اے ، ایل ایل بی ہے ۔1971ء اچ سرائیکی قلم قبیلے دے وچ شامل تھئے ۔ ریٹائرمنٹ دے بعد بحیثیت وکیل خدمات سر انجام ڈٖیندے پِن ۔

اشو لال

محمد اشرف المعروف اشو لال غلام محمد راں دے گھر کروڑ لعل عیسین اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی بی ایس کیتا ۔ لکھݨ پڑھݨ دا شوق شروع توں ہا ۔ 1979 اچ سرائیکی شاعری شروع کیتی ۔ چھیڑو ہتھ نہ مرلی ، گوتم نال جھیڑا، کاں وسوں دا پکھی ،سندھ ساگر نال ہمیشاںانہاں دیاں کتاباں ہِن۔اشو لال سرائیکی دے جدید لہجے دے شاعر اِن ، آپ دے کلام کوں تعلیم یافتہ لوک ٻہوں پسند کریندن ۔

اسلم انصاری

محمد اسلم انصاری حاجی قاسم علی انصاری دے گھر بیرون پاک گیٹ ملتان اچ 30 اپریل 1939 اچ پیدا تھئے ۔ بی اے آرنر ، ایم اے تے ول پی ایچ ڈی کیتی ۔ درس و تدریس دے شعبے نال وابستہ ہن۔ 1956 اچ شاعری شروع کیتی تے ساریں بزرگ شاعریں توں استفادہ حاصل کیتا۔ خواب و آگہی ، اقبال عہد آفریں ، نقش عہد وصال ، Kafes( ترجمہ کافیاں خواجہ فرید) انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔

اعجاز تشنہ

سرائیکی گیت نگاری وچ سئیں اعجاز تشنہ دا ٻہوں وڈٖا ناں ہے ۔ اعجاز تشنہ 1964 ء اچ رب نواز اعواݨ دے گھر بھکر اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1988 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ انہاں دے استاد ندیم بخاری تے افضل عاجز ہن ۔ انہاں ماڑا اے تاں ماڑا سہی یار جو ہے سمیت سینکڑاں گیت لکھئے تے 8 دسمبر 2016 ء کوں فوت تھی ئے ۔

اکرم میراݨی

معروف دانشور اکرم میراݨی احمد یار خان میراݨی دے گھر لیہ اچ پہلی جون 1957ء اچ پیدا تھئے ۔ایم ایس سی کر تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ئی ۔ پاکستان ثقافت اور انقلاب ، سرائیکی دیس ، گریٹر تھل ، ملتان کے بالمیکی ، ماحولیات اور اخلاقیات ، لیہ کی ہندو برادری انہاں دیاں مشہور تصانیف ہِن ۔ پروفیسر اکرم میرانی سرائیکی وسیب دے حق حقوق سانگے اخباریں اچ لکھدے راہندن ۔

اشرف دھریجہ

محمد اشرف دھریجہ دھریجہ نگر خانپور اچ خان محمد دھریجہ دے گھر 11 نومبر 1972ء اچ ڄمئے ۔ ایف اے کر تے محنت مزدوری شروع کر ڈٖتی ۔ 1989 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں امان اللہ ارشد دے شاگرد بݨ ئے ۔کئی راز ہوسے ،تسی اکھ ، تیڈٖے عشق نچایا انہاں دی تصانیف ہِن ۔اشرف دھریجہ شاعری دے میدان اچ ٻہوں کم کریندے پے ہن پر اینکوں رو کھا ئے تے شاعری دا پندھ کاݨا کر کھڑے ، عاجز دھریجہ آنگے اشرف دھریجہ وی اپݨا ڈھیر سارا لکھیا ہویا کلام ونڄا تے گنوا کھڑے ۔

احسن فریدی

احسن فریدی 14 اپریل 1975ء کوں وستی نریجہ سلطان پور اچ غلام نبی دے گھر ڄمئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ معروف سرائیکی فلم ڈائریکٹر ہِن ۔ 1990 اچ شاعری شروع کیتی تے امان اللہ ارشد دے شاگردی حاصل کیتی ۔ چیریوں اکھ ، ساڈٖی عید نئیں تھئی شامل ہِن ۔ انہاں سرائیکی فلم سازی دے ذریعے سرائیکی ماء ٻولی دی ٻہوں خدمت کیتی اے ۔

ابو ریحان دی الھ

مسلمان عالم ابو ریحان البیرونی 1030ء ہا ۔ ایں اپݨی معرف تصنیف ’’کتاب الہند ‘‘ ئِ چ ملتان دا ذکر ایں طریقے کریندے ۔پہلے اے شہر کسیاپاپورہ دے ناں توں مشہور ہا ولا پر ہلاد پورہ پرہلاد بھگت دی وجہ توں مشہور تھیا ولا بھاگ پورہ نر سنگھ اوتار جیڑا ادھا انسان تے اَدھا شیر ہا دی وجہ توں مشہور تھیا ولا رام چندر جی دے پُتر ہنس دے دور ئِ چ ہنس پور دے ناں توں سُنڄاݨیاں یا ۔ولا راجہ سنبھا ایں دا ناں سنبھا پور رکھ ڈٖتا اَتے آخر کار اے مولستھان تھی یا ۔

اجمل ساجد

معروف سرائیکی گلوکار اجمل ساجد جندو پیر کمال اچ 14 اگست 1978ء کوں رسول بخش سراہ دے گھر پیدا تھئے۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری دا شوق بچپن توں ہا ۔ 1995 ء شاعری وی شروع کر ڈٖتی تے امیر بخش خان دانش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ معروف سرائیکی گلوکار شہزاد ہ آصف علی گیلانی توں گلوکاری دے گُر سکھئے ۔ سئیں اجمل ساجد اپݨی ماء دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندن تے اپݨی آواز اچ سرائیکی ترانے ریکارڈ کرا تے سرائیکی ماء دھرتی دی محبت دے حوالے نال ٻہوں چنا ریکارڈ بݨائے۔

امرت جوی

سرائیکی شاعر سئیں امرت جوی دا اصل ناں غلام حیدر ہے ۔ 1972 اچ غلام سرور چوہان دے گھر پیدا تھیوݨ آلے غلام حیدر پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1990ء اچ امان اللہ ارشد دی شاگردی اختیار کر تے شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ امرت جوی سرائیکی ماء دھرتی نال محبت توں مشہور ہِن ، ایندے نال او ایں سانگے وی مشہور ہِن جو نانگ ل وچ پا تے مشاعرہ پڑھدن ۔

اعجاز راہی

محمد بخش لنگاݨہ دے گھر 1963 اچ ڄمݨ آلے محمد اعجاز راہی موسیقی دی دنیا دا ہک وڈٖا ناں ہِن ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء اچ شاعری وی شروع کیتی تے عبدالواحد عباسی کوں استاد بݨایا ۔ موسیقی دی دنیا اچ اپݨے فن دا مظاہرہ کریندے پِن ۔

استاد اعجاز

استاد اعجاز خانسر ضلع بھکر اچ احمد خان حمداݨی بلوچ دے گھر 24 اکتوبر 1940 اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی ۔

اصغر گیلانی

سئیں اصغر گیلانی یکم اپریل 1966 ء اچ اکبر علی شاہ دے گھر لاڑ اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیںتعلیم حاصل کیتی ۔ 1989 اچ شاعری دا ذوق ودھ یا ۔ اصغر شاہ دے ڈٖوہڑے انہاں دی ہِک کتاب ہے۔

الٰہی بخش سودائی

سئیں الٰہی بخش خان سودائی دیرہ اسماعیل خان اچ غلام نبی بخش کاسرا دے گھر 1945 ء اچ پیدا تھئے ۔ ڈٖو جماعتاں پڑھیاں ۔ زرگری دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1958 اچ شاعری شروع کیتی ۔ سید صادق حسین جرات انہاں دے استاد ہِن ۔انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ الٰہی بخش سودائی دے گیت ماہی دا رومال رنگ ساوا پیلا لال توں سرائیکی جھنڈا بݨایا یا ۔

امداد اللہ امداد

رحیم یارخان اچ اللہ ڈٖتہ ملک دے گھر 1968 اچ پیدا تھیوݨ آلے امداد اللہ امداد مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1982 ء اچ شاعری شروع کیتی تے افضل عاجز دے شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ کجھ تاں ٻولو، پیر انگاریںتے ، سیاݨاں تھیویں ہا ، نیناں دے تیر ،عشق دی بھاہ ، میں دل وچینداں ، عشق کڈھاوے دھاڑاں ، دل ہک شیشہ ، امداد دے قطعے ، امداد دے ڈٖوہڑے شامل ہِن ۔

ایم ڈی گانگا

معروف ادیب ، شاعر ،دانشور سئیں جام ایم ڈی گانگا دا اصل ناں محمد دین گانگا ہے ۔ گانگا نگر اچ جام بہار گانگا دے گھر 1967 ء اچ اکھ کھولی ۔ ایم اے اکنامکس کر تے زمیندارہ کریندن ۔ 1993 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سِک عربی دی ، سرائیکی تے انگریزی شامل ہِن ۔جام ایم ڈی گانگا ادیب ، شاعر تے صحافی ہووݨ دے نال نال سرائیکی اواݨ وی ہِن ۔ اردو اخبار تے جھوک  آپ دیاں تحریراں اکثر چھپدیاں راہندن ۔

اشرف جاوید ملک

چاہ ارائیں والا سکندر آباد اچ صادق محمد ارائیں دے گھر یکم مارچ 1975 ء کوں اکھ کھولݨ آلے اشرف جاوید ملک ایم اے اردو ادبیات اچ کیتا تے لیکچرر ل ئے ۔ 1996 ء اچ شاعری شروع کیتی تے فدا ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا۔ انہاں شاعری دے نال نال نثر نگاری اچ وی اپݨے قلم دا لوہا منوایا ۔ انہاں دی تصنیفات اچ پاندھی ناول شامل ہے ۔

اکبر ہاشمی

اکبر ہاشمی مخدوم رکن عالم شاہ ہاشمی دے فرزند ہِن ۔ مخدوم رشید اچ 1954 ء اچ اکھ کھولی ۔ ایم اے ایم ایس سی کر تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ئے ۔ ممتاز العیشی دے شاگرد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب سچ دا پوکھا ہے ۔

اسلم جاوید

اسلم جاوید چوہدری فضل الٰہی راجپوت دے گھر ملتان اچ پہلی اکتوبر 1948 ء کوں اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی۔ میکوں آکھ نہ پنج دریائی ، ست سرائی ، پکھی پال تھلوچڑ انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

اقبال بھٹی

حافظ محمد اقبال بھٹی 9 فروری 1954 ء کوں عبدالرحمن بھٹی دے گھر کہروڑ پکا اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ڈسپنسر بݨ ئے ۔ 2000 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

امیراں بی بی

امیراں بی بی سئیں الٰہی بخش سودائی دی گھر آلی ہِن ۔ انہاں دا تعلق دیرہ اسماعیل خان نال ہے ۔ 31 مارچ 1958 ء کوں عبدالرحمن بڈھاݨ دے گھر اکھ کھولی ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ محمد علی اطہر انہاندے استاد ہِن ۔

اقبال ہر فن مولا

محمد اقبال ہر فن مولااللہ یار بھٹی دے گھر محلہ محمد پور کبیر والا اچ 1960 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ نعت خوانی دے شوقین ہَن ۔ 1984 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ طاہر حسین طاہر انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی تصانیف اچ مجموعہ نعت، گلدستہ نعت، اقبال دے ڈٖوہڑے شامل ہِن ۔

احمدخان کھرل

عظیم سرائیکی ہیرو احمد خان کھرل  1857ء دی جنگ آزادی دا شہید۔ انہاں اپݨے وسیب دی محبت اچ انگریزاں دے خلاف بغاوت کر ڈٖتی۔ انگریزاں وسطی پنجاب دے ضلع ساہیوال دے ہک مقام گوگیرہ کوں اپݨا پہلا ہیڈ کوارٹر بݨا گھٖدا۔ راوی توں ستلج تئیں سارے وڈٖے وڈٖے قبیلے خصوصاً فتیانا، کاٹھیا، کھرل تے وٹو اپݨے نال ملا گھٖدے۔ انگریزاں دے ہک لیفٹیننٹ گورنر لارڈ برکلے کوں مار ڈٖتا ، گرفتاریاں تھیاں ،انگریزاں ظلم وسائے۔ 26جولائی 1857ء کوں احمد خان کھرل گوگیرہ جیل اچ ہنگامہ کرا ڈٖتا۔ قیدی پھاٹک بھن تے ٻاہروں نکلݨ دی کوشش کریندے پے ہن تاں انگریزاں دی اندھا دُھند فائرنگ نال چالیہہ قیدی جاں بحق تھئے۔

17ستمبر 1857ء توں احمد خان نے گوگیرہ توں اصل تحریک دا آغاز کیتا۔ سلسلہ مواصلات منقطع کر ڈٖتا۔ سرکاری ڈاک روک گھٖدی ی۔ گوگیرہ دے ہک زمیندار رائے ساوݨ خان احمد خان دا ساتھ ڈٖتا ، پر شہید تھیا۔ ساون خان دا پُتر سادو خان وی انگریزاں دے خلاف بہادری نال لڑدا ہویا شہید تھیا۔  19ستمبر کوں گھمسان دی جنگ تھئی تاں انہاں نے غداری کرتے دوران جنگ احمد خان کھرل دا سِر بوقت سجدہ تن توں جدا کیتا تے او سِر چا تے ڈٖونہیں غدار انگریز فوج نال ونڄ ملئے۔ رائے سرفراز کوں نواب آف کمالیہ تے سکھ سردار بیدی کوں پاک پتن اچ ٻہوں ساری اراضی دا مالک بݨا ڈٖتا یا، ا حمد خاں شہید دی حریت پسندی کوں خراج عقیدت پیش کرݨ کیتے احٖ تئیں انہاںدی گھوڑی ’’ساوی‘‘ دے گاٖوݨ شادیاں دے موقع تے گاٖئے ویندن۔ سئیں رائے احمد خان کھرل وسیب دا ہیرو اے۔ سئیں احمد خان کھرل احٖ وی زندہ ہے جنہاں انگریز دی خوشامد تے چاپلوسی کیتی ، القابات ،خطابات ، عہد تے جاگیراں گھدیاں احٖ او مر ن ۔

احمد سعید کاظمی

حضرت مولانا سید احمد سعید کاظمی عالم دین ’’مفسر قرآن ۔1913اچ امروہہ اچ پیدا تھئے۔ سولہ سال دی عمر اچ دینی علوم دی تکمیل کیتی تے شاہ علی حسین اشرفی کچھو چھوی نے دستار فضیلت ٻدھی۔ تکمیل تعلیم دے بعد جامعہ نعمانیہ لاہور اچ تدریسی خدمات انجام ڈٖیوݨ لے۔1931ء واپس امروہہ چلے ے تے چار سال تک اتھاں مدرسہ محمدیہ حنیفہ اچ معلم ریہے۔ 1935ء اچ ملتان چلے آئے تے مسجد حافظ شیر اچ قرآن پاک دا درس ڈٖیوݨ لے۔ملتان اچ مدرسہ انوار العلوم دی بنیاد رکھی۔آپ نے تحریک پاکستان اچ ٻہوں خدمات انجام ڈٖتن۔ مسلم لیگ دے سٹیج نال قیام پاکستان دے حق اچ تقریراں کریندے ریہے 1946اچ قرارداد پاکستان دی توثیق کیتے بنارس اچ جیڑھی آل انڈیا سنی کانفرنس منعقد تھئی ہئی ، ایندے اچ ودھ  چڑھ تے حصہ گھٖدا۔مارچ 1948 اچ آپ نے ’’جمعیت علمائے پاکستان ‘‘دی بنیاد رکھݨ کیتے ملتان اچ علمائے اہل سنت دا کنونشن سڈٖیا جیندے اچ مولانا ابو الحسنات کوں صد ر تے آپ کوں ناظم اعلیٰ منتخب کیتا یا۔1963تا 1974جامعہ اسلامیہ بہاول پور اچ شیخ الحدیث ریہے۔ آپ دی تصانیف ٻہوں ہن، جنہاں اچوں خاص طور تے قابل ذکر ’’السبیان‘‘ ہے جیڑھا قرآن مجید دا اُردو ترجمہ مع تفسیر ہے۔ ہُݨ تک صرف پارہ اول دی تفسیر آپ دی رحلت دے بعد شائع تھئی ہے۔ آپ 4جون 1986ء کوں فوت تھئے۔

احمد ندیم قاسمی

سرائیکی وسیب دے علاقے تلہ گنگ نال تعلق رکھݨ آلے شاعر، افسانہ نگار ، مدیر  سئیں احمد ندیم قاسمی 20نومبر 1916کوں موضع انگہ ضلع خوشاب اچ پیدا تھئے۔ خاندانی ناں احمد شاہ تے ابے سئیں دا ناں پیر غلام نبی ہا۔ پر ’’چن پیر‘‘ دے ناں نال مشہور ہن۔ اعوان قبیلے نال تعلق ہا، قرآن مجید دی تعلیم اپݨے دیہات دی مسیت اچ حاصل کیتی۔ میٹرک 1931ء اچ شیخو پورہ توں تے بی اے 1935اچ صادق ایجرٹن کالج بہاولپور توں کیتا۔ بہاولپور اچ آپ دیاں ٻہوں ساریاں یاداں ہِن ، ملازمت دا آغاز ریفارمز کمشنر لاہور دے دفتر اچ محرری توں کیتا 1939اچ ملتان دے ایکسائز آفس اچوں سب انسپکٹر دی حیثیت نال کم کیتا۔1942اچ مستعفی تھی تے دارالاشاعت پنجاب لاہور نال وابستہ تھی ے تے ایویں ہفت روزہ ’’پھول‘‘ تے ’’تہذیب نسواں‘‘ دی ادارت سنبھالی۔ ایں زمانے اچ ماہنامہ ادب لطیف دی ادارت وی کیتی۔ 1944اچ سعادت حسن منٹو دا افسانہ ’’بو‘‘ ادب لطیف اچ شائع کرݨ تے مقدمہ چلیا مگر بری تھی ے۔ 1946اچ ادب لطیف دی ادارت توں مستعفی تھی تے اپݨے ضلع دی مسلم لیگ دے تحت تحریک پاکستان دے سلسلے اچ ڈٖینھ رات کم کیتا۔ ایں سال دے آخر اچ پشاور ریڈیو توں سکرپٹ رائٹر دی حیثیت نال وابستہ تھئے۔

قیام پاکستان دے بعد ’’سویرا‘‘ دے ادارتی فرائض سنبھالئے۔ 1948تے 1949اچ ہاجرہ مسرور دے نال مل تے ’’نقوش‘‘ دے پہلے ڈٖاہ شمارے مرتب کیتے۔ 1949اچ انجمن ترقی پسند مصنفین پاکستان دے پہلے سیکرٹری جنرل منتخب تھئے۔ 1951اچ کجھ مہینے کیتے سیفٹی ایکٹ دے تحت جیل اچ ریہے۔ 1953اچ روزنامہ ’’امروز‘‘ دے مدیر مقرر تھئے۔ اکتوبر 1958تافروری 1959مارشل لا دے تحت نظر بند ریہے۔ 1963اچ اپݨا ادبی جریدہ ’’فنون‘‘ حکیم حبیب اشعر مرحوم دے نال مل تے جاری کیتا، جیندی اشاعت دا سلسلہ ہُݨ تک برقرار ہے۔ ایں ویلھے توں ہُݨ تک اخباراں کیتے فکاہی کالم لکھدے رہندے ہن۔ جنہاں اچ ہلال پاکستان لاہور، احسان لاہور، حریت کراچی تے جنگ کراچی تے لاہور شامل ہن۔ 1968اچ آپ کوں حسن کارکردگی (پرائڈ آف پرفارمنس) ملیا۔ 1974اچ مجلس ترقی ادب لاہور دے ڈائریکٹر منتخب تھئے۔

آپ دی شاعری دے نَوں مجموعے ہُݨ تک شائع تھی چکن ۔ دھڑکنیں، جلال و جمال، شعلہ گل، دشت وفا، محیط دوام، لوح خاک، جمال اور بسیط۔ افسانیاں دے سولہاں مجموعے اے ہن۔ چوپال، بگولے، طلوع و غروب، گرداب، سیلاب، آنچل، آبلے، آس پاس، درودیوار، سناٹا، بازار حیات، برگ حنا، گھر سے گھر تک، کپاس کا پھول، نیلا پتھر، کوہ پیما ۔ آپ دی مرتبہ کتاباں اچ ڈھیر مشہور اے ہن۔ انگڑائیاں، نقوش لطیف تے منٹو کے خطوط۔ آپ دے مجموعہ کلام ’’دشت وفا‘‘تے 1964ء اچ آدم جی ادبی انعام ڈٖتا یا۔ 1968ء اچ حکومت پاکستان دی طرفوں ’’ستارئہ امتیاز‘‘ تے 1998ء اچ ’’اکادمی ادبیات پاکستان دی طرفوں نشان سپاس ‘‘ دا  اعزاز ڈٖتا یا۔آپ 10 جولائی 2006ء کوں 89 سال دی عمراں اچ ایں جہان فانی توں رخصت تھی ئے ۔

امتیاز فریدی

اصل ناں امتیاز احمد قلمی ناں امتیاز فریدی تے ابے سئیں دا  ناں حاجی محمد عالم خان ہے۔ احمداݨی قبیلے نال تعلق رکھدن۔رسول پور اچ 4نومبر 1963ء کوں پیدا تھئے۔ D.A.Eتوݨیں تعلیم مکمل کرݨ دے بعد ڈرائنگ ماسٹر دے پیشے نال منسلک تھی ے۔1978ء اچ اسلم رسولپوری کوں اُستاد بݨایا تے باقاعدہ شاعری دا آغاز کیتا۔جام پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ ٻہوں چنے انسان ہن۔

انگریز دور اچ بھکر

بھکر تحصیل دریا خان ئِ چ واقع ہئی ۔اَتے دریا خان تحصیل سڈٖیندی ہئی ۔ انگریزی قبضے دے ٹائم اے علاقہ دریا خان تے منکیرہ تحصیلاں تے مشتمل ہا ۔ 1853-51ء ئِچ منکیرہ تحصیل ئِ چ شامل کر ڈٖتا یا ۔ تحصیل دریا خان دے علاقے پیلاں تے ہر نولی کوں میانوالی تحصیل ئِ چ مِلا ڈٖتا یا ۔ جیہڑیہوں ویلھے کچھی شمالی اکھویندی ہئی ۔ باقی علاقہ دریا خان تحصیل تے مشتمل تحصیل بھکر بݨائی ی ۔ سال 1861ء ئِ چ لیہ ضلع تے کمشنری کوں ختم کر ڈٖتا یا اَتے ڈیرہ جات ڈویژن بݨا ڈٖتا یا ۔ جیندا ہیڈ کوارٹر ڈیرہ اسماعیل خان اَتے ضلع ڈیرہ غازی خان دی حدود ئِ چ ردو بدل سال 1866ء کنوں 1871ء ئِ چ کیتا یا جیندی وجہ توں قیصرانی قبیلہ داعلاقہ ڈیرہ غازی خان  ئِچ شامل کیتا یا ۔ 1877ء ئِ چ ڈیرہ غازی خان ڈیرہ اسماعیل خان دی حدود دی ڈٖوہیں طرفوں دیہات اَتے ڈیرہ غازی خان تے مظفر گڑھ دی حدود ئِ چ ڈٖوہیں سائیڈ توں دیہات اَتے ڈیرہ غازی خان تے مظفر گڑھ دے ڈٖوہیں سائیڈ توں دیہات دا نوٹیفکیشن جاری کیتا یا ۔

اطہر ماڑھا

اصل ناں اطہر قلمی ناں اطہر ماڑھا تے ابے سئیں دا ناں ملک نبی بخش ہے۔ ماڑھا برادری نال تعلق رکھدن۔ راجن پور دے قصبے رتن ٹھیڑ اچ 13مارچ 1956ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک تک تعلیم حاصل کرݨ دے بعد تجارت دے پیشے نال منسلک تھی ے۔ 1970ء اچ شاعری دا آغاز کیتونے۔ٻہوں چنے شاعرہن۔ رتن ٹھیڑ ضلع راجن پور دے رہائشی ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں محبت کریندن۔

اپݨا وطن اپݨاناں

ثقافت تے ادب تعصب دا نی بلکہ محبت دا ناں ہے ، ہر خطے تے ہر علاقے دی اپݨی سنڄاݨ ہوندی اے ،۔ جیویں عرب واسطے عربی ، فرانس واسطے فرانسیسی ، جرمن واسطے جرمنی ، جاپان واسطے جاپانی ، چین واسطے چینی اکھواوݨ اچ کوئی حرج کائنی ۔ بلکہ قرآن مجید دے مطابق قوماں تے قبیلے سنڄاݨ کیتے بݨائے ن ، پر اساڈٖے کول ایں الھ کوں ہوا بݨا ڈٖتا ے ۔ حالانکہ ایجھی کوئی الھ کائنی ۔ صوبہ سرحد دا ناں خیبرپختونخواہ یا پشتونستان ہووے کوئی حرج نی ۔ ایویں اپر پنجاب ( جیندے وچ سرائیکی علاقہ نہ آوے ) پنجاب ٹھیک اے ۔ اوییں سندھ تے بلوچستان دا ناں وی تاریخی ، جغرافیائی تے ثقافتی اعتبار نال ٹھیک اے ۔ا ساں انہاں الھیں دی کھلے دل نال حمایت کریندوں ، پر ایندے بدلے اے آس تے امید رکھیندوں جو اساڈٖے خطے دا ناں وی جغرافیائی تے ثقافتی طور تے اتھاں دے لوکیں کوں ٻولݨ دا حق ڈٖتا ونڄے تے اتھاں دے لوکیں کوں ٻولݨ دا حق ڈٖتا ونڄے۔ سرائیکی وسیب کوں جنوبی پنجاب دا ناں ڈٖیوݨ ایں واسطے درست کائنی جو تاریخی طور تے سرائیکی علاقے دا اپر پنجاب نال کوئی تعلق کائنی ۔ نال اے جو سرائیکی علاقے وچ تاں دیرہ اسماعیل خان وی تاں ہے ، او تاں ایں ویلھے پنجاب اچ کائنی ، اونکوں جنوبی پنجاب کیویں آکھسو؟ ایں واسطے ایں مسئلے تے نہ صرف سرائیکی بلکہ پنجابی دے ادیباں تے شاعراں کوں وی حقیقت پسندی دا مظاہرہ کرݨا پوسے ۔ کیوں جو اقتدار تے طاقت اندھی ڈٖانگ ہوندی ہے ، بیوروکریسی کوں انہاں بریک مسئلیں دی سمجھ نہ آؤسے۔

افضل مسعود

سرائیکی اواݨ سئیں افضل مسعود ایڈووکیٹ دا تعلق احمد پور شرقیہ نال ہا ، پیپلز پارٹی دے اہم عہدے تے رہ ے ۔ سرائیکی رہنما ریاض ہاشمی توں متاثر تھی تے سرائیکی صوبہ محاذ وچ شمولیت اختیار کیتی تے بعد پاکستان سرائیکی پارٹی دا حصہ بݨیے۔ سرائیکی واسطے آپ دیاں ٻہوں خدمات ہِن ، آپ دی صاحبزادی ایم اے تے ایم فل سرائیکی کرتے سرائیکی واسطے خدمات سرانجام ڈٖیندیاںپِن۔

اساڈٖا فرض

سرائیکی شعبے ، سرائیکی تعلیم یا سرائیکی پوسٹیں سانگے میں جو کجھ کیتے اے کہیں تے احسان تھورا کینھی، فرض اے، ماء ٻولی تے ماء دھرتی دے اسیڈٖے اُتے اتنے لہݨے ہن جو اساں ساری حیاتی سیوا کروں ول وی لہݨے نی لہا سدے۔ میکوں صلے ستائش دی تمنا کینھی تے نہ میں کہیں توں کجھ منگداں، پر اے وی حقیقت اے جو احٖ سرائیکی شعبیں ئِ چ تے تعلیمی اداریں ئِ چ جیرھے لوک تعینات ہن ، انہاں وچوں کجھ لوک ایجھے ہن جیرھے میڈٖی ذات نال اللہ واسطے دا ویر رکھیندن تے جیویں موقع ملدے ڈٖنگ مار چھوڑیندن، زکریا یونیورسٹی دے سرائیکی شعبے کہیں کٹھ ئِ چ میکوں نی سڈٖیا ویندا، چوہدری غلام مصطفیٰ جڈٖاں وائس چانسلر بݨیے تاں او ٹائم ڈٖیندے ہن، میکوں یونیورسٹی دے دوست طفیل خان بلوچ آکھیا جو اساں تحریک چلیندوں جو تہاٖڈا ناں سرائیکی شعبے دے بانی دے طور تے لکھیا ونڄے میں آکھیا کوئی فیدہ کینھی، انہاں ویچاریں کوں ٻیا اوکھا نہ کرو ۔ او پہلے وی سڑ تے کولے تھے ودن، ٻی ال اے جو ضروری نی جو اے منن تاں پک تھیسے جو ال اے ہے جو اے منن تے بھاویں نہ منن، کوئی فرق نی پمدا ، ال فخر یا وڈٖائی دی نی ، حقائق دی ہے۔ تساں آپ ڈٖسو جو بھاویں سو سال بعد جڈٖاں وی سرائیکی شعبے دے بانی دا ناں لکھیا ویسی تساں آپ ڈٖسو جو اے میڈٖا ناں نہ لکھسن تاں کیندا لکھسن؟ جڈٖاں عدالتی فیصلے دا حوالہ ڈٖیسن مدعی تاں دے طور تے کیندا ناں آئوسے؟ سرائیکی شعبے آلے کم نی کریندے، موٹیاں تنخوائیں سرائیکی دیاں حرام کیتی ویندن، اساں فقیر اپݨے ٻالیں دے منہ دا گراں سرائیکی کوں ڈٖیندوں، دل کوں خوشی تھیندی اے، اے ویچارے تاں ڈپریشن دیاں گولیاں کھمدن، سرائیکی شعبے دی ترقی تے سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر دے پوسٹاں سانگے عاشق درانی توں گھن تے سارے وائس چانسلراں کوں اساں ملیوں شکیل خان بیورو چیف ڈان دے وائس چانسلر ظفر اللہ بھٹی صَیب یار ہن ۔ وسیب سانگے کوششاں کرݨ اساڈٖا فرض اے تے اے فرض پورا کریندے راہسوں۔

اسد ملتانی

سرائیکی وسیب دے مرکز ملتان نال تعلق رکھݨ آلے نامور شاعر سئیں اسد ملتانی دا اصل ناں اصل ناں محمد اسد خان ہئی جئیں طرح ’’علی بھرانویں‘‘ اچوں ڈٖونہیں بھرا محمد علی تے شوکت علی اپݨی نجی تے قومی حیاتی اچ جڑواں ریہے، ایویں ای ملتان دے ’’خان بھراواں‘‘ دی اصطلاح اچ محمد اکرم خان تے محمد اسد خان ڈٖونہیں بھرا وڈٖی محبت تے اتفاق نال جڑواں بھرانویں آلی کار کم کریندے ریہے۔اے ڈٖونہیں ’’شیرانی برادران‘‘ دے ناں نال مشہور ہن۔ انہاں نے 1934اچ ملتان توں روزنامہ ’’الشمس ‘‘ جاری کیتا بعد اچ ’’ندائے افغان‘‘ وی جاری کیتا جئیں نال ملتان دی تاریخی، علمی و ادبی تے اسلامی یاداں وابستہ ہن۔ ڈٖونہیں بھرا شروع توں آخر تئیں ڈٖو قومی نظریے دے حامی تے قائد اعظم دے پرستار ریہے،  اُنہاں ایں امر دی وی کوشش کیتی جو ملتان کوں پاکستان دا دارالحکومت قرار ڈٖتا ونڄے۔

آپ دے ابے سئیں دا ناں غلام قادر ہا تے او پٹھاݨاں دے شیرانی قبیلے نال تعلق رکھدے ہن، جیڑھے کڈٖاہیں افغانستان توں نقل مکانی کر تے پنجاب دے مختلف شہراں اچ آباد تھی یا ہا۔انہاں اچوں ہک شاخ ملتان اچ وس ی ہئی۔ اسد ملتانی دا تعلق ہیں شاخ نال ہا۔ آپ 4دسمبر 1902ء کوں ملتان اچ پیدا تھئے۔ تعلیم دی ابتداء گھر تے ول محلے دی مسیت توں تھئی، ول سکول توں میٹرک کر تے لاہور چلے ے۔ لاہور اچ بی اے پاس کرݨ دے بعد او حکومت ہند دی ملازمت اچ داخل تھی ے۔ اپݨے فرائض منصبی دے سلسلے اچ او کہیں شہر اچ ریہے پر انہاں دا زیادہ قیام دہلی تے شملے اچ  ریہا جتھاں حکومت دے صدر دفاتر قائم ہن۔ قیام پاکستان دے بعد جڈٖاں حکومت دے دفاتر اتھاں منتقل تھئے تاں کراچی آے۔اتھاں 1947تا 1958مقیم ریہے تے جڈٖاں دارالحکومت کراچی توں منتقل تھی تے اسلام آباد یا تاں اے راولپنڈی چلے ے۔اتھاں 17نومبر 1959کوں ناگہانی طور تے دل دا دورہ پووݨ نال انتقال کر ے تے وصیت دے مطابق ملتان ونڄ تے سپرد خاک کیتا یا۔ آپ شرو ع توں فارسی زبان اچ شاعری کریندے ہن۔ آپ دی فارسی تے اُردو شاعری اچ قومی تے دینی رنگ موجود ہن۔ آپ د ے خیالات تے اسلوب تے علامہ اقبال دی ڈٖاڈھی چھاپ ہئی۔ ایں سانگے جو آپ اقبالیات دے دیرینہ طالب علم ہن۔ علامہ صاحب نے آپ کوں ’’افسر الشعراء ‘‘ دا خطاب ڈٖتاہا۔آپ دا واحد کلام جیڑھا آپ دی حیاتی اچ شائع تھیا ، ہک مختصر مجموعہ ہے جیکوں حج دے سفر دی روداد آکھݨا چہیدے تے جیڑھا ’’تحفہ حرم‘‘ دے ناں نال آپ خود شائع کیتا ہا۔ طویل فارسی نظم ’’بلاد پاکستان‘‘ اچ پاکستان دے وڈٖے وڈٖے شہراں بارے آپ شاعری کیتی۔ آپ دی وفات دے بعد آپ دا مجموعہ کلام ’’مطلعین‘‘ تے ’’اقبالیات اسد ملتانی‘‘ دے ناں نال جعفر حسن بلوچ مرتب کیتا۔ آپ کوں پاکستان دا ’’سلور جوبلی میڈل‘‘ ڈٖتا یا۔

اکرم ؔقریشی

دیرے دی دھرتی دے فرزنداپنے زمانے دے معروف عروضدان اکرم قریشی(مرحوم)1939ء کوں حافظ غلام رسول دے گھر مانہ احمدانی اچ پیدا تھئے،ابتدائی تعلیم مانہ احمدانی اچ مڈل تک حاصل کیتی تے ول بعد اچ درس نظامی دی تعلیم وی اپنے بزرگ وار توں حاصل کریندے رہ گئے۔جڈاں جو 1960ء کنوں حافظ غلام رسول (والدِ محترم ) دی رہنمائی وچ اپنی شاعری دا آغاز کیتا ۔ اکرم قریشی ہک ہمہ جہت شاعر و ادیب ہن ، خصوصاََ شعری ادب دی ترویج و ترقی واسطے انہاں تنقید دے میدا ن اچ مجاہدانہ کر دار ادا کیتا۔انہاں دی تنقید دے بعد انہاں تے وی تنقیدی مضامین آئے جو کہ سرائیکی ادب دا حصہ ہن۔

ادبی ورثہ

سرائیکی زبان ہک ٻہوں وڈٖی ادبی ورثے دی مالک ہے ۔ سرائیکی زبان و ادب مالا مال ہے ۔ ہر صنف ہر نوع تے ہر قسم دا قدیم تے جدید ادب موجود ہے ۔ نظم ہووے یا نثر ہر صنف اِچ قابل قدر کم تھئے ۔ ایندے اِچ دینی ادب ، شاعری ، لسانیات ، افسانہ ،ڈرامہ خاکہ ، انشائیہ ، ناول ، تحقیق ، تنقید ، تاریخ ، ثقافت ، نثری ادب ، سیاسی ادب ، لوک ادب ، فریدیات ، مشاعرے تے صحافت دے حوالے نال ٻہوں سارا خزانہ موجود ہے ۔ ایں زبان دا علمی و ادبی ذخیرہ صدیاں تے محیط ہے پہلے ایہ ذخیرے سینہ بہ سینہ منتقل تھیندے ریہے ۔ طباعت دی سہولتاں آنوݨ دے بعد اے ذخیرہ محفوظ کر گھدا یا ۔ اکادمی ادبیات پاکستان دے مطابق پاکستان اِچ سب توں ودھ کتاباں سرائیکی زبان اِچ شائع تھیندیاں پن۔

ایجادات

سائنسدان ہک ایجھے فیس بک تے کم کریندے پن جیرھا مصیبت ویلھے اپݨے صارفین سانگے مدد یعنی ہیلپ دا کم ڈٖیسے۔ ڈرون انسانی زندگیاں کھا ویندے، ہک ڈرون ایجھا وی ہووے جیرھا زندگیاں بچاوے یا بکھ توں مردے انسان اونکوں کھاوِن، سائنسدان ہک ایجھا ڈرون بݨیندے پن جیرھا بکھ، غربت تے افلاس دے مارے لوک لبھیسے تے انہائیں کوں خوراک پُڄیسے۔

چین ئِ چ ہک ایجھی بس تیار تھیندی پی اے جیرھی گاڈٖیں دے اُتوں لنگھ سدی اے۔ روز پڑھدوں جو موبائل سݨدے ہوئے فلاݨا شخص ریل گاڈٖی تلے آ ے یا روڈ حادثے ئِ چ گذریا ے، سائنسدان موبائل نال مگن رہݨ آلے بندیں سانگے ہک ایجھا موبائل آلہ تیار کریندے پن جیرھا موبائل سݨݨ آلے کوں خطرے بارے ڈٖسیسے۔

معذور لوکیں سانگے سائنسدان ہک ایجھی وہیل چیئر تیار کریندے پِن جیرھی معذوریں کوں چئی ودی رہسے، سستی تے پکی ہوسے، معذور بھاویں اونکوں کچے د تے گھن ونڄے تے بھاویں پتھریں ئِ چ چلاوے، وہیل چیئر اپݨے سنگتی کوں دوکھا نہ ڈٖیسے۔

سائنسدانیں کالے یرقان دیاں دوائیں بݨا ھدین، ہݨ کالے یرقان لا علاج مرض نی رہ یا، ایویں شوکر سانگے وی سائنسدانیں ہک بݨاوتو لبلبہ بݨائے، اے لبلبہ ہک ڈیوائس دی شکل ئِ چ ہے جیرھا انسانی رت ئِ چ مٹھے دی ودھ گھٹ تھیندی مقدار کوں درست رکھیسے۔

سائنسدان ٻڈھے کوں جوان بݨاوݨ دے تجربے تے کم کریندن ، جانوریں تے تجربات کیتے ن جیرھے کامیاب تھن، ہݨ ٻڈھے بندے کوں وال کالے کرݨ تے پلاسٹک سرجری دی لوڑھ نہ پمسے، سائنسدان پریشان ئِ ن جو قدرت ولوں تریمت یا کہیں وی مادی شئے دے اندر ٻچے پیدا کرݨ جیرھی الگ مشین رکھی اے، او ول ول خراب کیوں تھیندی اے تے ویچاریاں تریمتیں سانگے مسائل کیوں پیدا تھیندن؟ سائنسدان ایندی بہتری سانگے سوچ وچار کریندے پِن۔

دماغ انسانی کمپیوٹر اے، ایندیاں ہزاراں تے لکھاں تاراں ہن، نکی جہی کتھائوں تار ہل پووے یا کوئی ر سُک ونڄے تاں بندہ پال تھی ویندے تے او بندہ جیرھا کہیں انسان کوں ڈٖکھا نی ڈٖیکھ سہندا او وٹے ، پتھر، ڈٖانگ ، سوٹا یا بندوق تے پستول چا تے بندیں کوں مریندا ودا ہوندے، سائنسدان بندے دا دماغ ٹھیک کرݨ سانگے نویاں دوائیں تیار کریندے پن، تہاڈٖے اساڈٖے سانگے اے نویں ال وی حیرانی آلی ہوسے جو سائنسدانیں انسانی دماغ دے 100 نویں حصے دریافت کر ھدن ہݨ سائنسی سوچ وچار ٻئی ودھ ویسے تے نویاں کامیابیاں ملسن۔

موسیقی نال علاج دا تاں سݨدے آیوں، سائنسدان ہݨ کھڈٖوݨے نال علاج دے منصوبے تے کم کریندے پن۔ ایجھے خیمے تیار تھیندے پن جیرھے آپ اے سی دا کم ڈٖیسن، سردیں ئِ چ گرم تے گرمیں ئِ چ ٹھڈے، خیمے دے کپڑے کوں کھنڈایا ویسے تاں سمندری جہاز لسے اتے ولھیٹو تاں کپڑا کچھ ئِ چ آ ویسے۔ گونگے تے ڈٖوریں سانگے ہک ایجھا آلہ بݨدا پے جیرھا سݨݨ دے نال نال خطرے توں وی آگاہ کریسے۔ ہندوستان دے سائنسدان ہک ایجھا چمچ تیار کریندے پِن جو مانی کھاوݨ دے بعد تُساں چمچ وی کھا ونڄو اے چمچ پلاسٹک یا سٹیل دی بجائے کݨک تے چاول نال تیار کیتے ویندے پِن۔

بجلی دے بغیر اے سی ہوندے؟ جیا ہک ایجھا اے سی وی تیار کیتا ویندا پے جیرھا بجلی دے بغیر ہوسے۔اکھیں دی بکھ تریہہ دا سݨیا ہاسے، اقوام متحدہ دا ورلڈ فوڈ پروگرام ہک ایجھا سسٹم تیار کریندا پے جیرھا اکھیں دے پردے نال تارکین وطن دیاں غذائی ضرورتاں پوریاں کریسے۔

امان اللہ خان نیازی

تحریک پاکستان سانگے ٻہوں کم کرݨ آلے سئیں امان اللہ خان نیازی30نومبر 1925ء کوں لاہور اچ پیدا تھئے۔ آپ دا تعلق میانوالی دے مشہور نیازی خاندان نال ہا۔ ابے سئیں دا ناں ڈاکٹر محمد عظیم خان ، ابتدائی تعلیم لاہور اچ حاصل کیتی۔ عمر ڈٖاہ یارھاں سال ہئی جو لاہور اچ مسیت شہید گنج دا واقعہ تھی یا۔ مسجد شہیدگنج دی تحریک دے رہنما مولانا ظفر علی خان دی تحریک تے نینگر کفن ٻدھ تے جلوس کڈھیندے ہن جنہاں اچ ڈٖوجھے ٻالیں دے نال امان اللہ وی شامل ہوندے ہن۔انہاں دی خاص الھ اے ہئی جو انہاں لاہور اچ وی اپݨی میانوالی دی سرائیکی سنڄاݨ کوں برقرار رکھیا۔ بعداچ مسلم لیگ اچ شامل تھی ے۔ 1940ء دے اجلاس لاہور اچ شرکت کیتی۔ 1941ء تا 1947ء پنجاب مسلم اسٹونٹس فیڈریشن نال وابستہ ریہے۔ اسلامیہ کالج یونین تے اسٹوڈنٹس فیڈریشن دے صدر ہن۔ 23مارچ 1945ء اچ اسلامیہ کالج لاہور اچ یوم پاکستان دے موقع تے ہک عظیم الشان جلسہ منعقدکرایا۔ 1947ء اچ خضرحیات ٹوانہ دے خلاف احتجاجی تحریک اچ گرفتار تھئے۔ 1987ء اچ حکومت پنجاب دی طرفوں تحریک پاکستان گولڈ میڈل ملیا۔

امان اللہ کاظم

پیارے شہر لیہ دے سئیںامان اللہ کاظم 1945ء اچ لیہ اچ پیدا تھئے۔بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ ٻہوں چنی تے من بھاوݨی شاعری کریندن۔آپ دی موجودہ رہائش لیہ وچ ہے۔آپ ماہر لسانیات ہن۔

امان اللہ کاظم ہک ہمہ جہت تخلیق کار ہن ،جنہاں دیاں تقریباََ ڈو درجن کتاباں چھپ چکیاں ہن ۔ مثلاََ تاریخی شخصیات ، ناول نگاری ، شاعری تے اردو دے وڈے وڈے شعراء ،میر تقی میر، غالب، اقبال تے مومن وغیرہ دے دواوین دیاں شرحاں وی لکھ تے چھپوا چکے ہن ۔کاظم صاحب ہک وسیع المطالعہ قلم کار تے ماہر ِ لسانیات ہن۔ جتھوں تک آپ دی شاعری دا تعلق ہے تاں اوہ بیک وقت اردو  تے سرائیکی شاعری اچ طبع آزمائی کر چکے ہن ۔سرائیکی واسطے ٻہوں کم کیتے وسیب اچ ٻہوں احترام حاصل اے۔

اورنگزیب لغاری

ٹیلی ویژن دے اداکار ہِن، جیڑھے جو ڈٖو سو توں ودھ ڈرامیاں اچ حصہ گھن چکے ہن۔ قصبہ رحیم آبادرحیم یار خان اچ پیدا تھئے۔ پہلی واری 1957ء اچ سنٹرل ماڈل ہائی سکول اچ جڈٖاں جو اٹھویں جماعت دے طالب علم ہن سکول دی سالانہ تقریب دے موقع تے سکول دے سٹیج تے ہک کھیل ’’مہ سیمیں‘‘ پیش تھیا۔ اے انہاں دی فنی صلاحیت دا پہلا مظاہرہ ہئی۔ ایں توں بعد کیڈٹ کالج پٹارو اچ تعلیم دے دوران ہک ڈرامیٹک کلب ’’فن کدہ‘‘ دی بنیاد رکھی تے کالج اچ کئی ڈرامے سٹیج کیتے تے اعزازات حاصل کیتے۔ ہک کھیل ’’نظام سقہ‘‘ ہا جیکوں ٻہوں پسند کیتا یا۔ اپݨے پسندیدہ کھیڈٖ فٹ بال تے اداکاری دے نال نال گورنمنٹ کالج لاہورتوں گریجویشن کیتا تے کالج دے صد سالہ جشن دے موقع تے کالج دے آڈیٹوریم اچ پیش کیتے ونڄݨ آلے شیکسپیئر دے ہک کھیل’’مڈسمرز نائٹ ڈریم ‘‘ اچ حصہ گھٖدا۔ اے کھیل صوفی تبسم نے ترجمہ کر تے ’’ساون رین دا سفنا‘‘ دے ناں نال سٹیج کیتے تیار کیتا جڈٖاںجو ایندی تکمیل تے پروڈکشن ڈاکٹر انور سجاد دی کاوش ہئی۔ اورنگ زیب داپہلا باقاعدہ سٹیج ڈرامہ ’’لہو کے چراغ‘‘ ہاجیندا موضوع ستمبر 1965ء دی پاک بھارت جنگ ہا تے جیکوں الحمرا آرٹس کونسل دے سٹیج تے پیش کیتا یا۔

اورنگ زیب ٹیلی ویژن ، سٹیج تے فلم اچ اپݨی کارکردگی نال بے شمار ایوارڈ حاصل کر چکے ہن۔ انہاں نے ہُݨ تک جنہاں سلسلہ وار ڈرامیاں اچ کم کیتا انہاں اچ ساحل، چانن تے دریا، اندھیر اُجالا، آج کا کھیل، الف لیلہ، طوطا کہانی، ایک محبت سو افسانے، اچے برج لاہور دے، دادی، ائیرپورٹ، دروازے، دہلیز، خلش تے سونا چاندی قابل ذکرہن۔ انہاں دا سب توں وڈٖا تے کامیاب ترین ڈرامہ ’’وارث‘‘ہا۔ جیڑھا جو امجد اسلام امجد نے لکھیا تے نصرت ٹھاکر نے پیش کیتا جنہاں فلماں ا چ آپ نے اداکاری دے جوہر ڈٖکھائے انہاں اچ نورین، غریبوں کابادشاہ، نام میرا بدنام ، تے پنجابی فلم ’’جگادر‘‘ قابل ذکر ہن۔ ہُݨ تک سو توں ودھ کمرشل سٹیج ڈرامیاں اچ گھن چکے ہن جنہاں اچ ’’کنجوس ‘‘ اطہر شاہ خان دا تحریر کیتا ہویا ’’خطرہ 440وولٹ‘‘ منیر راج دی تحریر ’’پینڈو یا دوبئی ‘‘ شامل ہے۔ وسیب کوں اپݨے وسیب دے ایجھے فنکاریں تے فخر ہے جیڑھے اپݨی مدد آپ دے تحت اپݨی قابلیت دا لوہا منوایا۔

امیر عبد اللہ روکڑی

امیر عبداللہ روکڑی وسیب دے عظیم سیاستدان ہن، آپ 10جون 1916ء کوں قصبہ روکڑی ضلع میانوالی اچ نیازی خاندان اچ پیدا تھئے۔ ابے سئیں دا ناں محمد حیات خان ہئی ۔ 1937ء اچ کالج لاہور اچ داخل تھئے۔ ایں ویلھے مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن دی بنیاد رکھی ونڄ چکی ہئی۔کالج دے ٻنہاں طالب علماں دے نال قومی سرگرمیاں اچ حصہ گھندے رہ ے۔ ایف اے دا  امتحان پاس کرݨ دے بعد واپس میانوالی چلے ے۔ سیاست اچ بھرپور حصہ گھدا تے ممبر اسمبلی بݨدے رہ ئے ۔1947ء  اچ فسادات دے ہنگامیاں تے قیام پاکستان دے بعد جہاد کشمیر اچ آپ دی خدمات دے اعتراف اچ 1948ء اچ حکومت پنجاب دی طرفوں ’’تحریک پاکستان گولڈ میڈل‘‘ ڈٖتا یا۔ روکڑی خاندان ’’ ٹرانسپورٹ نائکوں‘‘ دے لقب نال یاد کیتا ویندا ہے۔ انہاں دی نیو خان ٹرانسپورٹ کمپنی تے نیو خان روڈ پاکستان دی صف اول دی ٹرانسپورٹ کمپنی شمار کیتی ویندی ہے۔ایں خاندان دیاں پاکستان سانگے ٻہوں خدمتاں ہِن پر تاریخ یا نصاب دی کتاب اچ کوئی ذکر کینھی، شئیت ایندی وجہ وسیب دے علاقے میانوالی نال تعلق ہے۔

اوپن یونیورسٹی اچ سرائیکی کلاساں

اسلام آباد ہر سال جھوک میلہ کرویندوں، اتھاں اساں علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی وچ شعبہ پاکستانی زبانیں دے ہیڈ ڈاکٹر انعام الحق جاوید کوں ونڄ تے ملیوسے تے آکھیا جو سرائیکی کالجیں وچ وی آ ی اے، تے سینکڑاں لوک ایم اے سرائیکی کر چکین، سرائیکی وچ ایم فل تے پی ایچ ڈی ہووے انہاں وعدہ کیتا، شکر اے شروع تھی ی ، الحمد اللہ ! علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی دے شعبہ پاکستانی زبانیں ئِ چ سرائیکی ہُݨ پہلے نمبر تے ہے تے سب توں زیادہ تعداد سرائیکی دی ہے ، اے ساریاں کوششاں ایں سانگے ہن جو سرائیکی ہک تاں اکیڈمک زبان بݨے تے ٻیا اے جو ملازمتاں پیدا تھیسن تاں سرائیکی دے داخلے تھیسن تے لوک سرائیکی پڑھݨ آلے پاسے آئوسن۔

انضمام الحق

عظیم ملتان دے عظیم پتر سئیں اضمام الحق کرکٹ دے عظیم کھلاڑی ہِن۔ 3مارچ 1970ء کوں ملتان اچ پیدا تھئے۔ سڄے ہتھ نال کھیڈٖݨ آلے مڈل آرڈر بلے باز تے کھٻے ہتھ دے سپن سلو بائولر ہن۔ ٹیسٹ کیرئیر 1992ء تا 1997ء تئیں 37میچ کھیڈیے، 2491رنز بݨائے ۔ سب توں ودھ اسکور 148، پنج سنچریاں ۔ ستاراں ففٹیاں ۔ 34کیچ گھٖدے، بولنگ نی کیتی۔ ون ڈے انٹرنیشنل اچ آپ دی کارکردگی ۔ 1992تاء 2007ء 137میچ کھیڈٖیے ، 4212 رنز بݨائے۔ سب توں ودھ اسکور 137ناٹ آئوٹ ہے۔ چار سنچریاں ۔ 29ففٹیاں ،33کیچ گھدے۔ نا قابل فراموش اننگز او ہے جڈٖاں انضمام الحق چھیویں نمبر تے آ تے ڈٖاڈھے بحران اچ پھسی ہوئی پاکستانی ٹیم کوں اپݨی دھواںدھار بیٹنگ تے شاندار چوکے چھکیاں نال اپݨی ٹیم کوں کامیابی ڈٖیوائی۔ ایںویلھے دے کپتان عمران خان آکھیا ہا ’’اے میچ صرف انضمام الحق دا ہے‘‘۔احٖ کل قومی کرکٹ بورڈ دے چیف سلیکٹر دے عہدے تے فائز ہِن ۔ سرائیکی وسیب کوں آپ تے ٻہوں فخر ہے۔

اسلام گڑھ

خانپور توں اُبھے پوادھی آلے پاسے تقریباً 40 میل دے فاصلے تے چولستان اچ ایہ تاریخی قلعہ ہے جیڑھا پہلے بھیم واڑ دے ناں توں مشہور ہا، راول بھیم سنگھ اینکوں تعمیر کرایا ۔ جیں دا ثبوت ایں دے دورازے تے کندہ عبارت توں ملداہے۔ جیڑھا بھابری رسم الخط اچ ہے۔ ’’ سمبت 1225ء، اسوج واری 6۔ مہاراج راول سری بھیم سنگھ جی مہاراج ‘‘ ۔

گڑھی اختیار خان دے سردار اختیار خان مندھانی ایں تے قبضہ کیتا تے ایں دا ناں اسلام گڑھ رکھ ڈٖتا۔ راول آکھی سنگھ دے پُتر راول مولراج دی طرفوں اتھاں دے توپ خانہ تے ڈٖو افسر جلال خان تے شجاعت خان مقرر ہن جیڑھے وڈٖے وفادار سمجھے ویندے ہن، ایہ ڈٖوہیں افسرا کثر گڑھی اختیار خان اپݨی روز مرہ دیاں ضروری چیزاں گھنݨ ویندے ہن۔ اختیار خان  انہاں نال  ساز باز کر گھدی تے انہاں کوں ایہ لالچ ڈٖتا جو اگر او قلعہ دیاں کنجیاں ڈٖے ڈٖیون تاں انہاں کوں سونے دے گنگݨ دی جوڑی تے نقد روپیہ بطور انعام ڈٖیسن۔ لیکن کنجیاں حاصل کرݨ تے قلعہ تے قبضہ کرݨ دے بعد انہاں افسراں کوں سونے دے کنگݨ دی  بجائے پتل دے نقلی کنگݨ ڈٖتے جیڑھے حقیقت اچ انہاں دی اپݨے مالک نال بے وفائی دا انعام ہا۔ قلعہ ہُݨ شکستہ حالت اچ ہے۔ایندی بہتری سانگے توجہ دی ضرورت ہے ، اے تے تسی روہی سانگے پاݨی دی ضرورت اے تے روہی اچ دھرتی دے اصل وارثیں کوں وساوݨ دی ضرورت اے ۔

الہ آباد

ایہ قصبہ جیں ریاست بہاولپور دی تعمیر اچ سنگ بنیاد دا کم ڈٖتا۔ لیاقت پور ریلوے اسٹیشن توں چار میل پوادھی آلے پاسے واقع ہے۔ نواب صادق محمد خان اول کوں ملتان دے حاکم نواب حیات اللہ خان 1728ء اچ چوہدری ( موجودہ آلہ آباد) دا علاقہ بطور جاگیر عطا کیتا۔ جتھاں انہاں ایہ شہر آباد کیتا۔ ایہ سابق ریاست بہاولپور دا پہلا شہر ہا جیڑھا ضلع رحیم یارخان دی حدود اچ تعمیر تھیا ہا۔ چوہدری ناں دا ریلوے اسٹیشن ایں صدی دے ادھ تئیں قائم ریہا۔ پاکستان دے پہلے وزیراعظم نواب زادہ لیاقت علی خان 1949ء اچ ریاست دے دورے تے آئے تاں انہاں دے ایں دورے دی یادگار دے طور تے چوہدری ریلوے اسٹیشن دا ناں تبدیل کر تے لیاقت پور رکھ ڈٖتا یا۔ ایہ ریلوے اسٹیشن لاہور، کراچی مین ریلوے لائن تے واقع ہے۔ آلہ آباد دے موضع ترنڈہ گرگیج اچ پیر صدر الدین دی خانقاہ ہے جیڑھی 716ھ اچ فرخ آباد ( بھارت ) توں اتھاں تشریف گھن آئے۔ آلہ آباد دی اہم ترین سیاسی شخصیت حاجی سیف اللہ ہن جیڑھے 1970-77ء اچ پنجاب اسمبلی دے ممبر رہ چکے ہن۔ آپ ایں علاقے اچ تعمیر و ترقی اچ نمایاں خدمات سر انجام ڈٖتیا ں ہن۔اتھاں سئیں صالح الہ آبادی سمیت وڈٖے وڈٖے شاعر ، ادیب تے دانشور پیدا تھئے ۔

اعجاز ڈیروی

اصل ناں محمد اعجاز قلمی ناں اعجاز ڈیروی تے ابے سئیں دا ناں ملک نور احمد ہے۔ اُترا برادری نال تعلق رکھدن۔13جون 1938ء کوں ڈیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ بی اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور ٹیچر فرائض سرانجام ڈٖتے۔ سئیں شفقت کاظمی (مرحوم) دی شاگردی اچ 1961ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ اکھاݨ ، تاب ِ سخن، زخم آرزو، کلیہپا تے ٻیاں کتاباں شامل ہن۔ ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی دے ہر کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔

افضل ندیم افضل

اصل ناں افضل ندیم افضل قلمی ناں افضل تے ابے سئیں دا ناں چودھری الٰہی بخش ہے۔ راجپوت قوم نال تعلق رکھدن۔10جون 1958ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے محنت مزدوری اچ مصروف تھی ے۔سئیں زوار سلیم نصرت دی شاگردی اچ 1990ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ ڈیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ چنے شاعری کرݨ دے نال نال ٻہوں چنے انسان ہن۔

اصغر ہینڈل

سرائیکی مزاحیہ شاعری اچ اصغر ہینڈل دا ناں سب توں اُچا ہے ۔ آپ3 فروری 1982ء اچ سئیں جان محمد کھوسہ دے گھر شاہ صدر دین بستی ڈھو اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1998ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں سئیں سعید احمد راشد دے شاگرد تھی ئے ۔ انہاں دی ہِک کتاب’’ پروتھا بھت ‘‘ شائع تھئی ہے جیڑھی ٻہوںزیادہ مشہور تھئی اے ۔ مزاحیہ شاعری وچ سئیں اصغر ہینڈل دا ٻہوں وڈٖا ناں ہے ۔

ایوب احمد دھریجہ

ایوب احمد دھریجہ یکم جنوری 1977ء کوں دھریجہ نگر اچ ڄمئے ۔ ایم اے سرائیکی کیتا تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 15 اگست 2013ء کوں فوت تھی ئے ۔ ایوب دھریجہ دی کتاب ’’دل تانگھ تانگھ اے ‘‘ وفات دے بعد شائع تھئی۔ ایم اے سرائیکی ہن تے دھریجہ نگر دی سرائیکی اکیڈمی دے ذریعے ڈھیر سارے طالب علمیں کوں سرائیکی پڑھائی ۔ ایوب دی بے وقت موت نال سرائیکی دا قومی نقصان تھئے ۔

امیر بخش دانش

سرائیکی دے مہاندرے شاعر دا ناں سئیں امیر بخش تے تخلص دانش ہے ، آپ دا تعلق تحصیل لیاقت پور دے موضع مراد پور سیال توں ہے، آپ ہک بزرگ شاعر ہن تے طویل عرصہ سرائیکی شاعری دی دنیا اچ جلوہ گر ریہے ۔ ریڈیو پاکستان دے مشاعریاں اچ وی شریک تھئے۔ سرائیکی زبان اچ غزلاں تے ڈٖوہڑے لکھئے۔

افضل عاجزؔ

میانوالی دھرتی دے شاعرعاجزؔسئیں ہوراں دا اصلی ناں محمدافضل ہے۔آپ 1961ء اچ پیدا تھئے۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی۔ احٖ کل لاہور اچ رہائش پذیرہن۔عاجز سئیں ٻہوں سوہݨے اخلاق تے ڈٖاڈھی محبت کرݨ آلی شخصیت دے مالک ہن۔ لفظیں کوں شاعری اچ استعمال کرݨ دا ہنر باخوبی ڄاݨدن۔ ڈاڈھی شاعری کریندن۔ آپ دے گیت سرائیکی ماء ٻولی دے عظیم گائیک سئیں عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی وڈٖی محبت نال گائن۔

امیر شریعت تے ملتان

ملتان دی زمین کو ںاے شرف حاصل رہے جو اتھاں زندگی وچ کارہائے نمایاں انجام ڈٖیوݨ دی حامل شخصیات ہر دور وچ تشریف گھن آندیاں رہن۔ تے اتھائیں پیوند خاک تھی ن۔جتھاں شخصیات کوں شہراں تے نازہوندے اتھاں شہراں کوں وی اپݨے ساکناں تے ناز ہوندے تے ہر ڈٖو ہک ڈٖوجھے دا تعارف بݨدے چلے امدن۔ امیر شریعت سید عطا اللہ شاہ بخاریؒ او خطیب بے بدل ہن جو انہاں دے مخالف وی انہاں دی ایں حیثیت دا لوہا منیندے ہن۔

انہاں دی زندگی دا ہک لمٻا حصہ قید و بند دی صعوبتاں سہوݨ وچ گزرے تے انہاں دے پیراں وچ ذرا وی لغزش پیدا نہ کر سیا  20 ویں صدی دی 20 ویں دہائی وچ انہاں ہندوستان دے طول و عرض وچ انہا ں دی خطابت تے آزادی پسندی دی وجہ نال شہرت حاصل ہئی تے او ارض ہند دے دور دراز دے علاقیاںوچ ونڄ کے لوکاں کوں جیندے ہن تے فرسودہ تے غیر اسلامی رسماں دی ادائیگی توں باز راہوݨ دی تلقین فرمیندے ہن۔ انہاں تے کئی واری قاتلانہ حملے وی تھئے جڈݨ جو او اپݨے مقاصد دی تکمیل وچ برابر کوشاں رہے۔ 1922ء وچ ملتان وچ مسلم پہلا ہندو فساد تھئے جیندے اثرات سارے ہندوستان تے پین۔ فضا فرقہ وارانہ تعصب نال مکدر تھی ئی تے آزادی پسند حلقیاں وچ اینکوں وڈٖی تشویش نال ڈٖٹھا یا ۔ ستمبر 1924ء وچ کوہاٹ وچ ہندو مسلم فساد تھیا اے ملتان تے ڈٖوجھے شہراں وچ لڑائی جھیڑیاں دی باز گشت تھئی۔ سید عطاء اللہ شاہ ٻہوں متاثر تھئے تے انہاں نے ملک دی لڑائی جھیڑیاں دی صورت حال دی ذمہ واری انگریز حکمراناں تے پاتی تے اپݨی شعلہ بیانی نال سارے ہندوستان کوں اوندے پس منظر بارے ڈٖسیا۔توݨیں جو سید عطا اللہ شاہ بخاری پنجابی الاوݨ آلے ہن ول وی انہاں پنجاب دے انگریز دوست کردار دے خلاف بھرپور نظم لکھی جیڑھی انہاندی کتاب ساطعہ وچ وی شائع تھئی۔ اے ال ڈٖسی ونڄاں جو شاہ صاحب خواجہ فرید دی شان وچ منقبت وی لکھی ۔

استاد حسین بخش خان ڈاڈھی

ہندوستانی ٹی وی چینل تے نویں گلوکاریں کوں اوں گھن آوݨ سانگے پروگرام چلدن ، نینگر چھوہَر تے چھوہریں وچا اوݨ دے مقابلے تھیندن ، وڈٖے گلوکار، موسیقار جج بݨدن ۔ ہک ڈٖینھ سوہݨے سوہݨے شکلیں آلے نینگر تے نینگریں اوݨ سݨائے تے اپݨے فن دا مظاہرہ کیتا۔ سݨیوسے تاں ہک توں ہک آل و آل ہا۔ جیرھا آوے ایویں لے اے جھُݨ ویسے تے بازی چا ویسے ۔ ہک سانولا سلوݨا نینگر آیا اوں قدیم سرائیکی کافی ’’ تتی رو رو واٹ نہاراں ، کڈٖی سانول موڑ مہاراں ‘‘ ایجھی سوہݨی دِھر نال آکھی جو مہان استادیں دے بھرے مجمعے وچ واہ واہ تے بھل بھل تھی ی ۔سچ تاں اے ہے جو جڈٖاں او مدا کھڑا ہا اوندے اُتے بے خودی دی کیفیت ہئی۔ سارے جج ہک ہک لوظ تے ہک ہک ٻول تے جھمدے ہن تے داد ڈٖیندے ہن۔ اڄاں اوݨ مُکا نہ ہا تے ہک جج  گجرا پہلے چائی کھڑا ہا تے سانولے سلوݨے نینگر دا مَتھا ونڄ چمیا تے آکھیا ’’ آواز بھی کمال کی ہے لیکن اس میں سب سے بڑا کمال زبان اور موسیقی کا ہے۔ یہ بڑے گھرانے کے کسی بہت بڑے موسیقار کا شہکار لگتا ہے، یہ بتاؤ یہ کونسی بھاشا ہے اور کس مہان گائیک کے رنگ میں آپ نے گایا ہے۔ ‘‘

سانولے سلوݨے نینگر گلوکار آکھیا ’’ میں نے استاد حسین بخش خان ڈھاڈھی کے انگ میں سرائیکی بھاشا کی کافی گائی ہے۔ ‘‘

ہر پاسوںتاڑیاں وڄݨ پئے یاں ، واہ واہ تھیوݨ پے ی ۔ سارے ججیں اوندا متھا چمیا تے شائقین  دیں تاڑیں تے واہ واہ بس تھیوݨ وچ نہ امدی ہئی۔ اتھاں میں نال ٻیٹھے ہوئے سنگتیں کوں آکھیا جو اساں جینکوں گھر دا پیر چُلھ دا وٹا سمجھدوں اوندی ٻاہر شان تے کیا قدر ہے ۔

حسین بخش خان ڈاڈھی سرائیکی دا ٻہوں وڈٖا گائیک ، اونکوں ستارہ ریاست آکھیا ویندا ہا۔ اوں سرائیکی کوں اوں ویلے منوایا جڈٖاں سرائیکی دا ناں چاوݨ آلے نہ ہوندے ہن۔ اوݨ دا اوندا اپݨا وکھرا انداز تے وکھری دِھر ہئی۔ اونکوں علم موسیقی تے دسترس تے ملکہ حاصل ہا۔ ایجھے لوک روز روز نی بلکہ صدیاں بعد پیدا تھیندن ۔او سرائیکی موسیقی دا ہک عہد ہا۔ اوندے ٻال سخاوت علی خان ، شرافت علی خان تے اوندیاں دھیاں دیاں سوہݨیاں آوازاں ہَن پر حسین بخش خان بس ہک ہا ،اوجھا نہ ڄئے تے نہ ڄمسے ۔

اقبالؔ قریشی

خوشاب دھرتی دے شاعر سئیں اقبال قریشی 4جون 1955ء کوں چن پیر قرشی دے گھر ٹبہ قائم دین ضلع خوشاب اچ پیدا تھئے،مڈل اپنے آبائی قصبہ ٹبہ قائم دین توں ،میٹرک گورنمٹ انبالہ مسلم ہائی سکول سرگودھا توں پاس کیتا۔ایف اے 1973ء اچ (پرائیویٹ) ملتان بورڈ توں پاس کیتا۔1977ء اچ بطور جونیئر کلرک زکریا یونیورسٹی ملتان توں ملازمت دا آغاز کیتا،تے نال دے نال (پرائیویٹ) پڑھائی وی جاری رکھی، حتیٰ کہ ایم اے دے بعد ایل ایل بی تے ول ڈپلومہ امتیازی حیثیت نال پاس کیتا ۔تعلیم دے نال نال ترقی وی حاصل کیتی۔زکریا یونیورسٹی ملتان اچ 25سال تے سرگودھا یونیورسٹی اچ 12سال فرائضِ منصبی سر انجام ڈتے۔تے آخر 3جون 2015ء کوں قائم مقام کنٹرولر امتحانات سرگودھا یونیورسٹی توں ریٹائر تھی گئے۔ آپ دیاں  6کتاباں چھپ چُکیاں ہن۔ریڈیو ملتان دے شعبہ موسیقی نے آپ دے کئی گیت ریکارڈ کیتے ۔سرائیکی نال محبت کرݨ آلے انسان ہن۔

اکبر مخمورؔ مغل

اکبر مخمور مغل1956ء کوں ڈیرہ غازیخان دی ہک وستی نواں شہر موضع ہزارہ وچ حاجی علی محمد دے گھر پیدا تھئے۔میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی،شعر و شاعری دا شوق پیدا تھیا تاں سرور کربلائی توں رہنمائی حاصل کتی۔اپنے استاد وانگوں خوبصورت شاعری کریندے ہَن۔مجال اے جو کتھائیں اوزان گھٹ ودھ تھیون یا الفاظ دی صوتی حالت وگڑے۔اکبر مخمور جتھاں ہک خوبصورت لب و لہجے دے شاعر ہَن اتھاں اوہ سرائیکی زبان دیاں رمزاں کوں جانن والے نثر نگار وی ہَن ۔جو قریباََ ہک لکھ الفاظ تے مشتمل سرائیکی ،اردو ڈکشنری’’اکھر پوتھی‘‘دے ناں نال مرتب کر چکے ہَن،جو آپ دا بہوں وڈا کار نامہ ہے۔مگر موت دا فرشتہ ایہ’’اکھر پوتھی ‘‘چھاپن توں پہلے آگیا تے آپ 2017ء وچ اللہ کوں پیارے تھی گئے۔

اصغرؔ گرمانی

اصل ناں محمد اصغر ہے۔ 1976ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد تجارت دے پیشے نال منسلک تھی ے۔ مظفر گڑھ دے رہائشی ہن۔ٻہوں چنے اخلاق د ے مالک ہن۔ ہر کہیں کوں محبت نال ملدن۔ ٻہوں چنی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں محبت رکھدن۔ سرائیکی مشاعریں تے سرائیکی دے ہرکٹھ میل اچ بھرپورشرکت کریندن۔

شعری مجموعہ’’سیپ‘‘ دے خالق اصغر گرمانی ضلع مظفر گڑھ دے اُبھردے ہوئے نوجوان شاعر ہن ۔سرائیکی شاعری دیاں ڈوجھیاں مروّجہ اصناف وی لکھد ن مگر غزل انہاندی پسندیدہ صنف ہے تے اوہ غزل کوں اوندے موڈ مزاج مطابق پوری مہارت نال لکھدن۔انہاندی غزل فنّی محاسن تے غزل دے لوازمات پورے کریندی نظر آندی ہے۔تے انہاں کوں خود کوں وی اپنی غزل تے پورا پورا اعتماد ہے۔

اپݨا وسیب آکھو

کراچی اچ راہݨ آلے وسیبی بھرا اپݨی دھرتی ،اپݨی زبان تے اپݨے وسیب نال بے پناہ محبت کریندن ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو کراچی اچ راہݨ آلے سرائیکی دوستیں سرائیکی حوالے نال اتنا زیادہ کم کیتے جو وسیب دے لوک ایندی مثال پیش نی کر سدے پر کراچی اچ راہݨ آلے اساڈٖے کم پڑھ بھرا اپݨے وسیب کو پنجاب آکھدن مثلاً جڈٖاں او اپݨے وسیب آوݨ ونڄݨ دی الھ کریسن تاں آکھسن جو میں پنجاب وچوں کل آیاں یا فلانے ڈٖینھ پنجاب ویساں ۔ حالانکہ سرائیکی وسیب پنجاب نی بلکہ سرائیکستان اے ، پڑھے لکھے بھرا ایں عادت تے عمل دی حوصلہ شکنی کرن تے اپݨے بھرانویں کوں اپݨے وسیب دا ناں پکواون تے انہاں کوں واضح کرن جو جیکر تُساں سرائیکستان نی آکھدے تاں وطن یا وسیب آکھ ڈٖیو یا ول اپݨے شہر دا ناں گھنو پر غلطی ، سادی تے بے وقوفی نال ٻولے ونڄݨ آلے غلط العام لوظ پنجاب کوں ختم تھیوݨا چہیدے ۔

اپݨے مار ڈٖیندن

1818ء دے شروع ئِ چ مسلماناں دے غدار نواب عبدالصمد خان بادوزئی نے رنجیت سنگھ کوں ملتان تے حملے دی دعوت ڈٖتی جیندے نتیجے ئِ چ سکھاں دی بھنگی مثل جدید اسلحہ تے جنگی سازو سامان نال سنبھر تے ملتان تے حملہ کر ڈٖتا، قلعہ ملتان کوں فتح کرݨ کیتے ترائے مہینے جنگ تھیندی رہی ، پر سکھا فوج ملتان دا قلعہ فتح نہ کر سی، ایندے بعد سکھاں نویں کمک منگوائی، چنانچہ سکھاں دی بارہاں مثلاں نال ہزاراں گھڑ سوار فوج ملتان تے حملہ آور تھئے ، جنہاں آندے ای ملتان تے چڑھئی کر ڈٖتی تے قلعے دی دیوار ئِ چ دراڑ پا تے اندر داخل تھی ئے ، ایں موقع تے ملتان دی سپاہ دے نال نال نواب مظفر خان تے انہاں دے پُتر سرفراز خان ،ذوالفقار خان ،شاہ نواز خان ، ممتاز خان ، شہباز خان ، اعزاز خان ، امیر باز خان تے ہک دھی صبیحہ بی بی جنگ ئِ چ شریک تھئے، جنگ دے دوران رنجیت سنگھ دی طرفوں نواب مظفر خان کوں ہتھیار سٹݨ دا حکم ڈٖتا یا، نواب مظفر خان انکار کیتا تے آکھیا جو مسلمان کافر دے اوں ہتھیار نی سٹیندا ۔ انہاں آکھیا جو مسلمان کوں جان دی نی ایمان دی فکر ہووݨی چاہیدی اے ۔ نواب مظفر خان چند سو سپاہیاں  دے نال ہزاراں سکھاں دا مردانگی دے نال مقابلہ کریندے ریہے تے سینکڑاں سکھاں کوں دوزخ پُڄایا ۔ ایں دوران نو اب مظفر دا پُتر ذوالفقار خان شہید تھی یا ۔ سکھا فوج دی طرفوں ول سنیہا آیا جو ’’ ٻڈھا مظفر ! ہیل تیڈٖی چیل ترٹ ئی اے ہُݨ ملتان دی کنجی اساڈٖے حوالے کر ڈٖے ‘‘۔ نواب مظفر خان آکھیا ’’ او میڈٖے پیٹ ئِ چ اے ‘‘ ۔ سکھاں ڈٖو ٻئے پُتر تے دھی کوں وی شہید کر ڈٖتا تے آکھیا جو ہُݨ ہتھیار سٹ ڈٖیو ، نواب مظفر خان جواب ڈٖتا جو ایں مٹی تے اٹھ تاں کیا اٹھ لکھ پُتر ہوون تاں وی ہک ہک کر تے قربان کر سداں ، نواب مظفر خان چھیکڑی دم تئیں سکھ فوج دے نال جنگ کیتی تے ہتھیار نہ سٹ تے رسم شبیری ادا کیتی ۔ نواب مظفر خان دی شہادت دے بعد وڈٖے پُتر سرفراز خان تے سب توں چھوٹے امیرباز خان عمر 3 سال کوں قید کر تے لاہور چا ئے تے ملتان تے ہک دفعہ ول لُٹ مار تے قتل و غارت دا بازار گرم کریندے ہوئے ظلم دے پہاڑ تروڑ ڈٖتے۔

امیر تیمور

امیر تیمور ہلاکو تے چنگیز خان دا جانشین ہا۔ امیر تیمور 19مارچ 1399ء کوں سمر قند رروانہ تھیا تے لاہور، ملتان تے دیپالپور دا خضر خان ملتانی کو گورنر مقرر کر یا۔ تیمور دی واپسی دے بعد ملتان خود مختیار تھی یا۔

احمد شاہ ابدالی

احمد شاہ ابدالی زمان خان گوہر ہرات دا پُتر ہا۔1722ء ملتان اچ پیدا تھیا۔ زمان خان دی وفات دے بعد احمد شاہ ابدالی جیڑھا جو خداداد صلاحیتاں دا مالک ہا کوں افغانستان دا بادشاہ منتخب کیتا یا۔

اقبال ہٹھاڑی

اقبال ہٹھاڑی ہوراں دا اصلی ناں محمد اقبال ہے۔ 1958ء اچ پیدا تھئے۔ تعلیم حاصل کرݨ توں بعد آپ سکول ٹیچر دی حیثیت نال اپݨے فرائض ایمانداری نال سرانجام ڈٖتن۔سٹیلائٹ ٹائون احمد پور شرقیہ اچ رہائش پذیر ہن۔ آپ طالب علمیں کوں سرائیکی زبان بارے وی خصوصی تعلیم ڈٖیندن۔ سرائیکی زبان نال ڈٖاڈھی محبت ہووݨ پاروں سرائیکی شاعری ٻہوں سوہݨی کریندن۔

اقبال بانو

حاجی ملک عاشق محمد دے گھر 15 جولائی 1961ء کوں ملتان اچ ڄمݨ آلی اقبال بانو ایم اے اردو تے ول ایل ایل بی کیتا ۔ انہاں دی تصانیف اچ دل تانگھ تانگھ اے ، کچ دے کھڈٖوݨے ، موڑ مہاراں شامل ہِن ۔

اُمید ملتانی

وسیب دی آس تے امید سئیں اُمید ملتانی دا ناں نہ آوے تاں ملتان دی ادبی تاریخ پوری نی تھیندی۔اُنہاں دا ناں محمد نواز ہئی ۔ اُمیدملتانی اُنہاں داقلمی ناں ہئی،اُنہائیں دی کتاب کوں صدارتی ایوارڈ وی ملیا ، ٻہوں چنے شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنے انسان ہن۔اُو واقعی اپݨے وسیب دی عاجزی، انکساری دا بہترین نمونہ ہن۔

اسماعیل احمداݨی

سرائیکی نثر دے عظیم لکھاری اسماعیل احمداݨی 1930ء ئِ ِچ جام پور دے قصبہ رسول پور ء ِ چ پیدا تھئے ، دیرہ غازی خان تے کراچی توں تعلیم مکمل کیتی تے ول سندھ ء ِ چ آباد تھی ے تے وکالت کریندے رہ ے پر اُنہاں سرائیکی دا ٻہوں کم کیتا ٻہوں کتاباں لکھیاں۔اُنہیں داناول ’’چھولیاں ‘پیت دے پندھ  تے امر کہاݨی ‘‘شاہکار کتاباں ہن۔ٻہوںوڈٖی خدمات ہن۔

ارشد ملتانی

سرائیکی مہامن نوازی دی سنڄاݨ ارشد ملتانی اپݨی ذات دے وچ انجمن ہن۔اُنہاں ملتان ء ِ چ بھرپور ادبی زندگی گذاری ، پاک گیٹ ء ِچ انہاں دی حکمت دی دکان ہئی ، اُنہاں دی حکمت دی دکان تے مریضیں توںزیادہ شاعر تے ادیب جمع ہوندے ہن۔ٻہوں چنے انسان ہن، مہمان نواز ہن۔ اصل ناں رسول بخش ہئی تے قلمی ناں ارشد ملتانی ۔

اجمل خاموشؔ

سرائیکی وسیب دے قدیم شہر ملتان دے شاعر مہر اجمل خاموش دا اصل ناں محمداجمل ہے۔ 1976ء کوں پیدا تھئے۔ سرائیکی زبان دے دیوانے ہووݨ دے نال سرائیکی شاعری وی ٻہوں سوہݨی کریندن۔ سرائیکی مشاعریں تے سرائیکی کٹھ میل اچ آپ ضرور شریک تھیندن۔ سرائیکی وسیب نال ٻہوں پیار رکھدن۔

گورنمٹ ہائی سکول شمس آباد دے سابق ہیڈ ماسٹرمہر گُل محمد( مرحوم) نال کیوں جو میڈی نیاز مندی ہئی۔غالباََ 1988ء وچ انہاں میکوں اپنی کتاب ’’پاکستان میں پرائمری تعلیم‘‘عنایت کیتی،تے ول محبت دا ایہ رشتہ تا حیاتی انہاں نال قائم ریہا۔مہرصاحب ہک بہوں وڈی علمی و ادبی شخصیت ہن۔میر غلام حسن خان حیدرانی دے سرائیکی افسانے انہاں دی وفات دے بعد شائع کر کے مہر صاحب بہوں وڈا کارنامہ سر انجام ڈتاہا تے سرائیکی دانشوراں دے دل جیت گھدے ہن۔اللہ تعالیٰ مہر صاحب کوں جنت الفردوس اچ اعلیٰ مقام و مرتبہ عطا کرے۔

جتھوں تک اجمل خاموش دا تعلق ہے تاں ایہ مہر گُل محمد دے سکے بھتریجے ہن۔کیوں جو مہر صاحب دی اولاد کائنا ہئی ،تہوں انہاں خاموش صاحب کوں اپناں پتر بنایا ہویا ہا۔جیڑھے جو اجکل انہاں دی قلم تے جائیداد دے وارث ہن۔شاعری دے حوالے نال اجمل خاموش ہک پُر گو،مشاق شاعر ہے۔ہُن تائیں آپ دیاں ایہ چار کتاباں ،دل دی مرضی،درداں دا کشکول،،تانگھ تے پلکاں ہیٹھ چناں،چھپ چکیاں ہن۔آپ دا غزلیہ کلام بطور نمونہ حاضر ہے۔

ایس ایس جہلم

دیرہ اسماعیل خان دریائے سندھ دے کنارے ہے، اتھاں 150فٹ لمبا تے 35فٹ چوڑا 500ٹن وزنی، بحری جہاز ہا جیرھا دریا خان تے دیرہ اسماعیل خان دے مسافریں کوں آرپار پُڄیندا ہا۔ ایں جہاز کویں ایس ایس جہلم آکھیا ویندا ہا۔ دیرے دے لوک اینکوں قومی اثاثہ قرار ڈٖیندے ہن تے اینکوں قومی یادگار بݨاوݨ دا مطالبہ کریندے ہن پر وسیب دشمن بیوروکریسی جہاز کوں غرق کر ئی۔(دیرہ مکھ سرائیکستان ،عباس سیال)

النگ

ملتان شہر دی حفاظتی فصیل النگ سڈٖویندی ہے۔ شہر دے چارے پاسے فصیل دا محیط 3میل دے نیڑے ہے۔النگ دولت گیٹ توں شروع تھی تے دہلی گیٹ، خونی بُرج، پاک گیٹ، حرم گیٹ، بوہڑ گیٹ توں تھیندی ہوئی لوہاری گیٹ آ تے ختم تھیندی ہے۔نواب علی محمد خوگانی نے ایندی 1757ء اچ مرمت کرائی ۔ فصیل شہر دی دیوار ہُݨ صرف دہلی گیٹ تا خونی برج ہی نظر آندی ہے۔

انگریز دور دیاں مردم شماریاں

انگریزاں مردم شماریاں کرائیاں ،جئیں جو آکھیا اونکوں اونویں لکھیا ، مسلمانیں دی مسلمانی ڈٖیکھو جو انگریز ئے تاں کوڑ لکھݨ پئے ے جیندے نتیجے وچ سرائیکی علاقے وچ 90فیصد لوکیں کوں پنجابی لکھیا یا۔ سرائیکی دا کالم وی نہ بݨایا یا۔1911-1901-1891-1881ء مردم شماریں وچ انگریزیں لکھئے جو بہاولپور، ملتان، مظفر گڑھ، دیرہ غازی خان تے دیرہ  اسماعیل خان دے نوے فیصد لوکیں خود کوں سرائیکی (لہندا۔ ملتانی) لکھئے (بحوالہ سرائیکی وسیب کی تاریخ ۔ محقق یاسر حواد) ڈسٹرکٹ گزیٹو بنوں مطبوعہ 1882ء اچ اے وی لکھیا ہوئے جو بنوں وچ 92فیصد سرائیکی (جٹان) تے ڈٖو فیصد پشتون(پٹھان) رہندن۔

اُستاد نزاکت علی خاں ، اُستاد سلامت علی خان

گاوݨ دی دنیا ئِ چ اُستاد نزاکت علی خاں، اُستاد سلامت علی خاں دا ٻہوں وڈٖا  ناں اے۔1950-60ء دے عشرے وچ گائیکی کوں آسمان تے پُڄایا۔اُستاد نزاکت علی خاں ،اُستاد سلامت علی خاں دا تعلق شام چراسی دے خاندان نال ہئی۔1947ء ئِ چ ملتان آئے۔ سئیں علی تنہا آپݨی کتاب ’’ریت میں سونا‘‘ ئِ چ لکھدن جو سرائیکی وسیب اُستاد گنپت رام ،حیدر باندھی، اُستاد رحمت نگینہ ملتانی، بدرو ملتانی، نور جہاں لیہ آلی، مائی اللہ وسائی دے نال نال مہاندرے کلاسیکل گائیک اُستاد نزاکت علی خاں، اُستاد سلامت علی خاں دے ناویں نال گونجدا پیا ہئی۔ ملتان تے بہاولپور موسیقی دے مرکز ہن پر انہاں ڈٖو بھراویں دی جوڑی آ تے گائیکی اچ خصوصاً خواجہ فریدؒ دے کافیاں کوں اسمان تے پُڄایا۔1972ء ئِ چ ڈٖوہیں بھرانویں دے درمیان اختلاف تھیا تے اے جوڑی تُرٹ ی۔احٖ وی انہاں ڈٖوہیں بھراویں دیاں وسیب دے وچ ایہو جیہاںیاداں ہن جو وساریں نی وساریاں ونڄ سدیاں۔

اے بی عاصم

اے بی عاصم دا اصل ناں اللہ بخش ہے۔ آپ محمود خان جروار بلوچ دے گھر چاہ گاجری والا اچ 15 جنوری 1949ء کوں ڄمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ شاعری دا شوق 1986ء اچ تھیا تے احمد خان طارق سئیں دے شاگرد تھئے ۔ سِک دا سانوݨ آپ دی کتاب ہے۔ سئیں احمد خان طارق دے کلام تے انہاں کوں عام کرݨ اچ سئیں اے بی عاصم دا ٻہوں وڈٖا ہتھ اے ۔

اسحا ق دانش

اصل ناں محمد اسحاق قلمی ناں ا سحاق دانش تے ابے سئیں دا ناں ملک عبد ا لکریم ہے۔ کھوکھر قوم نال تعلق رکھیندن۔ 1981ء کوں پیدا تھئے۔ مڈل تک تعلیم حاصل کیتی تے کلر واش دے کم کار اچ مصروف ہن۔ ج مشہور شاعر نذیر فیض مگی دی شاگردی اچ 1998ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔

احسان چنواݨی

اصل ناں احسان احمد قلمی ناں ڈاکٹر احسان چنگواݨی تے ابے سئیں دا ناں غلام سرور خان ہے۔ چنگواݨی برادری نال تعلق ہے۔ 20فروری 1971ء کوں موضع پائیگاں اچ پیدا تھئے۔ بی اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد صحافت دے شعبے نال وابستہ تھی ے۔سئیں ظہور احمد دھریجہ دی شاگردی اچ 1985ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ڈیر ہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ ٻہوں چنے انسان ہن۔

ایوانِ صنعت و تجارت:

ملتان آرٹس کونسل دے بالکل سامھے ایوان صنعت و تجارت دی سوہݨی عمارت ہے جیندی دیواراں تے وی لال گُٹکا استعمال کیتا یا ہے ۔ صدر دروازے دے اُتے پوری دیوار تے فیروزی ٹائلاں لاتیاں یاں ہن تے پوری عمارت دے چارے پاسے فیروزی ٹائلاں دا سوہݨا نفیس بارڈر لاتا ے ۔

الطاف جابرؔ

اصل ناں محمد الطاف ہے۔ 1979ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔سرائیکی زبان نال محبت کرݨ آلے انسان ہن۔ سرائیکی شاعری ٻہوں کمال دی کریندن۔ لفظیں دا استعمال خوب کریندن شاعری اچ پیغام دے عناصر موجود اِن۔

اُستاد توکل حسین خان

موسیقی دے بے تاج بادشاہ اُستاد توکل حسین خان دا سرائیکی وسیب دے وچ ٻہوں وڈٖا ناں ہے۔اُستاد توکل حسین خان جالندھر توں پاکستان آئے تے سرائیکی وسیب دے وچ رہائش اختیار کیتی تے اُنہاں کوں سرائیکی وسیب ایجھا بھاݨاں جو اتھائیں دے تھی تے رہ ے۔ اُستاد توکل حسین خان کوں جالندھر ،امرتسر، لاہور ، ملتان، بہاولپور تے ٻے علاقیں د ے وڈٖ سڈٖیا ویندا ہئی جڈٖاں اُنہاں دا ناں آوے ہا تاں لوکیں دا ٹھٹھ اُنہاں کوں سُݨݨ واسطے پُڄ ویندا ہئی۔ 1940ء دے وچ آل انڈیا ریڈیواَتے ملتان توں اُنہاں دی آواز گونجدی رہ ی۔اُستاد توکل حسین خان کوں اللہ سئیں فن دے نال نال آواز دا ٻہوں وڈٖا ملکا عطاء کیتا ہئی۔خواجہ فریدؒ دے عرس تے اکثر ویندے ہن تے اُتھاں کافیاں دی چوݨ آپ کریندے ہن۔اُستاد توکل حسین خان دے بعد ول کہیں ٻے دی مجال نہ ہوندی ہئی جو اتھاں پر مار سے۔اُستاد توکل حسین خان دیرہ غازی خان دی وستی سندیلہ وچ دفن ہن ۔

احسان الٰہی ظہیرؔ

نوجوان شاعر احسان الٰہی ظہیر ؔ1983ء کوں چوہدری محمد رفیق ارائیں دے گھر چاہ عبداللہ والا (سرائے سدھو) ضلع خانیوال اچ پیدا تھئے ۔ایف اے تک تعلیم حاصل کیتی ۔بعد ازاں شاعری دا شوق پیدا تھیا تاں نامور شاعر منظور ؔسوختہ (مرحوم) توں راہنمائی حاصل کیتی ،تے انہاندی بزم نال وابستہ رہ گئے تے اج وی ’’بزم سوختہ‘‘ دے روح رواں ،متحرک کار کن ہن ۔شاعری دے حوالے نال ڈوجھیاں صنفاں توں علاوہ غزل وی بہوں سوہنی لکھدن ۔

احسن خان کتب خانہ

خانیوال دے احسن علی خان دے کول تے آنسہ عقیلہ خانم سیݨ کول مطبوعہ تے قلمی کتاباں دا قابل قدر ذخیرہ اپݨی اہمیت دا حامل ہے۔ (محمد اسلم میتلا، اسلم لائبریری جہانیاں)اچ ملتانیات ، بہاولپوریات، سیاسیات، ادب، دینیات دے موضوع دے تحت اُردو، سرائیکی ، پنجابی، انگریزی ، فارسی تے عربی اچ نایاب کتاباں موجود ہن۔ علاوہ ازیں چالیہہ دے نیڑے قلمی نسخے جنہاں اچ قلمی قرآن شریف وی موجود ہن۔ نواح ملتان اچ وی ذاتی لائبریریاں مختلف قصبیاں تے دیہاتاں اچ موجود ہن۔ جیڑھیاں نسل د رنسل علمی خانداناں دی دلچسپی دی آئینہ دار ہن۔

بدرو ملتانی

ایندے وچ کوئی شک نی جو سرائیکی وسیب ٻہوں مردم خیز دھرتی اے اتھاں وڈٖے وڈٖے شاعر ،گلوکار تے موسیقار پیدا تھئے۔ انہاں وڈٖے ناویں دے وچ ہک ناں بدروملتانی دا ہئی 1940-50ء دے وچ نہ صرف ملتان شہر بلکہ سارے وسیب دے وچ بدرو ملتانی کوں وڈٖی چاہت نال سُݨیا ویندا ہئی بدروملتانی اعلیٰ پائے دی فنکارہ ہووݨ دے نال نال ٻہوں مٹھی تے رسیلی آواز دی مالک وی ہن۔اُوں ز مانے دے وچ ملتان ئِ چ کافی گاوݨ آلی نگینہ ملتانی ، مائی نواب ککی، بدرو ملنگ والی، لالاں گولڑے والی، مائی اللہ وسائی تے ٻے وی کافی ناں ہن پر بدرو ملتانی اپݨا ناں بݨایا ۔ بدرو ملتانی دا اے وی کمال ہئی جو او وڈٖے وڈٖے نوابیں تے مہاراجیں دے تقریبات وچ شرکت کریندی ہئی۔ اونکوں ٻہوں دولت ملدی ہئی  پر او ٻہوں سخی ہئی اے دولت ضرورت مندیں وچ ونڈا ڈٖیندی ہئی۔پر ارمان دی گاٖلھ اے ہے جو او چھیکڑی ئِ چ بڈھیپے تے بیماری دی حالت اچ ملتان ئِ چ فوت تھئی۔آکھیا ویندے جووفات ویلے ایندی عمر 80سال ہئی۔کلاسیکل موسیقی دی دنیا دے وچ ہک ناں امیر خان ملتانی دا وی آندے۔ او ا تنے وڈٖے فنکار ہن جو لاہور تے دہلی تئیں لاہور انہاں کوں سُنڑدے ہن۔انہاں دی 1930/40دے وچ انہاں دی ٻہوں شہرت ہئی۔

بے دم دھریجہ

دھریجہ نگر دی ہک ٻہوں وڈٖی روحانی شخصیت حضرت بابا امان اللہ دھریجہ ٻہوں وڈٖے عالم دین ہووݨ دے نال نال سرائیکی دے شاعر وی ہن۔ بیدم تخلص کریند ے ہن۔7 زبانیں اچ شاعری کیتی ۔آپ دا کلام مختلف کتابیں دے وچ چھپدا رہ ے۔ آپ 1930ء اچ وستی حاجی عظیم بخش دھریجہ پلوشاہ ضلع رحیم یارخان اچ پیدا تھئے ،تے 74 سال دی عمر اچ دھریجہ نگر خانپور اچ دار فانی توں رخصت تھئے۔چنے شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنے انسان ہن۔ اللہ دے ولی ہن نہایت خدا ترس، ہمدرد انسان ہن۔ ساری حیاتی یتیم ،مسکینیں تے ضرورت مندیں دی خدمت کریندے رہ ے۔ایویں اُنہیں دے اُستاد سئیں حضرت مولانا غلام محمد دھریجہ المعروف گامݨ وی ٻہوں وڈٖے شاعر ہن۔انہاں د یاں لکھیاں ہوئیاں نعتاں احٖ وی نعت خواںحضرات پڑھدن۔

بھکر

سرگودھا ڈویژن دا ہک ضلع جیڑھا یکم جولائی 1982ء تئیں ضلع میانوالی دی تحصیل ہئی۔ایں ضلع دے شمال اچ ضلع میانوالی، مشرق اچ خوشاب تے جھنگ تے جنوب اچ ضلع لیہ ہے۔ ضلع دی مغربی سرحد دے نال نال دریائے سندھ واہندے۔ دریا دے پار صوبہ سرحد دا ضلع ڈیرہ اسماعیل خان واقع ہے۔ سطح دے لحاظ نال ضلع دے ڈٖو حصے، علاقہ کچا نشیب تے علاقہ پکا یا تھل سڈٖویندن ۔ دریائے سندھ دے پاٹ اچ واقع علاقے کوں کچا نشیب آکھدن۔ ایں علاقے اچ دریائے سندھ دی چوڑائی تقریبا20کلو میٹرہے ۔ علاقہ تھل دریائے سندھ دے مشرقی اُچے کنارے دے مشرق اچ پرے تئیں کھنڈیا ہویا ہے۔ جنوب مشرقی حصہ ریگستان ہے۔

احٖ توں چھ سو سال پہلے تک اے علاقہ غیر آباد تے ویران ہا۔ ول ہولے ہولے جنوب آلے پاسوں ڄٹ اتھاں آ تے آباد تھیوݨ لے تے انہاں کاشتکاری شروع کیتی۔ کجھ عرصے بعد بلوچ قبائل اتھاں آنوݨ شروع تھی ے تے انہاں ایں علاقے تے اپݨی حکومت قائم کرگھٖدی ۔ انہاں اچ بلوچاں دے جسکانی قبیلے نے اتھاں خاصی مدت تک حکومت کیتی ول ترائے سوسال تک مغلاں دی حکومت ریہی۔ سکھاں دے راجا رنجیت سنگھ نے ہولے ہولے سارے پنجاب تے قبضہ جما گھٖدا۔ ایں نے منگیرہ کوں فتح کر تے بھکر دے پورے علاقے کوں اپݨی حکومت اچ شامل کر گھٖدا۔تقریباً پنج سو سال پہلے بکھو نامی ہک بندے نے ہندوستان دے کہیں علاقے توں آ تے بھکر دی بنیاد رکھی تے اپݨے ناں دی نسبت نال ایں شہر دا ناں بکھر رکھیا جیڑھا بعد اچ بکھر لکھا ونڄݨ لگا۔ تاہم ٻول چال اچ ہُݨ وی ایندا تلفظ ’’بکھر‘‘ ہی آکھیا ویندا ہے۔ شہر بھکر ابتداء اچ دریائے سند ھ دے مغربی کنارے تے آباد ہا جیڑھا 1825ء اچ دریا برد تھی یا ۔ ول مشرقی کنارے تے موجودہ شہر آباد کیتا یا جڈٖاں جو دریائے سندھ پچھوں ہٹدا چلا یا۔ ضلع بھکر دا کل رقبہ 3139مربع میل ہے ۔

بھکر داقدیم ترین تعلیمی ادارہ انجمن اسلامیہ پرائمری سکول ہے جیڑھا 1922ء اچ قائم تھیا ۔ ایں ویلھے ہک پوسٹ گریجویٹ کالج، ہک ماڈل ہائی سکول ، چار ہائی سکول، تے کئی مڈل تے پرائمری سکول طالبات کیتے ہک ڈگری کالج ، ڈٖو ہائی سکول ،تے ٻئے چھوٹے سکول ہن۔ مرداں تے تریمتیں سانگے کئی پیشہ ورانہ فنی تے تعلیمی تے تربیتی ادارے ہن۔

بادشاہی عید گاہ ملتان

بادشاہی عید گاہ ملتان دی تریخ 300سال ہے، مغلیہ طرز دی یادگار عظیم الشان بادشاہی عید گاہ والیٔ ملتان نواب عبدالصمد خان تورانی 1735ء اِچ بݨوائی۔ عید گاہ کوں ہردور وچ احترام تے شرف حاصل رہ ے پر 1818ء وچ جڈٖاں سکھاں ملتان تے چڑھائی کیتی تاں عیدگاہ تے مسیت کوں سکھ فوجیں اپݨی کمین گاہ بݨایا، گھوڑے وچ واڑ ڈٖتے ، اسلحے دا ڈپو بݨایا تے ایں مقدس جاہ کوں اپݨے حرام زدگیں سانگے ورتیا۔ سکھیں دے بعد عیدگاہ ولا مسلمانیں کول آئی تے ایکوں پاک صاف کیتا یا۔ آکھیا ویندے جو جڈٖاں سپیکر آئے تاں سپیکر دی پہلی آواز شاہی مسجد عیدگاہ ملتان وچوں گونجی ۔

بھنبھڑی

بھنبھڑی تحصیل علی پور دریائے سندھ دے کنارے آباد وڈٖا پراݨا قصبہ ہا 1955-56وچ دریا دی تیز لہراں دی زد وچ آ کراہیں صفحہ ہستی کنوں مٹ یا ۔ایں قصبے وچ زیادہ تر دریشک قوم آباد ہائی ۔محمد علی خان دریشک اتھاں دی وڈٖی شخصیت ہن ۔اہلِ قصبہ دے فیصلے خود کریندے تے انگریز افسراں نال وی انہاں دے چنگے تعلقات ہن۔جیںویلھے اے قصبہ دریا برد تھیا تاں اتھاں آباد دریشک قوم ڈٖوجھے علاقے وچ آباد تھی۔

بہاولپور سٹیڈیم

بہاولپور سٹیڈیم کھیڈاں کیتے ملکی تے غیر ملکی ٹیماں واسطے ہک سوہݨا سٹیڈیم ہے۔ تونڑیں جو بہاولپور ضلع وچ کھیڈٖݨ دے میداں جدید طرز دے نیں بݨائے ے پر ول وی جیرھے ہن کھیڈٖݨ دے ڈٖاہ دے ضرور ہن اَتے ٹیماں آ تے اتھاں کھیڈٖدیاں رہندیاں ہن ۔اے سٹیڈیم کھیڈٖاں دے شوقین لوکاں کیتے دلچسپی دا سامان مہیا کریندا ہے۔

بائبل دا ترجمہ

بائبل دے سرائیکی تراجم ہک صدی قبل شائع تھئے ۔ پہلا ترجمہ 1888ء اِچ چھپیا۔ جڈٖاں جو اناجیل اربعہ دے سرائیکی تراجم بائبل سوسائٹی لاہور 1898ء اِچ شائع کیتے ۔ ایں سلسلے اِچ سب توں عظیم کم قرآن مجید دے سرائیکی تراجم دا ہے ۔ جیڑھا جو ٻہوں مقدس تے قابل تحسین ہے ۔ اے تراجم معّری ، محشی ،مفسر تے منظوم ہِن ۔ سرائیکی تراجم دا ایہ ذخیرہ ہزاراں صفحات تے کھنڈیا ہویا ہے ۔ سرائیکی زبان اِچ سب توں ودھ تراجم دینی ادب دے حوالے نال تھئے ہن ۔ انہاں اِچوں اکثر تراجم مطبوعہ ہن کجھ تراجم نادم تحریر زیور طباعت توں آراستہ نی تھی سے۔

برامہر

ملتان قدیم وچ اے فن تعمیر دا ماہر تھی گذریے۔ ایں فن تعمیر تے ’’کتاب عمارات‘‘ لکھی۔ تالاب بݨاوݨ اِتھوں دے لوکیں دا مخصوص ہنر ہا۔ او پتھریں تے میخیں نال ایجھے تالاب تے تھلے بݨیندے ایندے وچ ڈھیر ساریاں پوڑیاں ایں انداز نال بݨایاں ویندیاں ہن جیکر ہک جماعت تلے لہندی تے ڈٖوجھی اُتے چڑھدی تاں آپت وچ ایجھا تالاب ملتان دے مشہور سورج کنڈ مندر وچ موجود ہا۔

بہاول نگر

بہاول پور ڈویژن دا ہک ضلع ہے۔ 1953ء اچ ضلع دی حیثیت ڈٖتی ئی۔ ایندے شمال اچ ضلع ساہیوال ، مشرق اچ فیروز پور (بھارت )جنوب اچ بیکانیر(بھارت) تے مغرب اچ ضلع بہاول پور واقع ہے ۔ بھارت دی سرحد شہر بہاول نگر توں صرف ڈٖاہ میل دے فاصلے تے ہے۔ اے ضلع پنج تحصیلاں تے مشتمل ہے۔ بہاول نگر، منچن آباد ، چشتیاں ،ہارون آباد، تے فورٹ عباس ۔ ضلع دا رقبہ 3428مربع میل تے آبادی 13لکھ 71ہزار ہے۔ دریائے ستلج ضلع دی اراضی کوں سیراب کریندے ۔ کݨڑک ، چاول ، گنا، کپاہ ، امب ، کیلا ، امرود ایں ضلع دیاں اہم زرعی پیداواراں ہن۔

شہر بہاول نگر لاہور توں 193میل جنوب تے بہاول پور توں سو میل مشرق اچ واقع ہے۔ امیر بہاول پور نواب صادق محمد خان عباسی خامس نے اپݨے ابا سئیں نواب محمد بہاول خان خامس دے ناں نال ایں وستی دا ناں بہاول نگر رکھیا ۔اے شہر فورٹ عباس تے میکلوڈگنج کیتے اہم مواصلاتی رابطہ ہے۔ شہر اچ ترائے کالج ست ہائی سکول ،ڈٖو دینی دارالعلوم تے کئی مڈل تے پرائمری سکول ہن۔بہاول نگر اچ ہُݨ باقاعدہ فوجی چھائونی قائم تھی ی ہے۔ سلیمانکی روڈ تے اسپورٹس اسٹیڈیم ہے۔ آبادی دے ودھارے دے نال جدید وستیاں وی آباد تھیاں ہن تے بازاراں دی رونق وی ودھ ئی ہے۔ دائود بازار، ہارون بازار تے ریلوے بازار زیادہ اہم تے وڈٖے ہن زرعی علاقہ ہووݨ دی وجہ نال غلہ ، کپاہ تے تیل دے بیجاں دی وڈٖی منڈی ہے۔ آبادی 74ہزار ہے۔

بُت ملتان

ملتان دی شہرت اچ قدیم عہد دے آدیتہ دیوتا دے ایں طلائی بُت دا ٻہوں وڈٖا حصہ ہے۔ جیندی وجہ نال ملتان ’’بیت الذاہب‘‘ یعنی سونے دا گھر سڈٖویجا۔ مسعودی (915ء )لکھدا ہے جو ملتان دی سرحدی اسلامی ریاست دے امیر دے کول فوج تے دولت ہے، ملتان دے تابع ایندے چارے پاسے ہک لکھ ویہہ ہزار دیہات شمار اچ آندن۔ اتھائیں مشہور بُت خانہ ہے۔

بہاولپور دربار

بہاولپور دی عظیم خدمات دے پیش نظر علامہ اقبال ریاست بہاولپور دی اسلام تے علم دوستی دی تعریف کیتی ،سرائیکی ریاست بہاولپور کوں اے اعزاز حاصل اے جو ایندی شان وچ علامہ اقبال’’دربار بہاولپور‘‘ دے ناں تے طویل قصیدہ لکھیا۔

تفصیل ایویں ہے جو 1903ء وچ جشن تاج پوشی تقریب وچ وائسرائے ہند، والیان ریاست ہائے متحد ہندوستان تے پوری دنیاں وچوں اکابر آئے ہوئے ہن۔ علامہ اقبال کوں وی ایں کٹھ وچ شریک تھیوݨ دی دعوت ہئی ، علامہ اقبال آوݨ دی اطلاع بھیجی تے آکھیا ہا جو او ایں موقع تے قصیدہ پڑھسن پر کہیں وجہ توں او نہ آ سیے پر دربار بہاولپور دے ناں تے قصیدہ لکھیا جو کتاب باقیات اقبال وچ درج ہے قصیدے دا رنگ ڈٖیکھو، ایندے وچ بہشت بریں وانگے سوہݨی تے من موہݨی سرائیکی دھرتی دی تصویر کشی کیتی ی اے ۔ پنجاب بارے ’’ہیں اہل نظر کشور پنجاب سے بیزار‘‘ آکھݨ آلے علامہ اقبال سرائیکی سلطنت اَتے ایں زمین دی کتنی تعریف کیتی اے ؟ ایہا ساری گاٖلھ سوچ وچار ، غور و فکر اَتے سݨݨ سمجھݨ نال تعلق رکھیندی اے ، علامہ اقبال دی اے وی عظمت اے جو انہاں ایں طویل قصیدے وچ نواب بہاولپور کوں اے وی آکھیے جو ’’بادشاہواں دی عبادت ہے، رعیت پروری ‘‘اتھوں اندازہ تھیندے جو علامہ اقبال قصیدے وچ نصیحت تے ہدایت دے پہلو کوں نظر انداز نی کیتا۔ ایہا انہاں دی وڈٖائی اے ۔

بی بی جیوندی

بی بی جیوندی دا اصل ناں جند وڈی ہاجیرھی حضرت سید جلال بن سید حمید دی دختر ہن ۔ سید جلال حضرت مخدوم سید جلال بخاری دے فرزند سید بہائو الدین دی اولاد وچوں ہن ۔ بی بی جیوندی وڈٖی مستجاب الدعوات اَتے عابدہ و زاہدہ خاتون ہن ۔ انہاں دا انتقال اُچ اچ  805ہجری وچ تھیا اَتے 900ہجری وچ خراسان دے بادشاہ محمد دلشاد نے آپ دا موجودہ مقبرہ تعمیر کرایا۔ 1233ہجری وچ اچانک دریائے ہکڑہ وچ طغیانی آئی تاں ایں مقبرے دا اَدھا حصہ منہدم تھی یا۔

بخاری لائبریری

ملتان چھائونی اچ سید عبدالغنی بخاری نے اپݨی ذاتی جائیداد تے 1910ء اچ ہک لائبریری قائم کیتی جیندے اچ تقریباً چار ہزار مطبوعہ کتاباں دا خزانہ کٹھا کیتا یا۔ تے سید سلیمان ندوی نے ایندا افتتاح کیتا۔ اے لائبریری انجمن نصرت الاسلام دے تحت قائم رہی۔

بہاولپور دا عجائب گھر

اے عجائب گھر وی ٻہوں اہم جاہ ہے ۔ ایندے وچ کئی تریخی ، ثقافتی تے عام دلچسپی دیاں شہیں کافی تعداد وچ جمع کر ڈٖتیاں ئیاں ہن ۔ ٻہوں پراݨے وقتاں دیاں پوشاکاں، زیور اَتے سکے وغیرہ رکھیے ن ۔ انہاں شہیں کوں ٻہوں سوہݨے ڈھنگ نال سجایا ے ۔

بیرسٹر جگدیش چندر بتراؔ

1938ء اچ غضنفر گڑھ ضلع مظفر گڑھ اچ پیدا تھئے ۔ بھارت دے ممتاز قانون دان ہن، اتھاں سرائیکی زبان و ادب کیتے خدمات سر انجام ڈٖتین او لائق صد تحسین ہن۔ سرائیکی ساہتیہ سنگم نامی تنظیم دا قیام، ماہنامہ ’’ سرائیکی انٹرنیشنل ‘‘دا اجراء سرائیکی زبان نال انہاں دی والہانہ لگاؤ دا ثبوت ہے ۔ بھارت اچ سرائیکی کنونشن منعقد کرایا۔ اتھوں سرائیکی دانشوراں کوں دعوت ڈٖیوݨ کیتے خود پاکستان آئے ۔ قیام پاکستان توں پہلے والدین دے نال سرائیکی وسیب دے مختلف شہراں اچ قیام ریہا۔

بھگوان چمن المعروف نقش صحرائی

بھگوان چمن المعروف نقش صحرائی مظفر گڑھ اچ پیدا تھئے۔ ہفت روزہ تیج دہلی دے مدیر تے معاون ریہے۔ کالم نگار تے چنے صحافی ہن۔

باوا کرشن گوپال مغموم

18 دسمبر 1917ء موضع داؤد خیل اچ پیدا تھئے۔ تلوک چند محروم توں اصلاح گھدی ، انہاں رابطیاں دی وجہ توں سرائیکی وسیب آوݨ ونڄݨ لیا راہندا ریہا۔ بھارت اچ چندی گڑھ اچ ریہے۔ ول ہک عرصہ تلاش معاش اچ امریکا، کینیڈا دا وی سفر کیتا۔ متعدد شعری مجموعے شائع تھی تے مقبول عام ہن۔

بھگوان داس اعجاز

بر صغیر دے ممتاز دوہانگار بھگوان داس اعجاز بہاولپور اچ پیدا تھئے تے بصد افتخار انہاں پاک و ہند دے ادبی جرائد اچ ایں حقیقت کوں آشکار کیتا۔ ’’ گنگا جمنا‘‘ شعری مجموعہ کوں ادبی حلقیاں اچ خاص پذیرائی ملی ۔

بشیر لعل دھون

1925ء اچ چنیوٹ اچ پیدا تھئے ۔قلمی ناں بشیر پردیب ہا، اتر پردیش سرکار دے پبلک ورکس ڈیپارٹمنٹ دے ریسرچ انسٹیٹیوٹ اچ بطور ڈپٹی ڈائریکٹر (سائنسدان ) ریہے۔ پنج افسانوی مجموعے پیاس کاجل اور دھواں ، پھر سے اجنبی ، پہلی بار ، ٹکڑے ٹکڑے آئینہ شائع تھئے۔ ملتان اچ وی کجھ عرصہ زیر تعلیم ریہے ۔

بلند پور

آکھیا ویندے جو موضع بلند پور آباد تھیاں ہویاں گھٹ توں گھٹ ہک ہزار سال توں ودھ عرصہ تھی چکیا ہے ۔ایں وجہ توں تحصیل میلسی دا ایہہ ہک قدیم قصبہ ہے تے اپݨے علاقے دا مرکز ہے ۔ اتھاں یونین کونسل دا دفتر وی ہے ۔ ایں علاقے دی اکثریت پاک فوج اچ ملازم ہے ۔ کجھ آبادی کاشتکاری کر تے پیٹ پلیندی ہے ۔ اتھاں گورنمنٹ دی طرفوں سکول بݨایا ئے ۔ پر اتھاں علاج معالجے دیاں سہولتاں کائنی تے نہ ای کوئی بنک ہے ، پچھلے 30 سالاں توں ہک پرانچ پوسٹ آفس ہے ، جیں دی تکمیل نہ تھیوݨ دی وجہ توں اتھاں دے عوام کوں پنشن دے لین دین اچ اوکھ تھیندی ہے ۔

بیٹھک گرو نانک

ایہہ بیٹھک چاہ فریدؒ دے بالکل نیڑے ای موجود ہے، ایں دے اُتے ہک وڈٖا گنبد تے چارے کُنڈیں تے نکے نکے مینار ہن ، ایں بارے آکھیا ویندے جو اے ایں جاہ تے بابا گورونانک ہوراں ٻہہ تے چلہ کشی کیتی ہئی تے دربار بابا حاجی شیر توں فیض پاتا ہئی ، ایں وجہ توں سِکھاں نے ایندی تعمیر کیتی ، ایہہ سکھاں دی عبادت گاہ ہئی تے ایں جاہ کوں وڈٖا متبرک آکھدے ہن ۔

ایں عمارت دے چار نِکے نِکے ٻوہے ہن ، اندر وڑو تاں ایں دیاں ڈٖاٹاں اتے کندھیاں تے گورمکھی وچ تحریراں نظردیاں ہن ،ایں توں علاوہ ایندیاں کندھیاں تے ٻیل ٻوٹے تے تصویراں وی بݨیاں ہویاں ہن ، پر افسوس دی الھ اے ہے جو ایں جاہ دی مرمت وغیرہ تے سفیدی وغیرہ کریندے کریندے او تحریر ٻہوں مدہم ہے جڈٖاں جو ایں دے ٻاہرآلے پاسے دیوار تے کئی تختیاں لیاں ہویاں ہن ، جنہاں تے گورمکھی وچ تحریراں موجود ہن ،جنہاں اچ ایں جاہ دی سیوا کرݨ آلیاں دے ناں لکھئے ہوئے ہن ، ایہہ جاہ چھوٹی چھوٹی سلھاں نال بݨی سوہݨے انداز اچ بݨی ہوئی ہے، ادھ اچ او جاہ جتھاں بابا گورونانک ہوراں ٻہندے ہن ، جڈٖاں جو ایں دے اندر ونڄݨ دا صرف ہکو ٻوہا ہے ،ایں دے نال راہداری تے ایندے وچوں نکلݨ کیتے چار چھوٹے چھوٹے دروازے ہن ،ایں جاہ دے احاطے اچ اڄکل مختار احمد کھرل دی رہائش اے ۔

بادشاہی مسجد جلہ جیم

آکھیا ویندے جو مغل شہنشاہ اکبر 1596ء اچ جلہ ارائیں دے شہر دے وچالے قلعہ بݨوایا تے نال مضبوط فصیل وی تعمیر کرائی ۔ جلال الدین دے پُتر مولوی رکن الدین شاہجہاں دے دور اچ اتھاں ہک وڈٖی سوہݨی مسیت بݨائی جیڑھی کاشی تے چوبکاری دا نادر نمونہ ہے ، جیکوں ڈٖیکھݨ نال فن تعمیر دی تے حسن ذوق دی داد ڈٖیوݨی پوندی ہے ، ایہہ سوہݨی مسیت احٖ وی اپݨی عظمت تے شان ڈٖکھویندی ہے تے اپݨے دور دی عظیم داستان سݨویندی ہے ،ضلع وہاڑی تے خاص طور تے میلسی دے علاقے اچ آوݨ آلے رہائشی ایں مسیت کوں ضرور ڈٖیکھندے ہن ،جیندے مینار اوں ویلھے دے بݨاوݨ آلے ہستیاں دی شان بیان کریندن ۔ مسیت دا برانڈہ تے مینار بعد اچ بݨائے ئے ہن ۔ جلہ جیم جیڑھا کڈٖاہیں وڈٖی اہمیت دا حامل ہئی ، ہُݨ تحصیل میلسی دا ہک نِکا جہا قصبہ ہے تے ایں ترقی یافتہ دور اچ غیر ترقی یافتہ علاقہ سمجھیا ویندے پر غور کریجے تاں ایں علاقے وچ ساڈٖی تریخی تے ثقافتی ورثہ موجود اے ، جنہاں کوں محفوظ کرݨ دی ڈٖاڈھی لوڑھ ہے ، مسیت فی الحال کجھ چنی حالت اچ ہے۔

ایں تریخی مسیت دے اندر لکڑ دے چار پِلر موجود ہن ، انہاں اُتے سوہݨی نقش و نگار دی کھدائی دی صورت اچ موجود ہن جہاں اچوں ہک پلر تے تریخ 1200 ہجری لکھی ئی اے ۔ اتھاں پِلرں دے اُتے چھت دے نال نال لکڑ دے ای ٻہوں سوہݨے لاٹو جہے بݨئے ہوئے ہن جیڑھے فن کاریگری دا بہترین نمونہ ہے ۔

ایں مسیت دا ہک وڈٖا ٻوہا تے اوندے سڄے کھٻے ڈٖو نِکے نِکے ٻوہے ہن ، مسجد دے اندر وی سڄے کھٻے ڈٖو ٻاریاں بݨیا ہویاں ہن ، برانڈہ وی اے ، ایں مسیت دے ڈٖو مینار سلامت ہن، چھت دیاں ٹائلاں اُتے وی نقش ونگار بݨئے ہوئے ہن ، نیلے رنگ دیاں سِلھاں اُتے اللہ تے محمد لکھیا ہویا ہے ، اے سلھاں مسیت دے اُتے متھے تے لیاں ہویاں ہن ، ایں مسیت دے سامݨے چوک کوں چوک مغل آکھیا ویندے ۔

بھٹہ واہن

وسیب دی ہک قدیم وستی بھٹہ واہن صادق آباد دے پچادھی لَمے اچ واقعہ ایہ قصبہ آثار و قدیمہ اچ شمار تھیوݨ دے قابل ہے، ایہ قصبہ اتنا قدیم ہے جتنا مئو مبارک ، ایہ قصبہ ڈٖاہراں دے زمانے اچ وسایا یا۔ ڈٖاہویں صدی اچ بھٹہ قوم دے اتھاں تسلط دی وجہ توں ایں دا ناں بھٹہ واہن رکھ ڈٖتا ایں زمانے اچ دریائے سندھ بھٹہ واہن توں ہک میل دے فاصلے تے واہندا ہا ۔ ایں دی اُڄڑی سیج جیں کوں لڑھوانی آکھدے ہن ہُݨ وی ڈھیر گھاٹی ہے،تے ہک جھیل دی شکل اختیار کر چکی ہے۔ خانواہ کینال دا بچا ہوا پاݨی ایں وچ سٹ ڈٖتا ویندے ، ایں وچ کشتی چلائی ویندی ہے۔ سندھ دے مشہور رومان سسی پنوں دی ہیروئن ایں قصبے اچ ڄئی تے ایں کوں پیدا تھیندے ای جیں مقام تے دریا دی تند و تیز لہراں دے سپرد کیتا یا او ایہا لڑھوانی ہے۔ مقامی روایت دے مطابق سسی تھانی ہک برہمن دی دھی ہئی جیں دی پیدائش تے ایہ پیشین گوئی کیتی ئی جو ایہ وڈٖی تھی تے کہیں مسلمان بلوچ دے عشق اچ گرفتار تھی ویسے ، پیو خاندان دی رسوائی توں بچݨ کیتے نوزائیدہ ٻال کوں بکس اچ بند کرتے دریا اچ وہاڈٖتا۔ عطا نامی ہک دھوٻی جیڑھا دریا کنارے کپڑے دھووݨ اچ مصروف ہا ،ا یں دی نظر ایں صندوق تے پئی تاں ایں کوں کڈھیا تے اپݨے گھر گھن یا۔  دھوٻی دی دھی ایں دی پرورش کیتی تے ایں دا ناں سسی رکھیا۔ جوان تھیوݨ تے سسی ہک مسلمان بلوچ تے فریفتہ تھی ئی تے ایں طرح پیشین گوئی پوری تھی ئی۔ جیں دے خوف توں ایںدے پیو ایں کوں دریا دے سپرد کر ڈٖتا ہا۔ سسی پنوں دا ایہ رومان عشقیہ داستاناں اچ کافی شہرت رکھیندا ہے۔ بھٹہ واہن توں متعلق ہک روایت ایہ وی ہے جو ملا مبارک دے پُتر ابو الفضل تے فیضی وی اتھائیں پیدا تھئے جیڑھے شہنشاہ اکبر دے مشہور درباریاں اچ شمار تھیندے ہن۔

ٻیا ݙیکھو

• Wb/skr/میڈٖی دھرتی میݙے لوک (ٖݙوجھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چھیواں حصہ) ظہور دھریجہ‏

• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (ستواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (اَٹھواں حصہ) ظہور دھریجہ‏