میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ)

(تاریخ ، تنقید ، تحقیق)

مصنف: ظہور دھریجہ

رام چند سمن سرحدی

رام چند سمن سرحدی 25 اکتوبر 1922ء اچ قصہ پُر وا ضلع دیرہ اسماعیل خان اچ پیدا تھئے۔ آبائی پیشہ زر گری ہا، نومبر 1947ء اچ اتھوں دلی ڳئے، پندراں ݙینھ ’’ ہند پردیش‘‘ دے اعزازی مدیر ریہے۔ 400 وید منتراں ، 8 اپنشداں دے منظوم اردو تراجم کیتے۔ روسی ادیب مایا فوسکی آفاق طویل نظم دے ترجمے تے مشتمل انہاں دی ہک تصنیف ’’ لینن ‘‘ تے انہاں کوں سویت لینڈ نہرو ایوارڈ ݙتا ڳیا ۔ جنوری 1985ء اچ انتقال تھیا۔ وݙے ناں آلے سرائیکی سوجھواݨ ہَن۔

رب نواز مخمور

اصل ناں رب نواز قلمی ناں مخمور تے ابے سئیں دا ناں صوفی محمد بیلا ہے۔ منجھاݨی برادری نال تعلق رکھیندن۔ 1970ء کوں پیدا تھئے۔ مڈل توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے زمینداری اچ مصروف تھی ڳے۔ سئیں قاصر جمالی دی شاگردی اچ 1989ء کوں شاعری داآغاز کیتا۔ تصانیف اچ مونجھے خواب، زمانہ چندر تے پُڄ ڳے، اتھاں چُپ دی جاہ دے علاوہ ٻیاں کتاباں وی شامل ہن۔ روجھان راجن پور دے رہائشی ہن۔ ٻہوں چنڳی شاعری کرݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان ہن اپݨے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال ڈاڈھی محبت کریندن۔

رشید عثمانی

سئیں رشید عثمانی 15 اگست 1941ء کوں خیر پور ٹامیوالی اچ ریاض رحمانی بلوچ دے گھر پیدا تھئے ۔ فاضل اردو کیتا تے محکمہ لیبر اچ ملازم تھئے ۔ اکھیںدے جڳارے ، میں مٹی میں سونا، نورِ برحق ، خواب وچ دریا دریا ہے راستے میں انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔ خیر پور ٹامیوالی اچ ایں خاندان دیاں سرائیکی واسطے ٻہوں خدمتاں ہِن ، وسیب دے سارے لوک سئیں رشید عثمانی دے ابا سئیں ریاض رحمانی دا ناں ٻہوں ادب نال چیندن ۔

راحتؔ امیر

اصلی ناں راحت امیر تری خیلوی ہے۔ آپ 1968ء کوں پیدا تھئے۔ تری خیل ضلع میانوالی دے رہائشی ہن۔راحت سئیں دی شاعری ڈاڈھی کمال ہے۔ ٻہوں سوہݨے اخلاق تے باکردار انسان ہن۔سرائیکی تحریراں ہوون تے بھانویں سرائیکی کلام ٻہوں ذوق شوق نال پڑھدن ۔

رگ وید اِ چ ملتان دا ذکر

ہری یوپیا (ہری یو پی یا ) دے علاوہ رگ وید اِ چ ݙو ٻئے شہریں دے ناں وی ملدن او ہِن ’’ویل استھان کا ‘‘تے ’’ مہاویل استھا ‘‘۔ انہاں ݙوہیں شہریں دا تذکرہ رگ وید دی پہلی کتاب دے ۱۳۳ ویں گیت اِ چ ہے ۔ ݙوہیں شہریں دے بارے اندر دیوتا توں استدعا کیتی ڳئی ہے ۔ ’’اے مگھون ! (اندر ) تباہ شدہ شہر ویل استھا تے تباہ شدہ شہر مہاویل استھا اِ چ جادو گرنیاں دے غول کوں تباہ کر ݙے !‘‘ ۔ اے وی ہے کہ ملتان ماضی بعید اِ چ اَتے وقفے وقفے نال ہک خود مختار سلطنت دی حیثیت نال اپݨا وجود رکھیندا ریہے ۔ایندی حدود وچ وی مختلف وقت اِ چ تبدیلی امدی ریہی اے ۔ملتان ، بہاولپور اَتے ڈیرہ غازی خان دے پہلے آلے ڈویژن تے مشتمل علاقہ انتظامی طور تے پہلے ملتان ء، چ قائم حکومت دے ماتحت ریہے تے لسانی ، تمدنی اشتراک دا حامل وی رہ ڳے ایں علاقے وچ شہریں تے دیہاتیں کوں وی اپݨے جغرافیائی حالات تے محل وقوع دی وجہ توں اپݨی اہمیت اِ چ وداھے گھاٹے دا سامݨا ریہا ہے جیندے نتیجے اِچ انتظامی لحاظ وچ تبدیلیاں امدیاں رہ ڳن ۔تاریخ اِ چ اے ڳالھ ثابت اے جہ سابق ریاست بہاولپور ملتان دا حصہ ہئی۔

رضیہ سلطانہ

سلطان التمش دی وفات دے بعد عنان حکومت ایندی دھی رضیہ نے سنبھالی۔ او ٻہوں ہوشیار، عقلمند تے مردانہ اوصاف دی مالک ہئی تے رموز مملکت توں چنڳی طرح واقف ہئی۔رضیہ سلطانہ پہلی مسلمان تریمت ہئی جئیں نومبر 1236ء اچ تاج شاہی پاتا۔رضیہ سلطانہ ملتان اچ اپݨا انتظام و انصرام مکمل کرݨ دے بعد جݙاں دہلی واپس ڳی تے 13اکتوبر 1240 ء کوں ماری ڳی۔

روزہ تے غیر مسلم دے پکوڑے

نماز بعد روزہ داریں تے مریدیں دے ٻہوں وݙے مجمع اچ خواجہ فرید سئیں موجود ہن ، ہک غیر مسلمان عورت ’’ کراڑی ‘‘ جلدی جلدی ٹردی آئی تے پلیٹ اچ گرم پکوڑے ݙیندے ہوئیں آکھیا شئیں ! شئیں ! اے تتے تتے پکوڑے میں تہاݙے کیتے تل آئی ہاں ، آپ کھا گھنو۔ آپ پکوڑے کھا گھدے ۔ محفل اچ موجود مقررین عالمین آکھیا حضور ! تُساں تاں روزے نال ہاوے تاں اے کیا کیتے؟ آپ فرمایا میکوں پتہ ہے جومیں روزے نال ہم، ہُݨ تُساں میکوں اے ݙسو جو روزہ تروڑݨ دا کفارہ کیا ہے ؟ عالمین آکھیا جو روزہ تروڑݨ دا کفارہ اے ہے جو آپ سٹھ مسکینیں کوں ٹکر کھواون یا ول سٹھ روزے رکھن۔ آپ فرمایا جو اے ݙونہیں کم سوکھے ہن ، جݙݨ جو دل تروڑݨ دا کفارہ میں کیتے اوکھاہ ا۔ اے سݨ تے غیر مسلمان کراڑی مسلمان تھی ڳی۔

راہب حسین پنوار

اصل ناں راحب حسین قلمی ناں راحب تے ابے سئیں دا ناں مرید حسین ہے۔ ذات پنوار ہے۔ یکم جنوری 1976ء کوں فاضل پور اچ پیدا تھئے۔ ایم اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور پروڈیوسر ریڈیو اپݨے فرائض سر انجام ݙیندے پن۔ سئیں ناصر محمود خالد دی شاگردی اچ 1995ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ فاضل پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔

ریاست دی انتظامی تقسیم

سال 1932ء اِ چ ریاست دی انتظامی تقسیم ایں طرح کیتی ڳئی کہ ݙو ضلع بݨائے ڳے ۔بہاول پور تے رحیم یار خان اَتے ہر ݙو اضلاع دے دفتر بہاول پور بݨائے ڳئے ۔اَتے سال 1945ء اِ چ ضلع رحیم یار خان دے دفاتر رحیم یار خان منتقل کیتے ڳئے ۔ ایں ویلھ رحیم یار خان پنج تحصیلاں رحیم یار خان ، صادق آباد ، خان پور ، آلہ آباد تے احمد پور شر قیہ تے مشتمل ہا ۔تے باقی علاقہ بہاول پور ریاسے اِ چ شامل ہا ۔ سال 1953ء اِ چ ریاست دا تریجھا ضلع بہاول نگر بݨایا ڳیا تاں احمد پور شرقیہ تحصیل کوں ضلع بہاول پور دا حصہ بݨا ݙتا ڳیا ۔لیاقت پور (جیڑی ہُݨ تحصیل اے) دا ہیڈ کوارٹر الہ آباد اِ چ پنج میل دے فاصلے تے غرب سائیڈ ہا ۔ سال 1952ء اِ چ ٹحصیل دا صدر مقام نوابزادہ لیاقت علی خان دے ناں توں لیاقت پور رکھیا ڳیا پہلے ایندا ناں چوہدری ہا ۔ اِتھاں سر کاری دفتر تعمیر کیتے ڳئے غلہ منڈی بݨائی ڳئی۔ تحصیل ہیڈ کوارٹر دی ایں جاہ تے تبدیلی دی وجہ ایں جاہ تے ریلوے لائن ہووݨ دا ہک اہم عنصر نظر آندے ۔ اکتوبر 1961ء ئَِ چ وحدت مغر بی پاکستان دے پنج چھ سال بعد ماچکہ قانونگوئی دا علاقہ ضلع رحیم یار خان دی تحصیل صادق آباد توں ڳڈھ تے ضلع سکھر اِ چ مِلا ݙتا ڳیا ۔اے قانونگوئی اصل اِ چ ایں اے جو ایندی حدود تحصیل صادق آباد دے درمیان صوبہ سندھ دا علاقہ پمدے ۔وحدت مغر بی پاکستان دے ختم تھیوݨ دے بعد سال 1970 ء اِ چ اے علاقہ جیڑا 63661ایکڑ رقبے تے ہے واپس ضلع رحیم یار خان دی صادق آباد تحصیل اِ چ مِلا ݙتا ڳیا ۔

رزق لاہور چا ویندن

سرائیکی وسیب دے جاگیردار ، سرائیکی دھرتی دا رزق لہور خرچ کریندن ۔ انہاندے محلات تے کوٹھیا ں لہور اچ ہن ۔ انہاندے بیگمات اپݨے عیاشیاں تے مہانگے ڈیپارٹمنٹل سٹوریں تے سرائیکی دھرتی دا رزق لکھاں دی صورت اچ خرچ کریندن ۔ ضلع رحیم یارخان دے ہک جاگیردار چالہی کروڑ دی کوٹھی لہور اچ بݨوائی اے ۔ اے جاگیردار سرائیکی دھرتی دے دشمن ہن ۔ ایندے مرکوہ عمل نال نفرت کرݨ ضروری اے ۔ سرائیکی دھرتی دے وسائل سرائیکی دھرتی تے خرچ کرݨ آلیاں دی حوصلہ افزائی ضروری اے ۔

سرائیکی علاقے دے اکثر بھرا اپݨیاں زمیناں ویچ تے پھول چھنڈے کر چھوڑیندن ۔ زمین ویچ تے گندے شوق پورے کرݨ دی کوشش کریندن ۔ کجھ عرصے بعد ایجھے بھرا اپݨیاں ضرورتاں پوری کرݨ واسطے ٻئے دے اڳوں ہتھ اݙی کھڑے ہوندن ۔ وسیب دے بھرانویں کوں اے ݙسݨ دی ضرورت ہے جو جیکر زمین تہاݙے کول ہے تاں تُساں دھرتی دی تحت السریٰ تے عرش معلیٰ تک مالک ہیوے ، جیکر دھرتی تہاݙے کول نی تاں ایویں سمجھو دھرتی تہاݙے پیریں تلوں نکل ڳئی اے ۔

نانگیں کوں کھیر پلاؤ تاں وی نانگ راہسن ، نانگ زیادہ مہربات تے مانوس تھیسے تاں ول وی پیار ݙیوݨ دے بہانے ڳلھ تے ݙنگ مار گھنسے لہٰذا نانگیں دی چنڳائی دی امید نہ رکھو ۔ سرائیکی دھرتی دے نانگ کالے ہوون ، چِٹے ہوون ، پدم پتی تے بھاویں پدم ہوون ’’ دھرتی ‘‘ گودے ’’نانگ‘‘ دھرتی دے موذی اِن ۔ انہاں دے سامݨے سر جھکاوݨ دی نی بلکہ انہاں دا سِر پھہیݨ دی ضرورت اے ۔

ریاض عصمتؔ

عصمت ؔ سئیں دا اصلی ناں ریاض عصمت ہے ۔ آپ 1962ء اچ پیدا تھئے۔ ایف اے تیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد کوآپریٹوڈیپارٹمنٹ اچ افسر تعینات تھی ڳے۔چجاں والا تونسہ شریف اچ رہائش پذیر ہن ۔ لفظیں دا استعمال دا ہنر ڈاڈھا ڄاݨدن۔سرائیکی شاعری ٻہوں سوہݨی کریندن تے سرائیکی شاعری دا فخر ہن۔

ریاض عصمت4اگست 1962ء کوں تونسہ شریف اچ فیض محمد خان دے گھر پیدا تھئے،تقریباََ 21سال دی عمر اچ انہاں شاعری دا آغاز کیتا۔باقاعدہ کہیں استاد کنوں انہاں اصلا تاں کائنی گھدی لیکن اقبال سوکڑی کنوں بے حد متاث نظر آندن تے انہاں کوں پڑھ کے ای انہاں دی پیروی اچ غزل لکھدن۔ایہا ای وجہ ہے جو ریاض عصمت بہوں سوہنی تے ستھری غزل لکھدن ،تے انہاں دا شمار غزل گو شعراء اچ تھیندے۔ماشاء اللہ ریاض عصمت وسیع مطالعہ رکھن آلا ہک صاحبِ طرز شاعر ہے۔آپ دا ہک شعری مجموعہ ’’نشانی‘‘ وی چھپ چکے۔

رحیم طلبؔ

محکمہ اطلاعات دے اعلیٰ افسررحیم طلب ؔ 1962ء کوں حاجی محمد رمضان دے گھر احمد پور شرقیہ وچ پیدا تھئے۔آپ ایم اے ،اردو ، سرائیکی ،انگریزی کیتی ہوئی ہے ۔اجکل ضلع لودھراں وچ ڈپٹی ڈائریکٹر انفار میشن حکومتِ پنجاب دے عہدے تے فائز ہن ۔طلب صاحب سادہ مزاج سادگی پسند تے یاریں دے یار بیلی ہن۔مگر اتنے وڈے افیسر ہوون دے باوجود پھوت ،وڈائی تے کوڑی دھج وج توںکوسوں دور رہندن۔لکھن پڑھن دا شوق جنون دی حد تک ہے۔شعری ادب ہووے تے بھانویں نثری ادب ڈوہائیں پاسے انہاں دا قلم رواں دواں ہے۔

روہ روہی تھل دمان

سرائیکی وسیب چار نشابر خطیاں تے مشتمل اے ۔ روہ ، روہی ، تھل ، دامان ۔ اونویں کچھی تے ٻئے وی ناں ہِن پے۔ پر اے چار ناں ہر ڄݨے دی زبان تے ہن۔ ریڈیو ملتان توں ایں ناں نال سرائیکی پروگرام وی وݙا عرصہ چلدا رہ ڳے۔ اوں ویلے خورشید ملک ایں پروگرام دے پروڈیوسر ہوندے ہن تے لوک وݙی چاہ نال اینکوں سݨدے ہن۔ کیونجو ایں پروگرام اِ چ سݨݨ آلیں کوں اپݨی مٹی، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت دے درس ملدے ہن۔ بعد اِ چ اے پروگرام معروف شاعر تے براڈ کاسٹر خالد اقبال وی کریندے رہ ڳے۔ اساں ڳالھ اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب توں شروع کیتی ہاسے۔ احٖ نیٹ دا دور اے، اسیݙے نینگر کوں سارے جڳ جہان دا پتہ ہے۔ او دنیا دے گلوب بارے ڄاݨدے ۔ اونکوں ایں ڳالھ دی سُدھ وی ہے پی جو دنیا دا کیڑھا مُلک کتھاں ہے تے اوندے دارالحکومت دا ناں کیا ہے ۔ میݙا ایمان ہے جو بھانویں جڳ جہان دے بارے تُساں لَکھ ڄاݨدے ہووو ، جے تہاکوں اپݨے وسیب دا علم کائنی تاں ایویں ڄاݨو تُساں کجھ نی ڄاݨدے ۔

ایں ڳالھ کوں سامھے رکھ تے میں ݙسݨ چہنداں جو سرائیکی دے ساڈھے چھ ڈویژن تے 23 ضلے ہن۔ ڈویژنیں دے ناں اے ہِن : ملتان ، بہاولپور، دیرہ غازی خان ، دیرہ اسماعیل خان، سرگودھا ، ساہیوال ۔ ملتان ڈویژن دے چار ضلعے خانیوال ، وہاڑی ، لودھراں تے ملتان ہِن تے ایندیاں تحصیلاں ملتان ، شجاع آباد، دنیا پور، خانیوال ، کبیر والا ، میاں چنوں ، وہاڑی ، میلسی ، بورے آلا ۔

دیرہ غازی خان ڈویژن دے چار ضلعے دیرہ غازی خان، مظفر گڑھ، لیہ تے راجن پور ہِن۔ تحصیلاں دی ترتیب ایویں ہے: دیرہ غازی خان، تونسہ شریف، کوٹ چھٹہ ،راجن پور ، روجھان ، جام پور، علی پور، مظفر گڑھ ، کوٹ ادو، خان گڑھ تے جتوئی ۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ پنج تحصیلیں دا ٻہوں وݙا ضلع ہے ۔ ایندے وچ ہک نواں ڈویژن تے ݙو نویں ضلع بݨݨے چہیدن۔ حکومت سرائیکی وسیب اِ چ نویں ضلعے تے نویں ڈویژن نی پی بݨیندی ۔ پچھلے ݙینہاں تھل ڈویژن بݨاوݨ دی رِتھ رتھی ڳئی پر تھل کوں اونویں ڈویژن بݨاوݨ چہندن جیویں پہلے اوکاڑے ، ٹوبے تے چنیوٹ کوں ضلع یا ول ایں توں پہلے لائل پور تحصیل کوں ضلع تے ول ڈویژن بݨا تے سرائیکی قوم توں کھس گھدا ہانے۔ ہُݨ نواں دھک ساہیوال کوں ڈویژن بݨا تے کھسیے نے ، پہلے جنگاں اسلحے دے زور تے ہوندیاں ہن۔ ملخ تے جاگیراں کھسیاں ویندیاں ہَن۔ ہُݨ عقل تے قلم دے ہتھیار توں اے کم گھدا ویندے۔ اسمبلیں اِ چ ٻیٹھے مٹی دے مادھو سرائیکی جاگیردار عقل دے ایجھے اندھے ہن جو انہائیں کوں وی کجھ نظر نی امدا۔

مظفر گڑھ دی ڳالھ آئی اے تاں اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ رنجیت سنگھ دا مقابلہ کرݨ آلے نواب مظفر خان شہید دے ناں تے وسایا ڳے۔ نواب مظفر دی ٻہوں وݙی دلیری دی نسبت نال انہائیں کوں ’’ شجاع ابن شجاع‘‘ دا لقب پاتا۔

دیرہ اسماعیل خان ڈویژن وچ ݙو ضلعے ٹانک تے دیرہ اسماعیل خان امدن ، جݙاں جو تحصیلاں اِ چ کلاچی ، پہاڑ پور تے دیرہ اسماعیل خان شامل اِن ۔ ہک ویلے بنوں وی دیرہ اسماعیل خان اِ چ شامل ہئی۔ 1882ء دے ڈسٹرکٹ گزٹیئر دے مطابق اوںویلے بنوں دے لوک 98 فیصد سرائیکی ( جنہاں کوں جٹان آکھیا ویندا ہا ) تے چھڑا ݙو فیصد پشتون ہن۔ احٖ حالت اے ہے بنوں وچ سرائیکی لبھدا نی ۔ ہک ویلے بنوں کوہاٹ ، وانا، وزیرستان سرائیکی قوم دے علاقے ہَن تے سرائیکی کابل ، قندھار تئیں ویندی ہئی پر 1901ء جݙاں سرائیکی دشمن انگریز دہشت گردیں کوں قابو کرݨ سانگے صوبہ سرحد بݨایا تاںدیرہ اسماعیل خان ، ٹانک تے بنوں میانوالی وغیرہ پٹھاݨیں کوں ݙے ݙتے پر جݙاں کالا باغ میانوالی دا نواب ملک امیر محمد گورنر بݨیا تاں او اپݨا میانوالی ولا گھن گھدا پر اوں دیرہ اسماعیل خان ڈویژن دے سارے علاقے ظالمیں دے نرغے اِ چ راہݨ ݙتے حالانکہ اونکوںشعور ہووے ہا تاں سارے سرائیکیں کوں آزاد کراوے ہا ۔ اپݨے وسیب دے نینگریں کوں میں اے وی ݙسݨ چہنداں جو توپ ، میزائل تے تلوار توں وی قلم دی مار بری ہے ۔ تُساں تریخ دے ورقے پھرولو تاں دیرہ اسماعیل خان تے ٻے سرائیکی علاقیں تے دارااول ، سکندر اعظم، محمود غزنوی تے رنجیت سنگھ تئیں دے حملے تھیندے رہ ڳن ۔ بھانویں او سارا کجھ لُٹ تے چا ویندے ہن پر او اسیݙی زبان، ثقافت تے دھرتی نہ کھس سڳئے ۔ پر جݙاں دے صوبے بݨین تے اساں تخت لہور تے تخت پشور دے غلام بݨیوں تاں حاکم اپݨی قلم نال جاگیراں اپݨی ٻولی ٻولݨ آلئیں کوں ݙیندے ٻیٹھین۔ او امدے ویندن ، دھرتی ملیندے ویندن تے اسیݙے لوک غریبی تے بے روزگاری دے ہتھوں بے روزگار تھی تے دھرتی چھوڑی ویندن ۔ اے قبضہ گیر کرو دھیں دی غیر محسوس حملہ آوری اے ۔ بچدا کجھ بچاوݨ چہندو تاں پڑھو تے قلم دا اختیار حاصل کرو ۔ سی ایس ایس کر تے ڈی سی او ،ڈی پی او بݨو نہ تاں اے ظالم پھَکا نہ بچیسن۔ وسیب دے لوکو! یاد رکھو 1901ء سرائیکی قوم سانگے بد ترین سال ہا جو ہک تاں سرائیکی دے قومی شاعر سئیں خواجہ غلام فرید سئیں دا وصال تھی ڳیا تے ݙوجھا اسیݙی ماء دھرتی دیرہ اسماعیل خان،بنوں ، ٹانک اساں توں کھس تے افغانیاں دے حوالے کیتی ڳئی۔

ایویں سرگودھا ڈویژن اِ چ سرگودھا ، خوشاب، میانوالی تے بھکر دے ضلعے امدن ، تحصیلاں اِ چ سرگودھا ، شاہ پور صدر، بھلوال ، خوشاب، نور پور تھل ، میانوالی ، عیسیٰ خیل ، بھکر، کلور کوٹ تے منکیرہ شامل ہِن۔ سرگودھے دا قدیم شہر شاہ پور سرائیکی دا مرکزی علاقہ ہے۔ سرائیکی دے جیرھے چالہی دے نیڑے ناں اِن ، انہاں اِ چ شاہ پوری وی شامل ہے ۔ پنجاب آلے مارکہ آکھدن جو میانوالی تے بھکر ضلعے تاں سرائیکی اِن پر سرگودھا تے خوشاب پنجابی اِن ۔ اے چٹا کوڑ اے ’ گودھا ‘‘ پنجابی دا لوظ ای نی تے نہ ای کہیں پنجابی دے ناں تھی سڳدے۔ ٻیا اے جو جیکر اے ݙوہائیں ضلعے پنجاب دے ہوون ہا تاں ول اتھاں غربت تے پسماندگی نہ ہووے ہا ۔

بہاولپور ڈویژن دے ترائے ضلعے بہاولنگر ، بہاولپور تے رحیم یارخان ہِن تحصیلاں اِ چ بہاولپور، یزمان، احمد پور شرقیہ ،حاصل پور، بہاولنگر، منچن آباد، چشتیاں ، ہارون آباد، فورٹ عباس، رحیم یارخان ، لیاقت پور، خانپور، صادق آباد شامل ہن۔ قیام پاکستان واسطے بہاولپور یعنی سابق ریاست بہاولپور دیاں خذمتاں سب توں ڈھیر ہن۔ قائد اعظم آکھیا ہا جو پاکستان بݨݨ توں پہلے ہک پاکستان ہا اوندا ناں بہاولپور ہا ۔ انہاں آکھیا جو اصل محسن پاکستان نواب بہاولپور صادق محمد عباسی ہے۔ پاکستان دی پہلی تنخواہ نواب بہاولپور 7 کروڑ روپے ݙتی ۔ اوں ویلے سونا 100 روپے تولہ تے چھوٹا گوشت 4 آنے دا سیر ہا۔ پاکستان کوں کرنسی دی ضمانت ریاست بہاولپور ، ہک لکھ ہک ہزار ݙتی، اساں ہزاراں تعاون گݨ تے سݨوا سڳدوں پر ایندا سرائیکی قوم کوں کیا صلہ ݙتا۔ اربیں ، کھربیں دے ہیرے ، جواہرات ، سونے دے تھاں تھپے تے کرسیاں ، میزاں تاں معاف کر سڳدن ، جیڑھے بہاولپور دے محلات توں لاہور چا ڳن پر سرائیکی دھرتی دی لُٹ مار معاف نی کر سڳدے ۔ سرائیکی دھرتی دے ناجائز الاٹمنٹیں دے ذریعے جیڑھی لُٹ مچائی ڳئی اے ، اونکوں سرائیکی قوم معاف نی کر سڳدی۔

راشد عزیز بھٹہ

راشد عزیز بھٹہ 3 اکتوبر 1974 ء کوں عبدالعزیز درخواستی دے گھر محلہ خواجگان خانپور اچ ڄمئے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ راشد عزیز بھٹہ جھوک نال وابستہ رہ ڳئے تے سرائیکی واسطے ٻہوں کم کیتا ۔ انہاندے خلاف پنجاب حکومت تے پولیس دی طرفوں مقدمے وی درج تھئے پرچے کٹیئے ڳئے ، پولیس تشدد وی کیتا ، ول وی او خانپور تھاݨے سرکاری دیواریں تے لکھ امدے ہن ’’ اساں باغی تخت لاہور دے ‘‘ ۔

رائے سہرا

رائے سہرا قطب الدین لنگاہ 1440ء اِچ ملتان دا بادشاہ بݨیا ۔ لنگاہ کوں لانگو تے لانگاہ وی لکھیا ڳے ، مقامی لوک ہن ، ہندو تو مسلمان تھئے ، ایں گاٖل دی وی کوئی پکی دلیل نی اَئی جو لنگاہ عرب توں آئن۔

ریاض بیدار

ریاض حسین دا قلمی دا ناں بیدار تے ابے سئیں دا ناں دریا خان ہے۔ سانگھی برادری نال تعلق رکھدن۔ 1974ء کوں پیدا تھئے پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمینداری اچ مصروف تھی ڳے۔ سرائیکی دے مہاندرے شاعر سئیں رب نواز مخمور ہوراں دی شاگردی حاصل کیتی تے 1990ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ روجھان ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ٻہوںچنگی شاعری کریندن تے چنڳے انسان ہن۔ سرائیکی وسیب نال ٻہوں پیار کریندن۔

رفیق ساگرؔ

دیرہ اسماعیل خان دے شاعر رفیق ساگر ؔ دا اصل ناں محمد رفیق ہے۔1977ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زمینداری دے شغل اچ مصروف تھی ڳے۔دیرہ اسماعیل خان اچ رہائش پذیر ہن۔سرائیکی شاعری ٻہوں سو ہݨی کریندن۔ سرائیکی مشاعریںتے کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔ رفیق ساگر ڈیرہ اسماعیل خان دے معروف شاعر نصیر سرمد ؔسائروی(مرحوم)دے ناں آلے شاگرد ہن،سرائیکی شاعری دیاں تمام اصناف اچ مہارت نال لکھدن۔انہاں دا پہلا سرائیکی نعتیہ مجموعہ ’’پھونہار‘‘دے ناں نال طباعت دے مرحلے وچ ہے،جیڑھا جو بہوں جلدی چھپ کے منظرِ عام تے آویسی۔جتھوں تائیں ساگر صاحب دی غزل دا تعلق ہے تاںاوہ غزل وی بہوں سوہنی لکھدن۔ساگر صاحب دی سب توں وڈی خوبی ایہ ہے جو اوہ دوست احباب دے یار بیلی تے خدمت گزار ہن۔ایں کتاب دے سلسلے وچ انہاں دا میڈے نال خصوصی تعاون رہ گئے،انہاں ڈھیر دوست احباب کنوں انہاں دا غزلیہ کلام تے کوائف میڈو بھجوائے۔ساگر صاحب دیاں ڈو غزلاں دے نمونے پیش خدمت ہن۔

رجب بلال

رجب علی بلال دے والد دا ناں اللہ ݙتہ راجپوت ݙا ہا ہے۔ او 12 مئی 1964 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک دے بعد ڈی ایچ ایم ایس کیتا تے شعبہ میڈیکل نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1988 اچ شاعری شروع کیتی ، ضمیر حسین ضمیر انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب لباں تے جام سامݨے آئی اے ۔

رام تیرتھ

اے ہندو دیوتا شری رام چندر دا استھان (تالاب)ہے جیڑھا بیرون دہلی گیٹ دروازہ میلسی تے دنیا پور دی سڑکاں دے مقام اتصال تے واقع ہے ۔ ایں خام یادگار تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے عہد اچ تالاب تے مندر بݨیا ۔ بھادوں دے مہینے اچ اتھاں پور نمائشی میلہ لڳدا ہا۔

ریاض باکھری

چوک باکھری آباد مظفر گڑھ اچ غلام عباس باکھری دے گھر 1979 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے ریاض حسین المعروف ریاض باکھری انقلابی شاعری اچ ہِک وݙا ناں ہے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول تجارت دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1998ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ سئیں صادق حسین صادق انہاں دے استاد ہِن ۔ سرائیکی مزاحمتی شاعری اچ آپ دا ٻہوں وݙا ناں ہے ، انقلابی کلام سݨا تے سٹیج اَتے مشاعرہ لُٹ گھندن ۔

زبان مٹھی تے جادو بھری

ملتان دے تاریخ دان لکھدن جو سرائیکی زبان ملتان دے علاوہ ریاست بہاولپور ، ڈیرہ غازی خان ، ڈیرہ اسماعیل خان ، بلوچستان تے شمالی پنجاب دے علاقیاں اچ تھوڑے جیہیں ردو بدل نال اَلائی ویندی ہئی احٖ وی ٻولی ویندی ہے۔ تے اے زبان بحیرہ عرب دے ساحل توں گھن تے راجپوتانہ دے ریگستان دے کناریاں تک ٻولی تے سمجھی ویندی ہے۔ اے زبان احٖ وی موجودہ پاکستان دی سب توں وݙی استحصال تھیوݨ آلی زبان ہے ۔ اے زبان وݙی بلیغ تے فصیح ہے ۔ ایں زبان کوں اپݨے اپݨے علاقیاں دا ناں وی ݙتا ویندا ہے ۔ مثلاً میانوالی ، بہاولپوری، اوچی، لہندا،ہندکو وغیرہ چونکہ ملک اچ نسلی تے علاقائی تعصب پیدا کر ݙتا ڳیا ہے۔ لہٰذا ایں تعصب کوں ختم کرݨ کیتے ملتانی زبان کوں سرائیکی زبان دا ناںݙے ݙتا ڳیا ہے۔ سرائیکی دے معنی سرداراں دی زبان ہے اے زبان وادی سندھ دے صدر مقام دی زبان ہئی۔ ایں بناء تے ایںزبان کوں سندھ دے باج گزار علاقیاں اچ سرائیکی آکھیا ویندا ہا۔ ایں زبان دا تانا بانا ملتانی، دراوڑی ، آریائی، سنسکرت، بدھ، پراکرت، زرتشی، پہلوی، اسلامی عربی، اسلامی پارسی، نصرانی، انگریزی زباناں نال مل تے بݨیا ہے۔

ملتان اچ آرین گروہ شمالی مغربی پہاڑاں توں آندے ریہے انہاں دی زبان پشاچی ہئی ایں زبان دی ہک قسم درچڈہ ٻولی ہئی ایں ٻولی نے ملتانی زبان کوں ٻہوں سارا ذرخیز الفاظ مل ڳیا ایندے بعد آنوݨ آلی قوماں دی ٻولیاں وی ملتانی زبان اچ ملدیاں ریہاں ۔مثلاً سیرانی قوم دی زبان سیرین اچ لفظ سنگو دے معنی محترم دوست ہے۔ ایکوں ملتانی زبان اچ سنگی یا سنگتی آکھدن اے لفظ احٖ وی استعمال تھیندے۔ ایں طرح ناہار (سویرے دا ناشتہ )ہے ملتانی زبان اچ ایکوں نراہنہ (ناشتہ ) دے معنیاں اچ استعمال کیتا ویندے۔

ماضی اچ سندھ ملتان دا حصہ ہا۔ 111ھ اچ تمیم بن زید والیٔ سندھ ملتان دے انتقال تے سندھ ملتان توں انج تھی ڳیا۔ ایں علیحدگی نال سندھی تے ملتانی زبان دا تعلق وی منقطع تھی ڳیا ایندے بعد ݙونہاں زباناں دی ترقی وی انج انج تھی ڳی۔ سندھی زبان دان ایں گاٖلھ کوں منیندن جو موجودہ سندھی زبان دا آغاز تقریباً ہک ہزار سال پہلے سامنون دے زمانے اچ تھیا اے زمانہ غالباً علیحدگی دے زمانہ دے نیڑے ہے۔ سندھی زبان دی ادبی صورت تقریباً 1500ء اچ صوفیہ کرام دی کوششیاں نا ل پیدا تھئی۔

زباناں دی موت

آکھیا ویندے جو دنیاں وچ 10 ہزار توں ودھ زباناں ٻولیاں ویندیاں ہن جنہائیں وچوں چار ہزار مَر بُھر ڳن، ایں ویلھے چھی ہزار زباناں ٻولیاں ویندیاں پن، جنہاں وچوں ترائے ہزار زبانیں دے وجود کوں خطرہ ہے، زبان نال محبت کرݨ آلے زبان دی زیر زبر دی وی رکھوالی کریندن پر کہیں زبان دا مر ونڄݨ اوں زبان دے نال جُڑی ہوئی تہذیب دا مرݨ سمجھا ویندے جیویں اساکوں پکھی پیارے ہِن ، پکھیں دی ٻولی پیاری اے ، ایویں اساکوں انسان تے اُنہائیں دے ٻولیں نال وی پیار کرݨاں چہیدے، اساݙی اے سوچ ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساں جیووں تے ٻے مَر ونڄن، اساݙی اے سوچ وی ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساݙی زبان باقی رہے تے ٻیاں ساریاں ویندیاں تھیون۔ جیویں باغ دا سہݨپ اوندے ون پونے پُھلیں تے ون پونے خوشبوئیں نال ہوندے ایویں جہان دا سہݨپ وی زبانیں تے انہائیں دی ثقافتیںنال ہوندے ۔ احٖ ترقی یافتہ دنیا وچ زبان کوں سائنس دا درجہ حاصل اے تے زبان کوں انسان تے انسان کوں زبان آکھیا ویندے۔ وقت آ ڳے جو اساں زبانیں تے انہائیں دے رسم الخط تے اُنہائیں دی آوازیں دی رکھوالی کروں ۔

زوار حسین زاری

زوار حسین زاری فیض بخش لاشاری بلوچ دے گھر 1954 ء اچ اکھ کھولی ۔ انہاں دا تعلق موضع لاڑ جنوبی جلال پور پیر والا نال ہے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر ݙتا ۔ 1970 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ جانباز جتوئی انہاں دے استاد ہِن ۔

زاہدہ پروین

کافی دی ٻہوں وݙی آواز زاہدہ پروین دا فن دی دنیا اِ چ ٻہوں وݙا ناں ہے۔ خواجہ فریدسئیں ؒ دی کافی کوں اوں ہک نواں تے نویکلاانگ ݙتا۔زاہدہ پروین 1925ء اِ چ امر تسر اچ پیدا تھئی تے 1947اِ چ تقسیم دے وقت پاکستان آ ڳئی۔ اُنہاں ٻہوں وݙے اُستاد عاشق علی دی شاگردی اختیار کیتی پر اُنہاں اُستاد توکل حسین دا رنگ اختیار کیتا۔زاہدہ پروین دا زیادہ تر قیام سرائیکی وسیب دا ہے۔ 1960ء دے عشرے دے وچ او سردار پیربخش خان مڑل دے قصبہ مڑل اِ چ سکونت اختیار کیتی تے ہر پاسے اپݨی آواز دا جادو جگایا۔کافی گاوݨ اچ بدرو ملتانی ، عنائت بائی ڈھیر والی ، دھن پترام ، حاجی رحمان فریدی ، حیدر باندھی، سلامت علی، نزاکت علی تے حسین بخش دا اُوں ویلے ٻہوں وݙا ناں ہئی پرکافی گاوݨ اِ چ زاہدہ پروین کوں جو کمال حاصل تھیا او کہیں ٻے کوں نہ تھی سڳیا۔زاہدہ پروین 1975ء اِ چ صرف 50سال دی عمر اِ چ وفات پا ڳئی۔سچی گاٖلھ اے ہے جو عمر تاں صرف 50سال ہئی پر او 50صدیاں دی فنکار ہئی ۔زاہدہ پروین دا احٖ وی ناں آوے تاں اُوندی یاد زندہ تے سلامت تھی ویندی اے ۔

زبانیں دا وجود

وادی سندھ دے علاقائی زباناں دے متعلق قدیم و جدید تحقیق وچ بھانویں کتنا اِی اختلاف ہووے اے گاٖلھ بالکل مسلمہ ہے جو صدیاں پہلے سندھ تے کشمیر دے لوکاں دے تعلقات کافی گہرے ہَن ۔ ہک مدت تئیں کشمیر تے پنجاب دے علاقے سندھ دی راجدھانی وچ شامل تھئے۔ تے ایہو وجہ ہے جو سندھی ،سرائیکی ، مغربی پنجابی تے کشمیری زباناں وی آپس وچ کافی مِلدن۔ لسانیات دے ماہرین انہاں سارے گاٖلھیں توں ایں نتیجے تے پُڄن جو برصغیر دیاں چھوٹیاں زباناں ہک ٻہوں وݙی تے پراݨی تہذیب دی پیداوارہَن یقینا پاکستان تے ہندوستان دی قدیم تے پراݨی تہذیب سرائیکی ہے ۔ لیکن ایں موقعے تے ہک گاٖلھ دی وضاحت ضروری اے جو اَحٖ جہڑی جہڑی زبانیں دا وجود بݨ چُکے اَتے اُتھاں دے لوک اپݨے آپ کوں اوں ماء ٻولی دا پُتر اَکھیندن ، اسا ںاُنہاں دی ایں الگ شناخت دا احترام کریندوں اَتے اُنہاں دی ماء ٻولی کوں سلام پیش کریندوں ۔

زوار حسین

سرائیکی وسیب دی مصوری دی دنیا دے وچ سئیں زوار حسین دا ٻہوں وݙا ناں اے۔او ایجھا فنکار ہئی جیندے فن کوں سارے جڳ جہان اچ منیا ویندا ہا۔کئی ملکیں دے وچ اُنہیں دے فن دی نمائش تھئی۔آکھیا ویندے جو 1952ء اِ چ پہلی واری ڈھاکہ اِ چ مصوری دی نمائش تھئی تاں ساری دنیا دے لوک منہ وچ انگلی پاتی کھڑے ہن۔زوار حسین وسیب دا ٻہوں وݙا سرمایہ ہاجیندی خدمات کوں شئیت اساں وسار ٻیٹھوں۔

زکریا سئیں دے قافلے

حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی ہک شخص دا نی ہک عہد دا ناں ہے ، آپ دے زمانے وچ ملتان ٻہوں وݙا تجارتی ، ثقافتی تے علمی مرکز ہا ۔ آپ دے زمانے اچ دریائے راوی ملتان دے قلعے دے نال لنگھدا ہئی، اینکوں بندرگاہ دی حیثیت حاصل ہئی۔ اتھوں دے تجارتی قافلے سکھر، بکھر ، منصورہ ( سندھ ) توں عراق ، عرب تئیں ویندے ہن ، دریا خان دے رستے افغانستان تے روسی ریاستاں تئیں تجارت تھیندی ہئی ، ݙوجھے پاسے احٖ دے ملتان دی دہلی ملتان روڈ ہک بین الاقوامی شاہراہ دی حیثیت رکھیندی ہئی ۔ پوری دنیا توں عالم فاضل دستکار تے ہنر مند کٹھے تھی تے ملتان آ ڳئے ہن ، اتھوں دے ہنر منداں ایجھے ایجھے ثقافتی شہ پارے پوری دنیا اچ برآمد کیتے جو صدیاں گزرݨ دے بعد وی انہاں دی ا ہمیت روز روشن دی طرح عیاں ہے ۔

علم دی اہمیت دا اے عالم ہئی جو بنگال ، آسام ، انڈونیشیا ، ہندوستان ، تاجکستان ، غزنی ، فارس ، روس ، برما ، ترکی تے عرب توں طالب علم اتھاں پڑھݨ آندے ہن تے اتھوں تبلیغی قافلے پوری دنیا اچ روانہ تھیندے ہن ۔ تبلیغ دے سلسلے اچ حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی دا اپݨا ہک انداز ہئی جݙݨ قافلے روانہ کریندے تاں آپ ہدایت ݙیندے ہن جو ہر جاہ سچ ڳالھ کرݨا، ہمدردی تے نرمی نال پیش آوݨا، کہیں دے مذہب تے ثقافت تے مندا نہ اکھائے تے جتھاں وی ونڄو انہاں لوکاں دی مقامی زبان دی ڳالھ کرݨ دا ݙا سکھو ، ایہا وجہ ہے جو انہاں لکھاں مسلمان کیتے پر احٖ تاں صورتحال اے ہے جو کلاشنکوف دی نوک تے دہشت گردی دے نال لوکاں کوں راہ راست تے گھن آوݨ دی کوشش کیتی ویندی پئی ہے ،اڄ نام نہاد اڳواݨاں کوں حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی دی تعلیمات تے درس دی ضرورت ہے ، احٖ وی انسانیت کوں ملتان دے ایں ماحول دی ضرورت ہے ، جیویں ساڈھے ست سو سال پہلے چار یار شیخ الاسلام حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی ، حضرت مخدوم جلال الدین بخاری ( اوچ شریف ) ، حضرت بابا فرید تے حضرت شہباز قلندر ( سیہوݨ شریف ) کٹھے ٻہندے تے انساناں دی بھلائی کیتے سوچیندے ہن ،انہاں چاراں وچوں حضرت شہباز قلندر ، زکریا سئیں دے مرید خاص ہن ، حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی نے 7 صفر 661 ھ کوں وصال فرمایا ، آپ دے پُتر حضرت صدر الدین ملتانی نے جنازہ پڑھایا ، پاکپتن شریف وچ غائبانہ نماز جنازہ حضرت بابا فرید خود پڑھائی ۔

زباناں دی ماء

ہک ویلے موجودہ پنجاب تے کشمیر تک دے علاقے سرائیکی راجدھانی ملتان وچ شامل ہَن ، ملتان اِی تہذیب و تمدن اَتے تجارت و صنعت دا مرکز ہا ایں واسطے سرائیکی زبان ، تہذیب تے ثقافت دے اثرات ݙوجھے لسانی گروہیں تے پووݨ لازمی گاٖلھ ہئی ، اِنہاں اثرات دی وجہ توں کجھ زباناں ٻئے زبانیں وچ مرج تھیندن اَتے کجھ نویں وجود وچ اَمدن ، جیویں جو ݙو نویاں زباناں کشمیری تے پنجابی وجود وچ آئن ۔ انگریزی عہد دی عام تحقیق دے مطابق سرائیکی زبان مختلف زباناں دی ماء ہے۔ سندھی زبان دی تریخ دے مصنف بھیرومل آڈواݨی لکھیے جو مہا بھارت دے دور وچ راجہ کسنیس نال متھرا تے ایندے آس پاس دے علاقے کوں شور وچ تے علاقے دی زبان کوں شورسینی پراکرت آکھیا ویندا ہا ۔ پراکرت کافی دور تئیں پھیلی ہوئی ہئی تے ایندا دائرہ اثر مغربی پنجاب توں گھن کے گجرات تے بنگال تئیں وسیع ہئی ۔ اوں زبان تے وی ملتانی زبان دے اثرات ہَن پاکستان وچ پنجابی ، کشمیری تے ݙوجھی زباناں وجود وچ آیاں تے ایں طرح مشرقی پنجاب وچ سرائیکی تے ہندی زبان دے ملاپ نال پنجابی کشمیری زبان پیدا تھئی۔ اِتھوں اشارہ مِلدے جو سرائیکی کشمیری تے پنجابی دی ماء اے۔

سیٹھ محمد عبید الرحمان

سرائیکی دے محسن تے سرائیکی صوبہ محاذ دے بانی صدر سئیں سیٹھ عبید الرحمن 6 جون 1922ء کوں پیدا تھئے۔ او ضلع بہاولپور دے ہک وݙے تاجر گھراݨے دے فرزند ہن ۔ انہاں دے والد شہر دے وݙے تاجر ہن تے ٻہوں مشہور تے معروف سماجی شخصیت ہن ۔ انہاں دے فوت تھی ونڄݨ دے بعد انہاں دے کم کوں اے نہ سنبھال سڳیے ، کجھ علی گڑھ دی تعلیم دا اثر ہا تے کجھ عوامی ربط و تعلق دا شونق ہا۔ انہاں عوامی اداریاں وچ وݙی دلچسپی گھدی ، 1949ء وچ جݙاں پہلی واری ریاست بہاولپور وچ بلدیاتی انتخابات تھئے تاں سیٹھ ہوراں وی انہاں وچ حصہ گھدا، انتخابات وچ کامیاب تھئے تے بلدیہ بہاولپور دے ممبر بݨ ڳے ، ول بنیادی جمہوریت دا نظام قائم تھیا تاں آپ بہاولپور کارپوریشن دے میئر وی بݨئے۔ ایں موقع تے انہاں سرائیکی مجلس کوں کروڑاں دی جاہ تے گرانٹ ݙتی ، سرکاری ریکارڈ اِ چ شاہراہ سرائیکی تے چوک سرائیکی ناں رکھیا تے بلدیہ دے ممبراں کوں آکھیا جو اجلاس دے دوران سرائیکی اچ ڳالھ کر سڳن ۔ سیٹھ ہوریں کوں ݙاݙے دی وراثت وچوں علم و ادب دا حصہ وی ملیا ہے جیرھی انہاں دے چاچے مولوی عزیز الرحمن عزیز بہاولپوری نے قائم کیتی ہوئی ہے۔ سرائیکی زبان اَتے ادب دی خذمت وچ لڳیے ہوئے ہن تے ایندے قدیم خزانیاں وچوں ہیرے ، جواہرات تے موتی ڳولݨ وچ لڳیے ہوئے ہن ۔ سئیں سیٹھ عبید الرحمن 20 دسمبر 2013ء کوں بہاولپور اچ فوت تھی ڳئے۔

سَّسی دی ماڑی

بھٹہ واہݨ وچ ہک ݙو منزلہ مگر خستہ عمارت اے جیں دے وچ سَسی جمی ہائی۔شہر بھٹہ واہݨ زمین دے ابھار تے بنڑیا ہویا اے۔آوݨ آلے کوں پرے کنوں اے ماڑی نظر امدی اے۔ایںعمارت وچ تخریب دا عمل تیزی نال جاری اِ۔اگر کجھ ناں کیتا ڳیا تاں چند سالاں وچ اے عمارت ختم تھی ویسی۔ایں ماڑی کنوں کوئی ڈیڑھ میل دے فاصلے تے نشیبی علاقہ اے۔جتھاں پراݨی سلھاں نال پوڑیاں بنڑیاں ہویاں ان۔نال جیڑھا زمین دا نشیبی علاقہ اے او ست سو سال پہلے وہݨ آلے دریا دے پاٹ داثبوت اے اتے پوڑیاں اے یاد ݙویندن کہ سسی کوں ایں دریا دے موجاں دے حوالے کیتا ڳیا ہا۔ایں نسبت نال اے جاہ سسی دی ماڑی مشہور اے۔عام کہاوت اے جو بھٹہ واہݨ وچ ہک خاص مقام اتے جیڑھی وی چھوکری پیدا تھیسی اُو سسی دی محبت وچ سرشار ہوسی اتے جیڑھا وی چھوکرا جمسے اُو تاریخ دے ݙو عظیم کرداراں ابو الفضل اتے فیضی جتنا سیاݨا ہوسی۔کیونجو انہاں تاریخی کرداراں دا تعلق وی ایں قصبہ نال ہا۔بھٹہ واہݨ ،صادق آباد کنوں اٹھ کلومیٹر فاصلے تے ہے۔

ستی کیول رام

بلوٹ شریف آلے تھلے دا ایہ سیوک کلاچی ( دیرہ اسماعیل خان ) اچ پیدا تھیا۔ 1947ء اچ دہلی آیا لیکن روح ہُݨ وی کلاچی دی ہے، اندر پور دہلی توں ماہوار ’’ ہند سندیش ‘‘ دے ناں توں رسالہ شائع کریندے ہن۔

سرائیکی طالب علماں دی مدد

جیویں جو میں وار وار لکھّے جو اساں کتابیں تے لکھت پڑھت دی شکل اِچ جو کجھ وی کریندے پیوں ، اپݨی آوݨ آلی نسل سانگے کریندے پیوں۔ اساں چہندوں جو اساݙے ٻال انگریزی ، اُردو تے ٻیاں زباناں پڑھن پر سب توں پہلے اپݨی ماء ٻولی دا علم حاصل کرن ۔ ایں سانگے اساں سڑکیں تے حکومت نال ٹکرا تے عدالتیں اِچ جنگاں لڑ لڑ تے یونیورسٹیں اِچ سرائیکی شعبے قائم کرائن ، کالجاں تے سکولاں وچ سرائیکی نصاب منظور کرائے ، سرائیکی لیکچررز دیاں اسامیاں گھدن ، یونیورسٹیں تے کالجیں اِچ تعلیم شروع تھی ڳئی اے ، پر سرائیکی طالبعلمیں کول کتاباں کائنی ، گائیڈ تے گائیڈاں کائنی، طالب سرائیکی رکھیندن پر مایوس تھیندن ، حالت اے ہئی جو نصاب دیا ںکاپیاں وی نہ ملدیاں ہَن ، سئیں پروفیسر شوکت مغل تے سئیں مقبول گیلانی کوں منت کرکر تے خلاصہ لکھوایا ، حکومت دی حالت اے ہے جو اَڄاں تئیں ݙاہویں ، یارہویں ، ٻارہویں دیاں کتاباں نی چھپوایاں ۔ مہربانی کیتی سئیں خالد اقبال تے الطاف ڈاہر زکریا یونیورسٹی تے اسلامیہ یونیورسٹی دے سرائیکی نصاب کٹھے کر ݙتے تے اساں سلیبس برائے ایم اے سرائیکی دے ناں تے چھاپ ݙتے ۔

سردار پور جھنڈیر

1963ء اچ آباد تھیوݨ آلا ایہہ موضع اپݨے کئی حوالیاں توں اہم ہے تے تحصیل میلسی دا اہم علاقہ ہے۔ ایہہ جدید سکیم تے منصوبے دے تحت قائم کیتا ڳیا ہئی ۔ اتھاں جھنڈیر خاندان کثریت نال آباد ہے ۔ ایہہ قصبہ میلسی توں 10 میل پرے ڈُھمکی ریسٹ ہاؤس توں لہندے پاسے میلسی نہر دی بھِک تے ہے ۔ اتھاں چھوہِریں ، چھوہَراں دا سکول وی ہے ۔ طبعی سہولتاں ، ڈاک خانہ ، بجلی ، دینی درسگاہ تے زرعی ماڈل فارم وی ہن ۔ اتھاں دے رہائشی اچوں مسعود احمد جھنڈیر ہوراں ݙے وݙی تے قدیم لائبریری ہے ۔ جیں اچ وݙیاں وݙیاں نادر کتاباں ایں بندے دی علم نال محبت دا ثبوت ہن ۔جھنڈیر لائبریری دا ساری دنیا اچ ٻہوں وݙا ناں ہے ، لائبریری دے بانی میاں مسعود احمد جھنڈیر تے میاں غلام احمد جھنڈیر سرائیکی وسیب تے سرائیکی قوم دا فخر ہِن ۔

سنجر پور

ایہ قصبہ تحصیل صادق آباد توں 17میل دے فاصلے تے واقع ہے جیڑھا سردار سنجر خان دے ناں توں موسوم ہے۔ اتھاں پیر محمد شاہ گیلانی دی خانقاہ ہے جیڑھے حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی ؒ دی اولاد اچوں ہن۔ ایں توں علاوہ سنجر پور اچ ہائی سکول، ڈسپنسری تے ہک معیاری لائبریری وی ہے، ایہ لائبریری سید انیس شاہ جیلانی دے والد مرحوم 1926ء اچ قائم کیتی ہئی۔ ایں لائبری دے بانی سید مبارک شاہ جیلانی ہک علمی تے ادبی شخصیت ہن، انہاں ایہ لائبریری اچ نایاب کتاباں تے قلمی نسخہ جات کوں جمع کیتا تے ایں لائبریری دا ناں مبارک جیلانی لائبریری رکھیا ۔ ایں ویلھے لائبریری مبارک اردو لائبریری دے ناں توں موسوم ہے ، جیں کوں سید ابوالبشر جیلانی سئیںچلیندے پن۔ لائبریری اچ 23 نسخہ جات قرآن پاک ، قلمی 40 مسودہ جات قلمی ’’رئیس امروہی ‘‘ دے علاوہ اردو تے سرائیکی ادب دیاں سینکڑاں نایاب کتاباں ہن۔

سخی دھرتی دے سخی لوک

سرائیکی وسیب سخی لوکیں دی دھرتی اے ، وسیب دے لوک مہمان نواز اِن ، مہمان نوازی دے چرچے تہاکوں جاہ جاہ ملسن، مہمان نوازی سخی لوک کریندن ، خواجہ فریدسئیں آپ وی سخی ہن تے اپݨے مریدیں کوں وی سخی بݨا ݙتا ، خواجہ سئیں کوں نذرانے ملدے آپ ونڈا ݙیندے، بعض ضرورت مندیں کوں اتنا ݙیندے جو سال دا خرچ پورا تھی ویندا۔ لنگر اِچ مݨیں دے حساب نال اَٹا پکدا، غریب مسکین ، یتیم تے بیوگان تے غریب طالب علمیں دے ماہوار وظیفے مقرر ہن۔ ہک واری خواجہ سئیں سخاوت کریندیں ویلے ٹھڈی آہ بھری تے فرمایا جو افسوس! میں توں احٖ تئیں کہیں سوالی لکھ روپیہ نی منگیا ، کوئی سوال کرے ہا تاں فقیر پورا کرے ہا۔ اے ہے سرائیکی دھرتی تے سرائیکی دے لوک ۔

سرواہی

سرائیکی وسیب دا قصبہ سرواہی ٻہوں قدیم ہے ۔ تحصیل صادق آباد اچ سنجر پور دے نیڑے ایہ تاریخی قلعہ ہے جیں کوں سرواہی ، سیوراہی، سوراہی دے ناں توں موسوم کیتا ویندے۔ چھیویں صدی اچ سندھ اچ رائے خاندان دے عہد اچ رائے ساہسی دوم جیڑھا قلعے تعمیر کرائے انہاں اچ ہک قلعہ سرواہی ہا، رائے ساہسی دوم اپݨی رعایا توں مالیہ دے عوض الور ،سیستان، مئو مبارک، اوچ، ماتھیلہ، سورائی دے چھ قلعے تعمیر کرائے۔ انہاں اچ اکثر قلعیاں دے آثار اڄݨ وی موجود ہن۔ تاریخ دے مختلف ادوار اچ سرواہی دا قلعہ فوجی اہمیت رکھیندا ہا، محمد بن قاسم دے سندھ اچ فاتحانہ داخلے دے بعد ایہ قلعہ اسلامی سلطنت دا اہم فوجی مرکز بݨ ڳیا تے بعد دے ادوار اچ کئی دفعہ عرب تے اسلامی لشکر اتھوں یلغار کریندے ہوئے لنگھئے۔ محمود غزنوی دا لشکر سومنات توں واپسی تے اتھوں لنگھیا ، اتھاں دے ڄٹاں محمود غزنوی دی مزاحمت کیتی تے اوں انہاں دا قلع قمع کر ݙتا۔ ایہ قلعہ ہُݨ ہک ٹیلے دی شکل بݨ ڳے ۔

ہک روایت دے مطابق سیوراہی سوگڈیا دا محل ہا ، اتھاں دا رئیس مہندرا مومل نامی ہک شہزادی تے عاشق تھی ڳیا ۔ ایں رومانی داستان دا ذکر سرائیکی لوک کہانیاں اچ وی آندا ہے۔ سندھ اچ سمہ قوم دی عہد اچ 1413ء اچ جام سکندر شاہ سرواہی اچ پکی سلھاں دا کھوہ بݨوایا جیڑھا اڄݨ تئیں تجدید شدہ حالت اچ موجود ہے۔ سرواہی دے ٹیلے تے کھٹائی دے دوران سڑی ہوئی مٹی دے گولے برآمد تھئے۔ ابتدائی اسلامی عہد دے سکے ،منجنیق اچ استعمال تھیوݨ آلی پکی مٹی دے گولے وی برآمد تھئے۔ جیڑھے ایں ڳالھ دا ثبوت ہن جو ایہ قلعہ محمد بن قاسم دے عہد اچ اسلامی حکومت دا حصہ بݨ ڳئے ۔ سرواہی دے اُبھے اچ ترائے میل دے پندھ تے بسم اللہ پور دا قلعہ ہے جیڑھا ابتدائی اسلامی عہد دی یادگار ہے۔ سرواہی اچ شیخ تاج الدین شہید، شیخ عزیز خطیب تے سلطان محمد برکاتی دے مزارات ہن جیڑھے چھیویں صدی ہجری اچ حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی داچاچے دے پُتر حاجی محمد عراقی نال سندھ اچ آئے۔ شیخ عزیز خطیب دے علاوہ ترائے بزرگ سیوراج دے نال لڑائی اچ شہید تھی ڳئے۔ شیخ تاج الدین تے شیخ عزیز خطیب دے مقبرے شکستہ حالت اچ سرواہی دے ٹٻے تے واقع ہن، حاجی محمد عراقی دا مقبرہ پوادھی لَمے اچ تھوڑے جہے فاصلے تے واقع ہے۔ ٹبہ سرواہی دے پچادھی اُبھے اچ ہک قبہ والا مزار ہے ۔ جیڑھا حضرت پیر موسیٰ نواب دا ہے، جیڑھا جو خوار زم دے نواب دے پوترے تے حضرت شیخ بہاؤ الدین زکریا ملتانی دے خلفاء اچوں ہن۔ پیر موسیٰ نواب آپ دے چاچے دے پُتر ہن۔ آپ دے مقبرے دے ہک پاسے آپ دے برادر عزیز حاجی محمد راول دریا تے ݙوجھے پاسے آپ دے بھتریجے محمد اسماعیل دا مزار ہے۔ آپ دے خاندان دے کجھ ٻئے بزرگ وی اتھاں مدفن ہن۔

سرائیکی دے مختلف صوبیاں وچ مختلف ناں

اتنے ڈھیر رقبے وچ جئیں کوں انگریزاں چار صوبیاں اَتے ترائے خود مختار دیسی ریاستاں یعنی بہاولپور، خیر پور اَتے قلات وچ ونݙ ݙتا ہا، اچ سرائیکی ٻولی دا ہک ناں رہ ونجݨ مشکل ہا۔ غالباً ایہا انگریز دی سیاسی مصلحت ہئی۔ شمال مغربی سرحدی صوبے آلے ایں کو ہندکو آکھݨ لڳیے۔ انہاں دے لیکھے دریائے سندھ دے مشرق وچ ہند ہے۔ دریائے سندھ مشرق توں مغرب دی سمت سو میل ہٹ آیا ہاپر ملتان آلے ایں زبان کوں ملتانی ہی آکھدے رہئیے۔ بہاولپور آلیاں ایندا ناں بہاولپوری رکھ ݙتا۔ ملتان اَتے بہاولپور آلے ایندے اصلی قدیم تریخی اَتے جغرافیائی وارث ہن۔ بلوچستان آلیاں اینکوں جٹکی آکھ ݙتا۔ انہاں دے لیکھے پہاڑیں دے تَلوں میداناں وچ ڄٹ ای رہندن پر سندھ آلیاں نے اینکوں صحیح جغرافیائی ناں ݙتا جو تاریخی علاقائی وحدت دا عکاس ہا۔

ہُݨ سندھی ادبی بورڈ دے طرفوں چھپݨ آلی انگریزی تاریخ سندھ دے حصہ اول وچ مصنف مسٹر لیمبرک سابق انڈین سول سروس آفیسر ہن ایندے ناں دا اصلی راز ݙساوݨ آسان کر ݙتے۔ او آکھدن اے لوظ اصل وچ سروکی یعنی دریائے سندھ دے سرے آلے علاقے دی زبان ، سندھی زبان خود ہیں واسطے وچولو آکھی ویندی ہے، یعنی درمیانی علاقہ وچ ٻولی ونجݨ آلی زبان، کیونجو سمندر دے نیڑے دے نشیبی علاقیاں دی زبان کوں لاڑی آکھدن۔ سرائیکی زبان دا لفظ سرائی بمعنے سردار تے معزز توں بݨئے ۔

سرائیکی اَتے سندھی دا ماء دھی آلا تعلق ایں ڳالھ کوں واضح کریندے جو سندھی لوظ سرو کوں سرائیکی زبان سراآکھدن۔ وچولو کوں وِچلا اَتے لاڑی کوں لاڑ آکھدن۔ ہیں ناں دی نسبت نال ضلع رحیم یار خان دا پکالاڑاں اَتے سندھ دا لاڑکانہ ضلع مشہور ہے اَتے انہاں ݙونہیں علاقیاں وچ لاڑ قوم وی وسدی پی ہے۔ جغرافیائی لحاظ نال قدیم ڄہاڑیں وچ پکالاڑاں دے اِیݙوں اُوݙوں چناب اَتے سندھ دے ملݨ دا نشیبی علاقہ ہا۔ ایہو حال لاڑکانہ دے نیڑے ہاجتھاں کوئٹہ اَتے قلات دے ݙو مشہور دریا ناری اَتے بولان مل کراہیں قدیم ڄہاڑیں وچ اوں ویلھے سندھ توں اپنا سنگھم بݨیندے ہن۔ اے مقام ہݨ سندھ وچ ڈھورو آکھیا ویندے۔

سونے دا گھر

مورخین دے مطابق او شہر بیت الذہب (سونے دا گھر)ملتا ن ای ہا جینکوں فرج الذہب وی اکثر عرب سیاح اَتے مورخیں لکھیا ہا ۔ایں دے علاوہ یونانی مورخ ہیروڈ وٹس وی ملتان دے علاقے دے دریا دے ساحل سدی ریت اِ چوں سونا کڈھݨ دا ذکر کریندے ۔ایں المسعودی دا بیت الذہب ملتان ای ہے ۔المسعودی اپݨی کتاب مروج الذہب اِ چ لکھدے جو ملتان اِ چ ہک مشہور مندر ہے جیندے اِ چ ہک بت ہے ۔ایندی یاترا کیتے پَرے پَرے کنوں لوک امدن اَتے قیمتی تحفے ایں بت دی نذر کریندن ۔جیندے اِ چ جواہرات ،عطریات خاص طور تے قابل ذکر ہِن ۔ایں کنوں ملتان دے حاکم دی وݙی آمدنی ہئی اَتے ایندی وجہ توں ایندے کنَے خالص عود ہند ی کافی مقدار اِ چ ہوندا ہا ۔ایندی قیمت ݙو سو دینار طلائی فی مݨ ہے ۔اے عود اِتنا نرم ہوندے جو ایندے اَتے مہر کوں دبائو تاں نق ایویں اٹھدے جیوں موم تے اُبھردے۔ المسعودی وی ملتان دے مسلمان حکمرانیں دی ایں پالیسی دا ذکر کریندے جو انہاں ملتان تے حملہ کرݨ آلے ہندو حکمرانیں دے خلاف اختیار کیتی یعنی حملہ آوراں کوں بُت تروڑن دی دھمکی ݙے تے بھڄا ݙتا ۔

سکھیں دے ظلم تے کوریجہ خاندان

حضرت خواجہ غلام فرید دے ابا سئیں خواجہ خدا بخش تے چا چا خواجہ تاج محمود سرائیکی وسیب دے روحانی مرکز کوٹ مٹھݨ شریف اچ سجادہ نشین ہن ، اوں ویلھے ملخ اچ سکھیں دا لچݨ پݨاں زوریں تے ہا۔ سکھ بدمعاش ، ڈاکو لٹیریں دے ٹولے، لٹ مار ، ڈکیتی ، قتل قتلام دیاں وارداتاں اچ ردھے ہوئے ہن ۔ انہاں بزرگیں ایں ویلھے وی انسانیت توں غافل سکھیں دے ایں کم توںنفرت کیتی ۔ سکھیں نال وڑھاند ایں وجہ توں نہ تھی سڳدی ہئی جو انہاں دے پِچھوں انگریزیں دا ہتھ ہا ۔ انگریز لپکے چھپے اے چاہندا ہا جو سکھ ڈاکو لٹیرے مقامی لوکیں کوں اتنا مارن جو او اٹھݨ دے نہ راہون تے میݙا قبضہ سوکھا تھیوے ۔ ول سکھیں ݙوجھے علاقیں دے نال نال کوٹ مٹھݨ تے حملے شروع کر ݙتے، ایں واروں نواب آف بہاولپور حضرت خواجہ خدا بخش تے انہاں دے خاندان کوں چاچڑاں گھن ڳے پر چاچڑاں پُڄ تے وی کوریجہ خاندان سکھیں دے خلاف ریہے۔

سید مظہر علی تابش

سئیں سید مظہر علی تابش دیرہ اسماعیل خان پیر سید خیر محمد شاہ دے گھر 1971 اچ پیدا تھئے ۔ایم اے اردو کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1987 اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ ٹھیڑیاں ، مکل وادھ انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

سلیمان سہو

محمد سلیمان سہو کھو ساجھا تھل اچ امام بخش دے گھر یکم جنوری 1985 اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی اے فنانس کیتا تے نال نال ایم اے سرائیکی وی کیتا ۔ 1999 اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہک کتاب کُن توں پہلے ہے ۔ سرائیکی لیکچرر دے عہدے تے تعینات ہِن تے سرائیکی ماء ٻولی دی خدمت کریندے پن ۔

سرائیکی تمدن دی قدامت دا تریخی ثبوت

سرائیکی تمدن دی جغرافیائی قدامت دا تریخی ثبوت ہندواں دی جٹکا کہانیاں توں جیرھا جو رگ وید دی شرح دے طور لکھیاں ڳیاں ہن ، مل ویندے۔اے لوظ جٹکا وی جٹکی وانگوں قوم ڄاٹ نال تعلق رکھیندے۔ موجودہ شور کوٹ توں موجودہ سبی تئیں سیوی بادشاہیں دی حکومت دا ذکر کیتا ڳیا ہے۔ جݙاں ارتھ پرا اَتے جٹ اروڑ ایندے دارالخلافے ہن سیورہ پور موجودہ شور کوٹ دے نیڑے ایندا ہک اہم شہر ہا۔ سیوہ بادشاہ آریہ نسل توں نہ ہن بلکہ دراوڑ قوم توں ہن ، رگ وید اَتے جٹکا کہانیاں دے بعد سیوی قوم دا ذکر یونانی تاریخاں وچ سکندر اعظم دے ویلھے توں ملدے۔ اے چچ نامے دے مصنف علی بن احمد کوفی اوچی سیوستان اَتے سیوی قوم دا ذکر عربیاں دے ویلھے وی کیتا ڳیا ہے۔

ہک انگریز مصنف (ہسٹری ٹوڈے، لندن) سکندر اعظم دی بہاولپور ڈویژن دے شہر احمد پور شرقیہ دے نیڑے سبوئی (سیوی) قوم کے لوکاںتوں ملاقات دا ذکر کیتا جنہاں کھلاں پاتیاں ہوئیاں ہن اَتے ہتھیں وچ کلب (گرز) چاتے ہوئے ہن۔ مغرب دے پہاڑاں توں تَلے لہہ تے ملݨ آئے ہن۔ ہِیں احمد پور دے مشرق وچ سولہاں میل پرے اَتے بہاولپور توں اٹھارہ میل غرب پاسوں موضع سوئی وہاڑ ایں قوم دی یادگار ہے، جتھاں راجہ کنشکا دے ویلھے 135ء دا بدھ معبد موجود ہے۔ ضلع رحیم یار خان دا مقام سیوراہی (سرواہی) سندھ دے ضلع سکھر دے تعلقہ اوباڑو دے مقام سوئی شریف بگٹی علاقے وچ سوئی گیس دا مشہور مقام اَتے ضلع سبی دا شہر سبی اَتے سہوان دا پراݨا ناں سیوستان ٻیاں یاد گاراں ہن جنہاں دا تسلسل بہاولپور توں سبی تئیں تعجب دا باعث ہے۔

سرائیکی یونیورسٹی

سرائیکی یونیورسٹی اساݙا خاب نی پکا اراداہ ہے ، پٹیالہ دی پنجابی یونیورسٹی اِچ پنجاہ دے لڳ بھڳ شعبے پنجابی زبان ثقافت تاریخ بارے ہن، اساں سرائیکی یونیورسٹی وچ سرائیکی زبان ثقافت تاریخ تے آثار بارے ایں توں ودھ شعبے بݨیسوں تے اساں او کریسوں جو پنجابی یونیورسٹی آلے نی کر سڳیے اساں ریسرچ تے تحقیق دے شعبے نال بݨیسوں ، معیشت، حرفت، صنعت تے زراعت پڑھائی ونڄے، اساں او سرائیکی پڑھیسوں جو سائنسدان پیدا کرے اڳوں ونڄ تے ایہے طالب علم ریسرچ سکالر تے سائنسدان بنݨ تے ایہے سائنسدان ایجادات کریسن پر سائنس دا مطلب صرف روبوٹ بݨاوݨ نہ ہوسے، انسان بݨاوݨ سرائیکی یونیورسٹی دا پہلا کم ہوسے تے انسان اپݨی زبان ثقافت اپݨے ادب دی تݙ نال بݨ سڳدن۔

سجاد کھوکھر

سجاد احمد کھوکھر اللہ ݙیوایا کھوکھر دے گھر رشید آباد ملتان اچ 5 اگست 1977 ء کوں پیدا تھئے ۔ایم اے اردو کیتا تے براڈ کاسٹنگ تے صحافت نال منسلک تھی ڳئے۔ 1990 اچ شاعری وی شروع کیتی ۔ دل دے افسانے ، شیشے کا جسم انہاں دیاں ݙو تصانیف ہِن ۔

سیاح

ازمنہ قدیم اَتے ازمنہ وسطیٰ دے چینی اَتے عرب سیاح دے دنیا گھُمݨ دے بعد یورپی اہل علم یورپ اِ چ نشاۃ ثانیہ شروع کیتا تاں او زندگی دے ہر شعبے اِ چ تحقیق کرݨ نِکتے ۔ یورپی سیاح دنیا دے اکتشافی سفر تے نِکتے ۔ مار کوپولو پہلا مغربی سیاح ہا جئیں دنیائے مشرق اِ چ اپݨے سفر دی رواداد اپݨے سفر نامے اِ چ قلمبند کیتی ۔بر صغیر پاک و ہند شروع ہی کنوں مغربی سیاحیں کیتے کشش داباعث ہا اَتے ٻہوں سارے یورپی ہندو ستان دی سیاحت تے آئے ۔اے یورپی سیاح برصغیر دے شمالی حصے دی سیاحت تے نِکتے تاں او ملتان ضرور آئے ۔کجھ یورپی سیاح دے سفر نامیں اِ چوں ملتان دے بارے اِ چ انہاں دے تاثرات بیان کریندوں ۔ برصغیر پاک و ہند دی سیاحت تے جیڑھے پہلے سیاح آئے او مغل شہنشاہ بابر دے زمانے اِ چ آئے ہَن انہاں دے ناں ایہ ہِن رالف فنچ ، جان میلڈن ہال ، ولیم ہاکنس ، ولیم فیچ ، نکو لا س ودانگٹن ، تھامس کوریات ، ایڈورڈٹیری ، جیڑھے مورخین ݙتے ۔

سرائیکی زبا ن دی حلاوت

ایں زبان دی حلاوت اَتے رسیلے پن توں یورپی محقق وچوں سارے توں پہلے سرجان فلبی دے کن آشنا تھئے۔ انہاں نے ایں زبان کوں بر صغیر دی پراݨی پراکرات آکھیا۔ جان فلبی اوں ویلھے ہک نینگر انڈین سول سروس آفیسر ہن۔ دیرہ غازی خان دے ڈپٹی کمشنر دے پولیٹیکل اسسٹنٹ مقرر تھئے۔ دیرہ غازی خان دے قبائلی علاقے دا چارج انہاں ݙے ہا۔ ایں علاقہ دے نرم اَتے شیریں لہجہ سرائیکی ٻولݨ آلے مفلس ، صبر تے شکر کرݨ آلے لوکاں دے پر سکون چہریاں اَتے خلق بھریاں نگاہیں انہاں کو وݙا متاثر کیتا۔ انہاں ایں غریب قبائلی لوکاں دے ایں اندازِ انسانیت کو اسلام دا فیضان سمجھیا اَتے آخر کار او خود وی اسلام قبول کر گھدا اَتے ملازمت چھوڑ تے عرب چلیا ڳیا۔ سرائیکی زبان دی حلاوت دا ذکر آیا ہے تا ں اے لازمی آکھݨا ہوسے جو کجھ سال تھئے جنگ کراچی وچ مسٹر بلوچ سرائیکی تے مقالہ لکھیا ہا جو نرم لہجہ اَتے شیریں زبانی وچ برصغیر ہند و پاک وچ سرائیکی زبان اوہو معیار رکھیندی ہے جیرھا یورپ دیاں زباناں وچ فرانسیسی زبان رکھیندی ہے۔ اے حسن اتفاق سمجھو کہ ہک برطانوی یونیورسٹی وچ فرانسیسی زبان دی فرانسیسی نژاد اُستانی میڈم ڈرمنڈ ہک سرائیکی ٻولݨ آلے علاقے توں آئے ہوئے اپنے شاگرد کو فرانسیسی الفاظ دی صحیح ادائیگی اَتے نرم لہجے تے تحسین ݙیندی ہئی ۔ سرجان قلبی دا اندازہ ہا جو اے اندازِ انسانیت اسلام دا فیض ہا صحیح تاں ہا، پر ادھورا ہا۔ وادی سندھ دے ایں سرائیکی ٻولݨ آلے علاقے دے واسی ہمیشہ اسلام رہیے ہن۔ آدم علیہ السلام توں گھن کراہیں ابراہیم علیہ السلام تئیں سارے انبیائے کرام دا ایہو وطن ہا۔ ہک مفسر بغیر حوالہ ݙتے آدم علیہ السلام کوں ہندوستان توں چالھی واری پیدل حج کریندیں ڈسائے۔

سرائیکی زبان تے جان گریسن دا نظریہ

لماں لہندا توں جارج گریسن ملتانی مراد گھندے ہن ۔ گویا ایں نظریئے دے ماتحت ریاست بہاولپور ، دیرہ غازی خان ، مظفر گڑھ تے انہاں علاقیاں دے لمے اچ صوبہ سندھ دے اُبھے حصے دی زبان ادھ لہندا تے ادھ سندھی ہے ۔ بلکہ سندھی دے زیادہ نیڑے ہے ۔ جارج گریسن ایں خطے دی زباناں کوں لہندا ای آکھدے ہن ، لہندا تے سندھی دا آمیزہ نی آکھدے پر نال ای ایں حقیقت توں انکار وی نی کر سڳدے جو ایہ زبان بلحاظ ذخیرہ الفاظ اصول ، قواعد تے تلفظ سندھی ہے ۔ ہک ٻئی جاہ آکھدن ۔

Dr. Trump on page 11 of his sindhi Grammar states that the modern dialect of sindhi is called siraiki and adds that this is the purest form of th language. This is also the opinion of the inihabitants of the country who have a proverb that the learned man of the lar (or lower sindh) is but an as in the siro.

ترجمہ : اپݨی سندھی گرامر دے صفحہ 11 تے ڈاکٹر ٹرمپ لکھدن جو سندھ دے اُبھے دی ٻولی دا ناں سرائیکی ہے تے ایہ سندھی دی خالص ترین شکل ہے ۔ ایں علاقے دے باشندیاں دی رائے وی ایہا ہے کیونجو انہاں دے کول ہک محارہ ہے جو لاڑ یعنی لماں سندھ دا عالم اُبھے سندھ اچ محض ڳݙا ہے ۔ ( لاڑ جو پڑھیو سرے جو ڈھگو )

غلط فہمی : اتھاں ایہ غلط فہمی دا آغاز تھیندا ہے جیں دا شکار نہ صرف جارج گریسن تھئے بکلہ انہاں دے بعد دے سارے ماہر لسانیات تے انہاں دے متبعین جنہاں ملتانی زبان کوں پنجابی تے لہندا یا ہندی ، ترئیاں دی شاخ آکھیا ہے ۔ مذکورہ بالا بیان توں ظاہر تھیندا ہے جو اُبھے سندھ دی زبان دا ناں سرائیکی ہے تے ایہ خالص ترین شکل ہے سندھی دی ۔ ڈاکٹر ٹرمپ دے علاوہ سندھ دے باشندیاں دا اخیال وی ایہو ہے جو انہاں دا محاورہ وی ایہو آکھدا ہے مگر ایں علاقے ( اُبھے آلے ہندوستان ) دے نمونے ملیے تاں ایہ سارے دے سارے ملتانی نکلے تے جارج گریسن پریشان تھی ڳئے ۔آکھدن جو

From every District of sindh (except thar and parker) specimens have been received of the language locally known as siraiki. on examination it turn out that in every case this language is not sindhi at all but is form of lahnda closely allied to the hindki of dera Ghazi Khan. The Siraiki Form lahnda is nowhere the languge of any loclity.

ترجمہ: سندھ دے ہر ضلع توں ( سوائے تھر تے پارکر دے ) ہک ایجھی زبان دے نمونے ملیے ہن جیں کوں مقامی زبان اچ سرائیکی آکھدے ہن ، لیکن معائنہ کرݨ تے ہر ہک نمونہ ہک ایجھی زبان دا نکلیا جیڑھا سندھی کائنا ہا بلکہ لہندا دی ہک صورت توں متشابہ ہے تے ضلع دیرہ غازی خان دی ہندکی توں نیڑے ہے ۔ لہندا دی سرائیکی صورت کہیں مقام دی کتھائیں کائنی ٻولی ویندی ۔ایں توں ظاہر تھیندا ہے جو اُبھے دے سندھ دے اضلاع توں سرائیکی دے نمونے ملیئے ۔

سوجھل بخاری

شعری مجموعہ ’’اُبھردا سجھ ‘‘ دے خالق سوجھل بخاری 11اپریل1988ء کوں حاجی منظور حسین شاہ بخاری دے گھر میلاد چوک ، لودھراں وچ پیدا تھئے، 2001ء کنوں ملک اللہ ڈتہ دِلیادؔ دی راہنمائی اچ شاعری کریندے پئین ۔سرائیکی شاعری دیاں مختلف صنفاں تے طبع آزمائی کرکے اگوں تے ودھن دی چارہ جوئی یعنی خوب توں خوب تر شاعری کرن دی جستجو کریندے پئین۔

سیف الملوک دا سن اشاعت

قصہ سیف الملوک سرائیکی وسیب دی ہک ثقافتی تخلیق ہے ۔ کتاب دے مصنف مولوی لطف علی ہک دیہات دے رہݨ آلے ہن ، انہاندے زمانے اچ کھو ہن ، جھلاریں ہن ، کٹھ ہن ، میل ہن ، صحبتاں تے سنگتاں ہن ، ایہا وجہ ہے جو انہاندے کلام اچ جاہ جاہ تے ثقافتی رنگ نظر امدن ۔ انہاں ثقافتی رنگاں کوں نشابر کرݨ دی ضرورت ہے ۔ مولوی لطف علی دے کلام تے تحقیق کرݨ دی لوڑھ ہے ۔ انویں تاں قصہ سیف الملوک 1872ء لیتھو پریس لہور، 1848 وچ وکٹوریہ پریس لہور، 1888 بعد وچ محبتائی پریس لہور، نواں سکھر سندھ ( سن نہ ملوم ) تے 1960ء وچ سندھی ادبی بورڈ حیدر آباد توں شائع تھیا ۔ بعد اچ قصہ سیف الملوک دا اردو ترجمہ سئیں بشیر احمد نظامی ہوراں کیتا تے اینکوں اردو اکیڈمی بہاولپور نے شائع کیتا پر قصہ سیف الملوک تے انویں کم نی تھی سڳیا جیویں تھیوݨ دا حق ہوندے ۔ مبارک لائبریری محمد آباد تحصیل صادق آباد وچ سیف الملوک دے ٻہوں سارے قلمی نسخے موجود ہن تے سید انیس شاہ جیلانی سیف الملوک تے کم کریندے پئے ہن ۔ اسیݙی دعا ہے جو انہاندا کم جلد سامݨے آوے تاں جو اساں جہے ہزاراں طالب علمیں کوں فیض حاصل کرݨ دا موقع ملے ۔ (آمین )

سکے بݨاوݨ دا کارخانہ

اکبر اعظم دے زمانے اِ چ ملتان اِ چ سونے چاندی اَتے تانبے دے سکے ڈھالݨ دی ٹیکسال بݨائی ڳی برٹش میوزیم (انڈیا آفس لائبریری ) اِ چ ملتان ٹیکسال آلی مہر دے کجھ سکے موجود ہن جیندے تے باد شاہویں دے ناں اَتے ہجری سال کنندہ ہن اکبر اعظم دا تانبے دا سکہ 1000ہجری ، شاہ جہان 1068ہجری سونے دا سکہ ،1043، 1045،1039،1040 1042اَتے 1048ہجری چاندی دے سکے ۔اورنگزیب 1075،1077ہجری سونے دے سکے 1070، 1073 ،1076 چاندی دے سکے فرخ سیر 1125،1126،1130 ہجری چاندی دے سکے ، اے ٹیکسال سکھاں یا انگریزاں دے دور اِ چ بند کر ݙتی ڳئی ۔ ہندوستان کوں سونے دی چیڑی ایویں تاں نہ آکھیا ویندا ہا ملتان جیویں ایں چیڑی دی چُنج ہا اڄ وی ملتان اِ چ سونے دے ریٹ ݙوجھے شہریں دے ریٹ کنوں ہک یا ݙو سو روپے گھٹ ہوندے ۔

سردار کوڑے خان

میں چہندا ں میݙے علاقے ، میݙے وسیب تے میݙے ملخ دا کوئی بندہ ان پڑھ نہ رہے ۔میں چہنداں جو میݙے کول ایجھے لوک آون جیڑھے علم نال محبت کریندے ہوون ، علم کوں ودھاوݨ تے علم حاصل کرݨ اچ دلچسپی رکھدے ہوون ۔ میکوں جہالت دے اندھارے ایہو سبق ݙتے جو علم دے سوجھلے دے ناں سب کجھ لُٹا ݙیو۔

کاکا کیویں آئے وے ؟ سئیں اساں آپت اچ لڑ پیسے ۔ پولیس اوکھا کیتی کھڑی اے ، کوئی آکھے ہا جو سس نونھ جھیڑا لائے تے شر پئے ڳئے ،میݙے پُتریں کوں سالے کھلے مارین ، کوئی آکھئے ہا نمبردار دا چوکیدار دڑکے ݙیندے تے کوئی وت آکھئے ہا جو میݙے پُتر کوں سرکاری کِکر توں لام لہائی اے مال پھاٹک لڳ ڳئے ۔ ووئے بھَکن دے پُترو سارے بے عقلائی دیاں ڳالھیں کریندو ، تُساں وچو کوئی ایجھا بندہ وی ہے جیڑھا آکھئے میکوں پُتر کیتے کتاباں گھنا ݙیو ، اساݙے علاقے سکول کائنی ، سکول بݨوا ݙیو ۔ اے آکھئے جو میݙا پُتر ولائت پڑھݨ چہندے ، ݙو چار ہزار ݙیو، اے کلمے آکھݨ آلے عظیم شخص دا ناں ہا سردار کوڑے خان جتوئی ، رئیس آف ضلع مظفر گڑھ ، جنہاں دا احٖ وی ہزاراں ایکڑ رقبہ صرف وسیب دے ٻالیں دی تعلیم کیتے وقف ہے ، پر سردار کوڑے خان جتوئی دی ایں جائیداد توں علم دا کم گھٹ تے جہالت دا زیادہ گھدا ویندا پے ۔سردار کوڑے خان جتوئی کوں لوک سرائیکی دا سرسید آکھدن ، حالانکہ اے سردار کوڑے خان دی توہین ہے کیونجو تعلیم سانگے تعلیم دے خیال دے نال نال ہزاراں ایکڑ زمین ݙیوݨ آلا تے صرف خیال ݙیوݨ آلا ہک نی تھی سڳدا ۔

سردار کوڑے خان دا ضلع موجودہ تحصیل جتوئی دے معروف خاندان جتوئی نال تعلق ہا۔او بہوں ای خدا ترس ،مخیر، تے نیک انسان ہن انہاں دی ساری زندگی فلاحی کماں نال بھرپور اے ،انہاں دی صحیح تاریخ پیدائش بارے ابہام پاتا ویندے تاہم تاریخ وفات 1896ء اے،جتوئی شہر اچ انہاں دا مقبرہ اے ۔ڈسایا ویندے جو میر بجار خان جتوئی نے جتوئی قصبہ دی بنیاد 1527ء اچ رکھی ہائی۔اوں نے جتوئی تے بے علاقیں دا انتظام اپݨے پتراں نوتک خان کو ݙتا ہا۔نوتک خان جتوئی نے اپݨی زندگی وچ اپݨی میراث داکجھ حصہ رکھ کراہیں باقی جائیداد اپݨے پتراں اچ تقسیم کر ݙتی تے اپݨے فرزند میر لوہار خان جتوئی کوں علاقہ جتوئی تے نیڑے دا مالک بنڑایا اوندے بعد سردار کوڑے خا ن قبیلے دے سردار بنڑیے۔سردارکوڑے خان نے متعدد شادیاں کیتیاں لیکن انہاں دی کوئی اولاد نہ تھی۔انہاں دی وفات دے بعد انہاندے بھرا دے پوترے سردار نصر اللہ خان قبیلے دے سردار بنڑیے۔

سردار کوڑے خان کوں محسن مظفر گڑھ وی آکھیا ویندے کیونجو انہاں نے اپݨی جائیداد وچوں86ہزار کنال زمین ضلع دے لوکا ں واسطے وقف کیتی۔انہاںکوں تعلیم نال بہوں لگاؤ ہا او علی گڑھ یونیورسٹی کوں مالی امداد ݙیندے ہن تے علاقے دے لوکاں دی مددکریندے ہن۔اے محسن مظفر گڑھ تے خادم انسانیت جتوئی شہر اچ دفن اے۔کئی سال تک انہاں دا مزار چار دیواری کنوںمحروم رہیا تے شکستہ حالت اچ رہیا۔ضلع دے حکمراناں تے عوام نے انہاں دی وقف کیتی ہوئی جائیداد کنوں فائدے تاں حاصل کیتے لیکن کہیں وی انہاں دی مزار تے توجہ نہ ݙتی۔

صدر پرویز مشرف نے جیں ویلھے 2001وچ لوکل گورنمنٹ دانظام قائم کیتا تاں ضلعی حکومت نے ایں عظیم ہستی دی یادگار تعمیر کرݨ دا اعلان کیتا ،ملک خیر محمدبدھ نے ہوں وقت دے ناظم ملک سلطان محمود ہنجرا تے ڈی سی او ڈاکٹر اعظم سلیم نے مقبرہ دی تیاری کیتے ڈسٹرکٹ آفیسر بلڈنگ کوں ہدایات ݙتی جنہاں نے فائن کالج آف آرٹس ونج کراہیں ڈیزائن دانمونہ پیش کیتا جینکوں ملک سلطان محمود ہنجرا نے منظور کرایا تے ایندی تعمیر مکمل تھی۔ایںمقبرہ دا افتتاح ملک سلطان محمود ہنجرا نے 16مئی 2003کوں کیتا ۔

بد قسمتی نال سردار صاحب دے ایںاثاثے کوں صحیح استعمال وچ نہ آنداڳیا تے بیوروکریسی نے سیاستداناں دے نال مل کر ایں جائیداد کنوں ذاتی فائدے حاصل کیتے ایں جائیداد نال حاصل تھیوݨ آلی آمدنی سال1960ء اچ 2600ہائی۔جبکہ2003اچ اے آمدنی 39لکھ وصول تھی ہائی،اگرزمین دا استعمال ایمانداری نال کیتا ونجے تاں کروڑاں روپے آمدنی تھی سگدی اے۔جینکوں فلاحی کماں تے ضلع دی صورت حال کوں تبدیل کرݨ کیتے استعمال کیتا ونج سڳدے۔

سردار کوڑے خان دے ناں تے ہیڈکوارٹر وچ ہک ہسپتال وی قائم کیتا گیا جینکوں 2002وچ ہائیر سیکنڈری دا درجہ ملیا۔ضلعی گورنمنٹ نے ملک سلطان ہنجرا دی ہدایت تے کوٹ ادو،جتوئی تے علی پور وچ سردار کوڑے خان سکولاں دیاں برانچاں سال2004ء وچ قائم کیتیاں جتھاں انگلش میڈیم دے ذریعے علاقے دے ٻالاںکو ں تعلیم ݙتی ویندی اے۔سردار کوڑے خان دا صدقہ جاریہ انسانیت دی خدمت دی ہک عظیم مثال اے تے رہندی دنیا تک قائم رہسی۔وسین دے لوکاں کوں سردار صاحب تے فخر اے ،کیونجو زندہ قوماں ای ہمیشہ اپݨے مشاہیر کوں زندہ رکھیندن

سلطان العلماء شیخ عبدالعزیز پرھاڑوی ؒ

آپ 1794ء اچ بستی پرہاڑ تحصیل کوٹ ادو ضلع مظفر گڑھ اچ پیدا تھیے۔قریش نسب نال تعلق رکھیندے ہن تے آپ دے آبائواجداد دا کابل کنوںاتھاںآکے آباد تھیے۔آپ دی زندگی دا طویل عرصہ پرہاڑ وچ گزریا بستی کوٹ ادو شہر کنوں جنوب مغرب دی طرف اٹھ کلو میٹر دے فاصلے تے واقع اے۔دولت گیٹ ملتان اچ حافظ محمدجمال ملتانی دی درسگاہ کنوں علم،ظاہری تے باطنی علم اچ یکتائے روزگار تھیے۔آپ نے حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی ؒدی بیعت کیتی تے فرقہ خلافت پاتا۔آپ ڈھیر سارے علوم دے ماہر ہن تے انہاں ڈھگ ساریاں یادگار کتاباں لکھیاں ۔

سحر سیال

سحر سیال دا اصل ناں ثمینہ سحر ہے ۔ ملتان اچ غلا م محمد سیال دے گھر 15 جون 1967 اچ ڄمین ۔ ایم اے اردو کیتا تے 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف سرائیکی شاعر رفعت عباس دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ ترامے دا شہر تے اکھیں خوشبو خواب انہاں دیاں ݙو کتاباں ہِن۔

سندھی دی ماء ٻولی پنجابی

مولانا عبید اللہ سندھی سیالکوٹ دے ہک سکھ گھرانے اچ پیدا تھئے ۔ مادری زبان پنجابی ہئی ، قریبی رشتے دار جام پور ضلع دیرہ غازی خان اچ راہندے ہن ، آپ کجھ سال دے ہَن جو اپݨی ماء نال جامپور آئے اتھاں دا ماحول انہاں کوں بھاہ ڳیا ۔ سرائیکی وسیب دے مسلم معاشرت ، زبان دی مٹھاس، میل جول وچ عاجزی انکساری تے انساناں دے نال انساناں دی ہمدردی تے غمگساری دے جذبات انہاں کوں ٻہوں متاثر کیتاتے سکھ مذہب تے پنجابی کلچر جیڑھا اوں ویلھے ڈاکواں تے سکھ لٹیریاں دی وَٹھ وچ ہا توں طبیعت اُچاٹ تھی ڳئی تے آپ نے اسلام قبول کر گھدا۔ ناں عبیداللہ رکھا تے سیالکوٹ توں بھڄ تے جام پوری دی دینی درسگاہ وچ داخل تھی ڳئے۔ سندھ وچ بھر چونڈھی شریف تے سرائیکی وسیب دین پور شریف (خانپور ) مسلماناں دی دینی ، سیاسی تے روحانی مراکز دے طور تے کم کریندے پئے ہن ، چنانچہ تعلیم حاصل کرݨ دے بعد آپ پہلے بھر چونڈی شریف نال وابستہ تھئے تے اُتھاں آپ عبید اللہ توں مولانا عبیدا للہ سندھی بݨ ڳئے‘ بعد اچ بھر چونڈھی شریف دی ݙوجھی شاخ دین پور منتقل تھی ڳئے تے دین پور شریف کوں جیڑھا دین دا ٻہوں وݙا مرکز تاں پہلے وی ہا اونکوں تحریک آزادی دا عالمی مرکز وی بݨا ݙتا۔

سعید نوشاہی

سعید احمد نوشاہی محمد دین نوشاہی دے گھر 6 جون 1964 ء اچ ڄمئے ۔ انٹرنیشنل ریلیشنز اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1991 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دے استاد فاروق روکھڑی ، جناب اللہ بخش یاد ہِن ۔

سرائیکی قاعدے

1893ء قاضی فخر الدین راضیؔ

سئیں پروفیسر شوکت مغل اپݨی کتاب سرائیکی رسم الخط تے آوازاں دی کہانی اچ لکھدن جو جیوکس پہلا دانشور ہے جئیں سرائیکی زبان دیاں خاص آوازاں کیتے مخصوص حرف وضع کیتے اَتے انہاں کوںپہلی واری 1888ء اِچ انجیل مقدس دے ترجمے اچ استعمال وی کیتا ۔ جیوکس دے بعد جہڑے پہلے سرائیکی دانشور تے ماہرِ لسانیات نے سرائیکی دیاں مخصوص آوازاں کیتے علامتاں آلے حرف عوام کیتے وضع کیتے او قاضی فخر الدین راضیؔ ہے۔ قاضی راضیؔ نے سرائیکی کوں تدریسی زبان بݨاوݨ سانگے ۔ سرائیکی قاعدہ ترتیب ݙتا۔ انھاں ایں مقصد واسطے ݙو قاعدے لکھیے:

1۔ ملتانی ٻولی دا قیدا … ………بنڑیا ہویا قاضی فخر الدین سُنی حنفی قادری ، آلے دیرہ غازی خان (کل صفحے :16، تدریسی صفحے :11)۔

2۔ ملتانیں ٻولی دی کتاب قاضی دی ،ملتانیں قاعدہ ، جو مطابق 1893ء دے بنڑیے … بنڑیا ہویا قاضی فخر الدین سُنیں حنفی قادری دا (کل صفحے : 40، تدریسی صفحے :38۔

پہلے قاعدے دے مشمولات ڳنتری اچ گھٹ ، مونڈھی تے ابتدائی ہن ۔ مثالاں تھولیاں تے مشق گھٹ ہے ۔ ݙوجھے قاعدے اچ زیادہ مثالاں ، زیادہ مشق کنوں علاوہ تلویں اے موضوعات وی شامل ہن :۔

نثر دا سلسلہ ، مثالاں (اکھاݨ) ، نظم دا سلسلہ (ٻالاں کیتے نظماں)، پُڄ ڳیااشتہار (آخری عنوان ہیٹھ قاضی نے 8.5صفحیاں اُتے ماء ٻولی اچ پڑھاوݨ دی اہمیت مثالاں نال ڈَٖسی ہے ) ۔ اینویں نظردے جو قاضی راضی نے پہلے چھوٹا قاعدہ لکھئے جہڑا کچی پہلی جماعت کیتے ہے تے بعد پکی پہلی جماعت کیتے وݙا قاعدہ لکھئے۔ قاضی راضیؔ دے پوترے قاضی فضل الرحمن ہوریں آہدن جو اے ݙونہیں قاعدے منڈھ لاء کنوں ساݙے کول چلے آندن اَتے اے ݙونہیں انہاں آپ کئی واری چھپوائے ہن ۔ وݙا قاعدہ آخری واری 1978ء اچ تے نکا قاعدہ 1990ء اچ چھپے ۔ ݙونہیں قاعدے خطِ نستعلیق اچ لکھے ڳئین ۔ قاضی راضی اوں ویلے دی ملتانی تے اجوکی سرائیکی اچ ٻالاں کوں مونڈھی تعلیم ݙیوݨ کیتے لکھدن:

’’جیندے کولھوں اے کتاب پڄے اوندے اُتے واجب ہے جو اینکوں آپ وی پڑھے اَتے ٻنہیں کوں وی پڑھاوے ، خاصہ زالیں کوں ، اتے ایں کم دے چلاوݨ کیتیں چندہ کٹھا کرے‘‘

’’ ہر شخص تے واجب ہے جو ایں قاعدے کوں پڑھے اَتے ایں علاقے وچ ایں کوں مشہور کر ݙیوے تاں جو ملتانی ٻولی دا رواج تھی ونجے ۔ اَتے ایں ٻولی وچ کتاباں بݨاوے اَتے ایںکم دے چلاوݨ کیتیں چندہ ݙیوے تاں جو ٻیاں کتاباں وی چھپوا کے کھنڈایاں ونڄن اَتے مدرسے جاری کیتے ونڄن‘‘۔

سئیں دلشاد کلانچوی لکھدن: ’’انھاں اپݨے ، ملتانی قاعدہ وچ عام اردو حروف تہجی کنوں علاوہ چھی حرفاں دا ودھارا کیتے تے مخلوط حرفاں وچ وھ، ہھ، یھ کوںوی شامل کیتے ‘‘۔

قاضی راضی ہک پڑھیا لکھیا بندہ ہا او ہک سرکاری ملازم ریہا ہا ۔ اوندے تجویز کیتے ہوئے خاص آوازاں آلے سرائیکی حرفاں کنوں معلوم تھیندے جو سندھی زبان دے مخصوص حرف اوندے سامھݨے ہن جنہاں دے مطابق اونیں سرائیکی کیتے خاص آوازاں آلے حرف وضع کیتے ۔ واضح رہوے جو 1853ء اچ سندھ دے کمشنر سرمارٹن فریرئر دے آکھݨ اُتے سندھی عالماں تے دانشوراں نے سندھی رسم الخط اوندیاں خاص آوازاں آلے حرف تے انہاں دیاں علامتاں تجویز کیتیاں ہن ۔ ہݨ سندھی اچ مقرر کیتے خصوصی حرفاں تے قاضی ، راضی ؔ دے حرفاں دا مقابلہ کرو۔

مولوی عزیز الرحمن (1871ء ۔ 1943ء ) 1942ء اچ نے خواجہ فریدؒ دے دیوان کوں مرتب کرݨ کنوں پہلے ہک کمیٹی بݨائی تاں جو سرائیکی دیاں خاص آوازاں کیتے وادھو حرفاں دا تعین کیتا ونڄے ۔ ایں کمیٹی اچ ست ممبر ہن ۔

1۔ مولانا نصیر الدین خرم بہاولپور (بہاولپور)

2۔ علامہ عبدالرشید نسیم طالوت (ملتان )

3۔ مولانا نور احمد خان فریدی (ملتان )

4۔ مولوی فیض محمد ریٹائرڈ ڈسٹرکٹ جج (بہاولپور)

5۔ پروفیسر شیخ محمد معین الدین (بہاولپور)

6۔ پروفیسر دلشاد کلانچوی (بہاولپور)

7۔ منشی واحد بخش خان بلوچ (بہاولپور)

بقول مولانا نور احمد فریدی :’’ کمیٹی نے متفقہ طور تے اردو حروفِ تہجی وچ درج ذیل چھی حرفاں دا اضافہ کیتا۔

1۔ ٻ (ٻیر) 2۔ ڄ (ڄالھ) 3۔ ڄ (جُٖل )

4۔ ݙ (ݙوایا) 5۔ ڳ (ڳالھ) 6۔ ݨ (کݨ مݨ)

1943ء مولانا عبید اللہ سندھی ؒ

قاضی راضیؔ دے تجویز کیتے ہوئے وادھو نقطیاں آلے حرفاں دے سامھݨے آوݨ دے تقریبا50 سال اَتے جیوکس دے ترجمہ کیتیاں ہوئیاں انجیلاں چھپݨ دے 45 سال بعد 1943ء اچ جمعیت الانصار دین پور شریف خان پور کٹورہ ( ریاست بہاولپور) دی طرفوں چار صفحیاں دا ہک قاعدہ چھپیا جیندا سِر نانواں ہا، ’’ریاستی مادری زبان دا قاعدہ‘‘۔

آکھیا ویندے جو اے قاعدہ حضرت مولانا عبید اللہ سندھیؒ ہوریں (1944-1872) آپ مرتب کر تے جمعیت الانصار دے پلیٹ فارم توں چھپوایا ہا ایں قاعدے وچ اردو دے حرفاں کو پڑھݨ کیتے وی علامتاں ورتیاں ڳئین اَتے لکھت کیتے خط نسخ ورتیا ڳے ۔ سرائیکی دیاں خاص آوازاں کیتے اے علامتاں ݙتیاں ڳئین ۔

1۔ ٻ (ٻے) ٻکری

2۔ ڄ (ڄے) جُٖل

3۔ ج (جے) کنجر

4۔ ذ (ذال ) ذولا

5۔ ڳ (گاٖف) ڳیرا

6۔ گ (نگ) (ایندے کیتے قاعدے وچ کئی لوظ کوئنیں)

7۔ ںْ (نڑوں) لونڑ

اے سارے خاص حرف او ہن جہڑے سندھی زبان وچ مشتمل ہَن۔ ایں لحاظ نال ایندے وچ سرائیکی دے خاص حرفاں بارے کُئی نویں گاٖلھ کوئنیں ۔ تہوں اختر وحید انصاری ٹھیک لکھئے:

’’1943ء وچ مولانا عبید اللہ سندھی دے پیرو کاراں جمعیت الانصار دین پور شریف وچ قاعدہ الموسوم بہ ’’ریاستی ماروی زبان دا قاعدہ ‘‘شائع کیتا جئیں وچ ملتانی حرفاں کوں سندھی حرفاں دا روپ ݙے تے خطِ نسخ وچ لکھیا ڳیا۔ اساکوں ایں امر تے حیرانی تھی جو مولانا موصوف نے فخر الدین راضی اَتے علامہ عزیز الرحمن دی وپرٹ نال کوئی فائدہ نہ چاتا‘‘

1951ء خرم بہاولپور ی

خرم بہاولپوری (1951-54ء ) مولوی عزیز الرحمن آلی اوں رسم الخط کمیٹی دے ممبر ہن جئیں دیوان فرید دی املا کیتے حرف متعین کیتے ہن پر نور احمد سیال نے اپݨے قاعدے وچ خرم دے تجویز کیتے ہوئے تلویں حرف تے علامتاں ݙتیاں ہن ۔ اتھوں پتہ لڳدے جو انہاں ݙ، ڄ کیتے کئیں ہک علامت دی جاء تے ݙو ݙو علامتاں ورتِن البتہ تجویز کیتے ہوئے حرفاں وی دی ڳنتری ہکار رکھی ہے۔

1955ء ظامی بہاولپوری

1955ء اچ پروفیسر دلشاد کلانچوی تے ظامی بہاولپوری نے مل کے ہک قاعدہ بݨایا جیندا ناں ہئی ’بہاولپور دی زبان وی بسم اللہ ‘اے قاعدہ چار صفحیاں دا ہے۔

1۔ پہلا صفحہ ٹائٹل ہے۔

2۔ ݙوجھے صفحے اُتے پاکستان دے نقشے اُتے سرائیکی زبان دے علاقے ظاہر کیتے ڳین ۔

3۔ تریجھے صفحے اُتے سرائیکی دے خاص آوازاں آلے اَٹھ حرف لکھئے ڳئین جنہاں دا عنوان ہے ’’تحفہ‘‘۔

4۔ آخری صفحے اُتے سرائیکی دے سارے تہجی حرف لکھے ڳئین ۔ چوتھے صفحے دا عنوان ہے : ’’بہاولپوری زبان (سرائیکی) دی الف بے ‘‘۔

ایں لحاظ نال ملتانی زبان کیتے سرائیکی دا لوظ پہلی واری تدریسی نکتۂ نظر نال 1955ء اچ ورتیا ڳے ۔ (مبارک اردو لائبریری صادق آباد اچ موجود ہے)۔

سرائیکی کانفرنس ملتان 1962ء

1962ء اچ ملتان اچ ہک کانفرنس تھئی جیندے وچ ٻہوں سارے مُہاندرے شامل ہَن۔ ارشد ملتانی ، علامہ طالوت، میر حسان الحیدری ، ڈاکٹر مہر عبدالحق، ریاض انور ایڈووکیٹ، مولانا نور احمد فریدی ، اختر علی خان ، غلام قاسم خان خاکوانی ، سیٹھ محمد عبید الرحمن ۔ ایں کانفرنس دے ایجنڈے وچ ݙو موضوعات ہن۔

1۔ سرائیکی زبان دے ناں دا مسئلہ

2۔ سرائیکی رسم الخط دا مسئلہ

ایں کانفرنس نے ملتانی ، ڈیروی ، ریاستی وغیرہ جیہیں لہجیاں کوں ہک ناں ݙے کے سرائیکی آکھیا پر رسم الخط بارے کُئی فیصلہ نہ تھی سڳیا ۔

سئیں شوکت مغل ݙسیندن جوانہاں سرائیکی زبان دے ناں دے فیصلے بارے ہک سوال نامہ تیار کر کے 20 دانشوراں کوں 5 جنوری 2002ء کو ں بجھوایا ۔ ایندے بعد ہک خط یاد دہانی دا 25 فروری کوں بھیڄیا پر صرف چار دانشوراں نے اپݨے جواب روانہ کیتے ، جنہاں اچ :

1۔ سئیں اسلم رسول پوری 2۔ سئیں ابنِ قیصر

3۔ سئیں عمر کمال خان 4۔ سئیں حسین سحر

انہاں جواباں دی رُشنائی اچ نتیجہ اے ہے:

1962ء اچ سمرا پبلک ہائی سکول ملتان دا دانشوراں دا ہک کٹھ تھیا ۔ اجلاس دی صدارت سئیں غلام قاسم خان خاکوانی ہوریں کیتی ۔ ٻے شرکاء اے ہن :

ریاض انور ایڈووکیٹ، اختر علی خان ، مولانا نور احمد فریدی ، ڈاکٹر مہر عبدالحق ، سیٹھ عبیدالرحمن ، علامہ نسیم طالوت ، میر حسان الحیدری ، ارشد ملتانی ۔

آکھیا ویندے جو سرائیکی ناں دے محرک ریاض انور ایڈووکیٹ ہن ۔ تائید میر حسان الحیدری کیتی ۔ اکثریت دا فیصلہ اے تھیا جو آئندہ ملتان ، بہاولپور، دیرہ غازی خان دے علاقیاں وچ ٻولی ونڄݨ آلی زبان تے ایندے مختلف علاقائی لہجیاں دے ناں ختم کر کے انہاں کوں ’’سرائیکی‘‘ آکھیا ویسی ۔ اے زبان انہاں علاقیاں دے علاوہ وی جتھاں جتھاں ٻولی ویندی پئی ہے اوں کوں وی سرائیکی آکھیا ویسی۔

سر رابرٹ سنڈیمین دی وار

فورٹ سنڈیمین دے حوالے نال پاکستان وچ سنڈیمین دا ناں اݨ سونہاں کائنی لیکن ایں ٻہوں غیر معمولی تے ٻہوں سیاݨے انگریز افسر دے متعلق گھٹ لوکیں کوں پریتی (تفصیل) حال ہوسی ۔ 1992ء وچ ایں بندے کوں موئیں سو سال پورے تھی ڳین، عجیب اتفاق دی گاٖلھ اے جو ایںوݙے آدمی دے 100ویں ورھیݨے دے موقع تے ایندے متعلق ہک سرائیکی وار ساکوں لبھ پئی ۔ اے وار سر رابرٹ سنڈیمین دے پہلے دورہ اندر پہاڑ (اندرونِ کوہ سلیمان) دے متعلق اے جیرھا اوں مارچ 1870ء وچ اوں وقت آزاد بلوچ قبائل دے علاقے وچ بطور ڈپٹی کمشنر دیرہ غازی خان تیں بطور مہمان دے کیتا۔ دلچسپ گاٖلھ اے ہے جو سنڈیمین تریخ وچ پہلا انگریز افسراے جیرھا پوادھی سلیمانی بلوچ علاقے اندر پہاڑ وچ داخل تھیا ہا ۔ مزے دی گاٖلھ اے ہے جو او ڈپٹی کمشنر دیرہ غازی خان دی حیثیت وچ پر بغیر کہیں انگریزی فوجی گارڈ (فوجی دستے) دے اندر پہاڑ ڳیا۔

سیٹھ محمد اسلم

سیٹھ محمد اسلم ممتاز صنعت کار ، روشن خیال زمیندار ہن ، خان پور ضلع رحیم یار خان توں صوبائی اسمبلی دا الیکشن لڑیا اَتے کامیاب تھئے۔ رفاعی کماں وچ ودھ ودھ تے حصہ گھندے رہ ڳئے ، کوشش دے باوجود خانپورکوں ضلع نہ بݨوا سڳئے۔ خانپور اچ انہاں دا ناں ہا پر پُتر اونویں نی بݨ سڳئے۔

سید انیس شاہ جیلانی

ضلع رحیم یار خاں دی علمی اَتے ادبی شخصیات وچ سید انیس شاہ جیلانی دا شمار ساریں توں پہلے ہے۔ سئیں بے حد سنجیدہ کم گو اَتے با کردار شخصیت دے مالک ہن ۔ سئیں زمیندار اَتے ممتاز عوامی شخصیت دے مالک ہن ۔ اپݨے مطالعے کیتے ہزاراں نادر نسخیاں تے مشتمل نایاب کتابیں دی لائبریری بݨائی ہے جئیں وچ ہر قسم دیاں کتاباں موجود ہن ۔ سئیں ضلع کونسل دے رکن وی رہ ڳے ۔ سید انیس شاہ جیلانی 26 جون 2017ء ایں جہان فانی توں رخصت تھئے ۔ انہاں دیاں 17 توں ودھ کتاباں شائع تھی چکن، انہاں دے والد گرامی سید مبارک شاہ جیلانی 1926ء اچ مبارک اردو لائبریری وی ہے، جیں اچ 40 ہزار توں ودھ نادر تے نایاب کتاباں موجود ہن۔

سید نصیر شاہ

سئیں سید نصیر شاہ 1932 ء اچ حکیم مولانا محمد امیر علی شاہ دے گھر اچ اکھ کھولی ۔ انہاں دا تعلق میانوالی نال ہا ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ کِکّر دے پُھل ( افسانے ) ، مہتاب رُتوں میں آوارگی ، موسیقی کی شرعی حیثیت، تفاسیر ابو مسلم اصفہانی ، میں میرا دل اور شام، ہمیں سُن لو، گھر سے نکلے تو ! ، اسلام اور جنیات ،ا سلام میں خواتین کے حقوق ، عورت کی سربراہی اور اسلام ، چند شامیں فکرِ اقبال کے ساتھ شامل ہِن ۔ 18 دسمبر2012ء کوں فوت تھی ڳے۔

سعید احمد شیخ

شیخ سعید احمد لودھرں اچ 2 جون 1973 ء کوں شیخ محمدعبداللہ دے گھر پیدا تھئے ۔ انگریزی ادب تے مطالعہ پاکستان اچ ایم اے کیتا ۔ سی ایس ایس دا امتحان پاس کر تے وزارت اطلاعات اچ ملازمت کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ افسانے پارت، استاد دلیندے ، فریدی وظائف ، خواجہ فرید شاعری دا ہک وݙا تجزیہ ، جہان فرید شامل ہِن ۔ سئیں شیخ محمد سعید احمد دا فریدیات تے اردو ‘ انگریزی تے سرائیکی وچ کم لازوال تے بے مثال اے ۔ آپ سرائیکی ، اردو رسالہ فرید نامہ شائع کریندے رہ ڳن ۔ سرائیکی واسطے آپ دی خدمات قابلِ قدر ہِن ۔

سیفل نامہ‘سرائیکی زبان دی شہکار مثنوی

سیفل نامہ یا قصہ سیف الملوک سئیں مولوی لطف علی دی شہکار مثنوی ہے تے ایندا شمار سرائیکی زبان دیاں ٻہوں وݙیاں کتاباں وچ کیتا ونڄ سڳدا ہے ۔ سیفل نامہ دی اہمیت دا اندازہ ایں توں لایا ونڄ سڳدے جو سرائیکی زبان دے مہاندرے شاعر سئیں حضرت خواجہ غلام فرید اپݨی ابتدائی عمر وچ ایندا مطالعہ ٻہوں ذوق شوق نال کریندے ہَن ، ایندے جزو زبانی یاد کریندے ہن، ایں گاٖلھ دا ذکر مقابیس المجالس وچ موجود ہے ۔ خاص گاٖلھ ایہ ہے جے او لطف علی دی شاعری کنوں وی ٻہوں متاثر ہن ۔ سئیں بشیر احمد ظامی اپݨی کتاب ’’چھرکے‘‘ وچ ہک مضمون لکھیے تے ایندے وچ حضرت خواجہ فریدؒ سئیں دے کلام تے مثنوی سیف الملوک دے اثرات تلاش کرݨ دی کوشش کیتی ہے تے کلام دے نمونے پیش کرتے اپݨی گاٖلھ منواوݨ کیتے دِلیلاں ݙتن ۔ اِتھاں ایہ ذکر کرݨ دا مقصد محض ایہو ہے جو سیفل نامہ دی قدر و قیمت دا اندازہ لڳ سڳے ۔ حقیقت ایہ ہے جو سیفل نامہ دا مقابلہ ٻئی کئی مثنوی نئیں کر سڳدی ۔

سیفل نامہ مصری شہزادے تے بدیع الجمال پری دے عشق و محبت دی داستان ہے تے ایندا شمار الف لیلیٰ داستاناں وچ کیتا ویندے ۔ ایہ کہاݨی ترکی وچ 1559ء وچ لکھی ڳئی تے فارسی وچ 1610ء وچ چھپی ۔ قطب شاہی دور وچ غواصی اینکوں 1665ء وچ دکنی زبان وچ نظم کیتا ۔ فورٹ ولیم کالج وچ جان گلکرالسٹ دے حکم تے ایندا اُردو نثر وچ ترجمہ کیتا ڳیا ۔ سئیں لطف علی ایہ قصہ کتھوں گھدے واضح طور تے ایندا ثبوت نئیں ملیا پر سیفل نامہ دے مطالعے توں بعد اے منݨاں پوندے جو انہیں فارسی زبان توں قصہ گھدے تے اینکوں سرائیکی وچ نظم کیتے ۔ ایندی وجہ ایہ ہے جو سئیں لطف علی فارسی تے عربی دا ٻہوں علم رکھدے ہَن ، تے انہیں اپݨے اُستاد مولوی نور محمد مصنف نورنامہ کنوں تعلیم حاصل کیتی ہئی ۔ البتہ ایں گاٖلھ کوں تسلیم کیتا ونڄ سڳدے جو سئیں لطف علی سرائیکی دے ٻہوں وݙے شاعر تے صوفی سئیں علی حیدر ملتانی دے مرید ہَن ۔

سیفل نامہ دی تصنیف دے سال وچ اختلاف ہے ۔’’ پنجابی شاعراں دا تذکرہ ‘‘ وچ مولابخش کشتہ ایندا سال تصنیف 1609ء درج کیتے ۔ سئیں ڈاکٹر مہر عبدالحق دا خیال ہے جو سئیں لطف علی مثنوی 1105ء وچ تصنیف کیتی ہے۔ سئیں لطف علی آپ ایندا سال تصنیف تحریر کیتے۔ فرمیندن۔

روز خمیس ختم تھیا دفتر سن تاریخ لکھیوے

ٻارہویں سخت صدی تھوں جو ہک پنجک جا گھنیوے

سید ریاض جاذب

سید ریاض حسین جاذب سید پیرݨ شاہ دے گھر پیدا 9 مئی 1959ء کوں پیدا تھئے ۔ میانوالی نال تعلق ہے ، میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کر گھدا۔ شاعری دا شوق شروع لا توں ہا ۔ ݙیوے دی لو ، روشنی کنوں ݙر لڳدے انہاں دیاں تصانیف ہِن ۔

سید عاصم رضا

سید عاصم رضا بخاری 10 جون 1971 ء اچ ڄمئے ۔ اردو ، ایجوکیشن تے پنجابی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1985 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ تے نور احمد غازی کوں استاد بݨایا ۔ ہک رسالہ ماہنامہ شعور وی کڈھیا جیڑھا ٻالیں دا علمی تے ادبی رسالہ ہے۔ تعلق میانوالی نال ہے۔

سرائیکی تعلیم

کتنی خوشی دی ڳالھ اے جو رات ݙینھ بھڄ دھرک تے تݨ وݨ نال سرائیکی کوں اکیڈمک زبان بݨوا گھدے، سرائیکی اہل قلم دے کوششیں نال احٖ سرائیکی وچ پی ایچ ڈی تھیندی پئی اے ۔ پہلے سرائیکی تعلیم ہِک خواب ہا ۔ ایم اے سرائیکی شروع تھئی ، ول کالجیں دے وچ بی اے تے ایف اے آئی، ہُݨ نانویں ،ݙاہویں کیتے سرائیکی دا سلیبس منظور تھی ڳئے ۔ دیرہ اسماعیل خان تے ٹانک وچ سرائیکی پہلی جماعت توں پڑھائی ویندی پئی اے۔ اے ٻہوں وݙیاں کامیابیاں ہِن ۔ پہلے ایم اے سرائیکی خال خال ہوندے ہن ، ہُݨ ہزاراں لوک ایم اے سرائیکی کر ڳن ۔ پہلے ایم فل تے پی ایچ ڈی سرائیکی کوئی نہ ہوندا ہا ، ہُݨ ٻہوں سارے لوک ایم فل تے پی ایچ ڈی کر ڳن بلکہ انہاں سب دا ہُݨ نوکریں دا مسئلہ ہے۔ سرائیکی تعلیم یافتہ ہزاراں بے روزگار اِن ۔ کالجیں واسطے کجھ سیٹاں آئن پر اے اٹے اچ لوݨ برابر اِن ۔ اساں ساریں کوں رَل تے کالجیں تے سکولیں اچ سرائیکی دیاں پوسٹاں حاصل کرݨیاں چہیدیاں ہِن ۔ اے ایویں ممکن ہے جو جیرھے استاد کالجیں اچ کھڑن تے جیرھے استاد یونیورسٹیں اچ پڑھیندے کھڑن ، او اپݨی کارکردگی چنڳی بݨاون ۔

سعید ثروت

سئیں سعید ثروت دا اصل ناں سعید الحسن ہے تے سہجہ تحصیل خانپور اچ حافظ محمود الحسن ارائیں دے گھر 1985 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2007 اچ شاعر ی شروع کیتی تے قاصر جمالی دے شاگرد بݨ ڳئے ۔سونے دا سجھ انہاں دی پہلی کتاب ہے ۔ سعید ثروت اپݨی نکی عمراں اچ وݙی شاعری کریندن ۔ انہاں دی وݙی کتاب دا ناں سِک سنگتاݨی ہے ۔ ایں توں پہلے چھوٹی کتاب دا ناں تانگھ دی تسبی ہے ۔

سعید اختر سیال

11 ستمبر 1964 ء کوں محمد رمضان سیال دے گھر ڄمݨ آلے سعید اختر سیال ایم ایس سی صحافت تے ایم بی اے بینکنگ اچ کیتی تے بنک اچ نوکری کر گھدی ۔ 1984ء اچ شاعری شروع کیتی تے نصیر سرمد سائروی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں کتاباں دیرا سندھ کنارے ( 1992 ) ،وساکھ ( 2000 ء ) تے عالمی افسانیں دا ترجمہ رنگولی ہِن ۔ سعید اختر سیال تے عباس سیال دیاں سرائیکی واسطے دیرہ اسماعیل خان اچ ٻہوں خدمات ہِن ۔

سعید راشدؔ

سرائیکی دے قادر الکلام شاعرسعید راشد 14جون 1943ء کوں مولوی قادر بخش دے گھر کوٹ مبارک ضلع ڈیرہ غازیخان اچ پیدا تھئے۔تعلیم ایف ایس سی دے بعد پٹوار دا کورس مکمل کیتا ۔مگر پٹوار گیری توں انہاں کوں انہاندے والد بزرگوار منع کر ڈتا ،تے ول انہاں کارپوریشن اچ ملازمت اختیار کر کے اپنی عملی زندگی دا آغاز کیتا۔انہاں 1960ء کنوں انہاں شاعری شروع کیتی ،جڈاں جو ’’انگل‘‘ دے ناں نال آپ دا ہک شعری مجموعہ چھپ چُکے۔سعید احمد راشد دا شمار ڈیرہ غازیخان دے استاد شعراء وچ تھیندا ہا،آپ سرائیکی شاعری دیاں تمام مروّجہ اصناف اچ شاعری کریندے ہن ،آخر 23رمضان المبارک 2015ء کوں آپ ایں دار فانی توں رحلت کر گئے۔

ساقی سمینوی

ساقی سمینوی دا اصل ناں خادم حسین ہے ۔الٰہی بخش بلوچ دے گھر 4 اپریل 1952ء اچ ڄمئے تے ایف اے تئیں تعلیم حاصل کر تے مدرس دا شعبہ اختیار کیتا۔ 1985 اچ شاعری شروع کیتی تے سعید احمد راشد دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔زلفیں دی چھاں ، خالی جام تے ساقی سمینوی دے ݙوہڑے ، سایہ نہ ثانی انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

سجادگی دی رسم دا واقعہ

1871ء اچ خواجہ فرید سئیںؒ دے مرشد حضرت فخر ؒجہاں ایں فانی دنیا کوں چھوڑ ڳئے ۔ ماء پیو دے بعد وݙے بھرا دا سہارا سر توں اُٹھی ونڄݨ معمولی واقعہ نہ ہا۔ ایں صدمے آپ کوں ݙاڈھا ݙکھ ݙتا۔ اپݨے ماء پیو تے وݙے بھرا دے فوت تھیوݨ دے بعد آپ سویرے شام ݙکھی راہندے ، انہاں ݙیہاڑیں آپ دے مرید سجادگی دی تقریب کیتے تریخ پُچھدے تاں آپ چُپ راہندے ۔ ایں واروں پورا سال صدمے اچ لنگھ ڳیا۔ تقریباً ہک سال بعد 4 فروری 1872 ء سجادگی دی رسم چاچڑاں شریف ضلع خانپور ( اوں ویلھے ضلع خانپور ہا ) اچ تھئی۔ اسلامی ریاست بہاولپور دے نواب صادق محمد خان عباسی پڳ ٻدھائی دی رسم اچ شرکت کیتے چاچڑاں شریف آئے۔ ایں موقع تے ہزاراں مرید تے پورے ہندوستان دے عالم موجود ہن۔ ساریں درود سلام دا ورد کریندے ہوئیں خواجہ فرید دے سر تے سجادگی دا تاج پوایا۔

رسم دے موقع تے جݙاں خواجہ فرید دی تاج پوشی تھیندی پئی ہئی تاں خواجہ فرید ٻہوں ارمانی ہن تے زور دا روندے پئے ہن ،اپݨے مرشد دی اے حالت ݙیکھ تے بادشاہ وقت ، والئی ریاست بہاولپور دے اکھیں توں وی ہنجوں واہݨ پئے ڳئے تے او وی زور زور دا رووݨ لڳ ڳئے ۔ جیڑھے ویلھے ہزاراں لوکیں دلیں دے بادشاہ ( خواجہ فرید) اتے دھرتی دے بادشاہ نواب بہاولپور دا حال ݙٹھاں تاں انہاں وی رووݨ شروع کر ݙتا ، آکھیا ویندے جو ایں موقع تے ہک سرائیکی اکھاݨ مشہور تھی جو ’’ خواجہ جیہا پیر کائنی، صادق جیہا مرید کائنی ‘‘۔

سجادگی دا منصب سنبھالݨ دے بعد آپؒ حاجت مندیں دی حاجت روائی تے مریدیں دی تربیت تے خاص توجہ ݙیوݨ شروع کیتی ۔ آپ چاچڑاں شریف ݙینھ دے ویلھے توں اٹھ گھنٹیں تئیں مریدیں دی حاجت مندیں نال ملدے ۔ جیڑھا وی ملݨ آندا ہا اوندی ڳالھ توجہ نال سݨدے تے اوندی حاجت پوری تھیوݨ کیتے دعاکریندے تے اوندی دوا دا وی انتظام وی کریندے ۔ آپ دے دربار اچ وقت دے بادشاہیں توں گھن تے غریب ، امیر سارے حاضر تھیندے ۔ آپ ساریں کوں محبت، امن ، صلح تے بھرابندی دا سبق ݙیندے ۔ آپ دی سچائی ، ہمدردی تے ݙکھ ونڈݨ دا چرچہ ݙینھ و ݙینھ ودھدا ڳیا ۔ ایں طراحویں آپ دے مریدیں تے آپ کوں منݨ آلے ڈھیر سارے تھی ڳئے تے انسانیت نال آپ دی محبت سخاوت تے پیار دلیں ٻہہ ڳیا ۔

سرائیکی زبان دا حق

سرائیکی ٻہوں قدیم زبان اے تے موجودہ پاکستان دے سارے علاقیاں دے وچ ٻولی ویندی اے ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو موجودہ پاکستان دی قومی تے رابطے دی زبان بݨݨ دا حق سرائیکی کوں حاصل ہا مگر حکمرانیں نہ صرف ایہ جو سرائیکی کنوں اے حق کھسیا ہویا ہے بلکہ انہائیں دی نت کوشش اے ہے جو سرائیکی کوں مار تے مُکا ݙتا ونڄے پر سرائیکی دیاں جڑاں شہ تئیں لتھیاں ہویاں ہِن تے دنیا دی کوئی طاقت سرائیکی کوںختم نی کر سڳدی ۔ ماہرین لسانیات لکھئے جو سرائیکی مدر لینگویج اے تے ایندا درجہ ماء دا درجہ ہے ۔ اے زبانیں دی ماء ہے ۔ احٖ سرائیکی وچ پی ایچ ڈی تھیندی پی اے تاں او وقت پرے کائنی جو سرائیکی دا شمار دنیا دے طاقتور زبانیں دے وچ تھیسے۔ پہلے ہر کوئی سرائیکی کوں مٹھا مٹھا آکھ تے کھادی رکھئے ۔ سرائیکی دی مٹھاس اچ کوئی شک نی پر سرائیکی قوم کوں نڳل ونڄݨ دی کہیں کوں اجازت نہ ݙیسوں ۔

سرائیکی گلوکاریں دا کم قابلِ ستائش

سرائیکی گلوکار سارے ملک اِ چ چھا ڳن، سرائیکی گلوکاریں او کم کیتے جو کہیں نہ کیتا ہوسے، احٖ پنجابی تے سندھی ڳاوݨ آلے وی سرائیکی ڳاوݨ تے مجبور اِ ن، سرائیکی ڳاوݨ آلی دنیا اِ چ عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی دا آوݨ ہک انقلاب ہا، اوندے بعد ہر گوٹھ تے ہر وستی اِ چوں ایویں فنکار نکل آئے جیویں مینھ وسݨ دے بعد روہی اِ چ کھمبیاں نکل امدین۔ سرائیکی فوک دی دنیا اِ چ سرائیکی فنکاریں اپݨاں لوہا منوا ڳھدے، پر کلاسیکل آلے پاسے توجہ دی لوڑھ اے، موسیقی دے استادیں تے اکیڈمیں دی لوڑھ اے، جھنگ تے میانوالی شعر و نغمے دی سر زمین اے، اتھاں دے فنکاریں نال مل تے نویں لائحہ عمل بݨاوݨ تے سرائیکی موسیقی کوں ودھاوݨ سانگے نویں آئیڈیاز دی لوڑھ اے۔

سرائیکی اجرک دا لفظ

اَجرک سرائیکی خطے دی صدیاں پراݨی ثقافتی علامت ہے ۔ازرق دا لوظ عربی اِچوں آئے۔ اجرک دا لوظ’’ ازرق‘‘ توں تبدیل تھی تے اجرک بݨ ڳے۔ ایندا مطلب تھیندے ’’نیلا ‘‘، تاریخی واقعہ ایویں ہے جو عرب فوجاں محمد بن قاسم دی سربراہی اِچ سلطنت ملتان تے حملہ آور تھیاں تاں ڈھیر سارے لوکاں اپݨے مونڈھے تے’’ لوکاراںتے چادراں ‘‘زیب تن کیتیاں ہویاںہن جیرھیاں ملتانی کاشی دے نیلے رنگ نال رنگیاں ہویاں ہن۔ جݙاں عربیں ݙٹھا تاںانہاندے منہ اِچوں خوشی تے کن حیرانی نال لوظ ’’ ازرق ازرق‘‘ یعنی ’’ نیلا نیلا ‘‘ نکلیا۔ بعد وچ ایں چادر تے لوکار دا ناں اجرک تھی ڳیا۔ کیوں جو کجھ مقامی لوک ’’ ز‘‘ کوں ’’ ج ‘‘ کر تے الیندے ہن۔

سرائیکی دا علم

خیبر پختونخواہ پاکستان دا واحد صوبہ ہے جتھاں ماء ٻولی اِ چ تعلیم دا ہک نظام اے، ماء ٻولی اِ چ تعلیم د ا چنڳا کم اے این پی حکومت دے دور اِ چ کیتا ڳیا، اتھاں پشتو دے نال ہندکو، سرائیکی تے ݙوجھیاں زباناں اِ چ تعلیم ݙتی ویندی اے، کہیں وی کم اِ چ بہتری دی گنجائش ہر ویلے ہوندی اے، پر خیبر پختونخواہ دا اقدام قابل تعریف اے۔ بلوچستان دے پچھلے وزیراعلیٰ ڈاکٹر عبدالمالک بلوچستان اِ چ ماء ٻولی اِ چ تعلیم دا حکم ݙتا تے بلوچستان دے زباناں بلوچی ،براہوی ، پشتو ، سندھی، فارسی ، ہزارہ وغیرہ تعلیم دی منظوری ݙتی ڳی پر سرائیکی جیرھی بلوچستان دی سب توں اہم ، قدیم تے اصل زبان کوں نظر انداز کیتا ڳے، ڈاکٹر عبدالمالک حکومت دا اے تعصب بھریا غیر منصفانہ فیصلہ وسیب دے لوکیں دیاں اکھیںکھول ݙتن جو سرائیکی دے دشمن سرائیکی نال کیویں ساڑ رکھیندن۔بلوچستان دے فیصلہ سازیں اِ چ کجھ لحاظ ہووے تاں او شرم کرن ہا جو پنجابیں انہائیں نال کیا کیتے تے سرائیکیں کیا کیتے؟ او بلوچیں تے گولیاں چلاوݨ آلئیں دیاں خوشامت کریندن تے بلوچیں کوں ہاںنال لاوݨ آلئیں کوں گولیاں مریندن۔

اردو ، سندھی ، سرائیکی، پنجابی تے ٻی زبانیں دے رسم الخط اپݨے کائنی ، عربی فارسی توں اُدھار ڳھدے ڳن، پنجابی گور مکھی وی دیونا گری دی پیداوار اے، سرائیکی شاعر بابا فرید دی شاعری 1265ء توں سرائیکی نستعلیق اِ چ لکھی ویندی پی اے، سندھی نسخ 1862ء اِ چ انگریز سرپرستی اِ چ بݨایا ڳیا۔ اردو تاں عمر ٻہوں تھولی ا ے جو اردو رسم الخط دا ارتقاء فورٹ ولیم کالج اِ چ انگریزیں بݨایا۔اردو کوں فارسی دی جاہ گھنݨ سانگے گھڑ مچھ تے گھن آندا ڳیا تے ہندوستان اِ چ اینکوں پروان چڑھایا ڳیا۔

اردو پاکستان دے کہیں علاقے دی زبان کائنی، اردو الاوݨ آلے تقسیم ویلے پاکستان آئے، اردو ہندوستان توں آئی، اتھاں وی اے زبان بݨاوتو زبان اے جو اردو آلے آپ اینکوں لشکری یعنی ڈھیر زبانیں دا ملغوبہ قرار ݙیندن۔ ایں ویلھے عبرانی زبان دے بعد دنیا وچ سرائیکی زبان ہے جینکوں نویں سروں ہک واری ولا پیدا کیتا ڳے۔ سٹھ دے عشرے سرائیکی ناں تے سب دا اتفاق، ستر دے عشرے سرائیکی سنڄاݨ تے سرائیکی دیس تے قبضے دے خلاف بھرپور مزاحمتی شاعری تے اسی دے عشرے سئیں اسلم رسولپوری جہے سکالریں دی سرائیکی تہذیب ثقافت تے سرائیکی زبان بارے کم دا منڈھ وسیب دے سوجھل علمی کم دیاں ایجھیاں مثالاں ہن جیندے نتیجے صدیاں بعد سرائیکی ماء ٻولی کوں ہک واری ولا نویں حیاتی ملی اے۔ سرائیکی زبان دے ودھارے سانگے نثر آلے پاسے ودھ توں ودھ دھیان ݙیوݨ دی ضرورت اے، نثر ودھ توں ودھ لکھی ونڄے تے سادہ تے آسان لوظیں اِ چ ہووے ایندے نال پڑھݨ آلے کوں سوکھ تھیسے تے ٻیا فائدہ اے تھیسے جو ہک معیاری لہجہ سامھے آئوسے۔ تصنیف تالیف تے ٻے زبانیں توں ترجمیں دے کم کوں ودھایا ونڄے۔ سرائیکی زبان دی ترقی سانگے حکومت آلے پاسے گھٹ ݙٹھا ونڄے۔ کوئی ٻے صوبے آلے وی اے کم نہ کریسن ۔ آکھݨ دا مطلب اے ہے جو سرائیکی سانگے جو کرݨے اساں آپ کرݨے۔ سرائیکی اردو نی جو حکومت ایندی ترقی سانگے ارباں ، کھرباں خرچ کریسے یا اسیݙے پریشر بناں آپوں ڄاݨ تے اینکوں تعلیمی اداریں اِ چ پڑھاوݨ پئے ویسے، سرکار کݙاہیں عوام دوست نی ہوندی او کوئی کم نی کریندی کم کراوݨے پمدن، تے مسئلہ مسئلہ لکھ کریندے رہو جے تئیں مسئلہ نہ بݨو مسئلہ حل نی تھیندا۔

سیف اللہ آصفؔ

سیف اللہ آصف 1966ء کوں پیدا تھئے۔ پرائمری تک تعلیم حاصل کیتی ۔ ڈیرہ غازی خان شہر اچ رہائش پذیر ہن۔سرائیکی شاعریں اچ آ پ دا ناں ٻہوں مقبول ہے۔ سرائیکی شاعری اچ تمام اصناف اچ طبع ازمائی کیتی تے ٻہوں سوہݨے انداز اچ شاعری کریندن۔وسیب دا رنگ نمایاں نظر آندے۔سیف اللہ آصفؔ دامان دے شاعر ہن ، خوبصورت ڈوہڑہ لکھیندے، ڈوہڑے دے نال نال نظم ،قطعہ تے غزل وی لکھدے ۔لفظیں کوں وڈے ہنر تے سلیقہ مندی نال شعراں دے قالب اچ ڈھلیندے۔اوندی شاعری وچ دامان دی پسماندگی ،کریہہ تے تریہہ دا المیہ ، تے شاعر دے اپنے اندر دی مونجھ ملال دا نوحہ ہے۔سیف اللہ آصف ؔ دا شعری مجموعہ ’’بوچھن دے گنڈھ کنجیاں‘‘دامانی لہجے دی شاعری دا خوبصورت مجموعہ ہے ۔جیندے وچوں دامانی مٹی دی سوندھی خوشبو دی مہک آندی ہے ۔آپ دی کتاب جھوک پبلشرز توں شائع تھئی۔

ساحلؔ بزدار

مردم خیز دھرتی سکھاݨی آلے دے شاعر سئیں ساحل بزدار دا اصل ناں غلام محمد خاں ہا۔ آپ 1933 ء کوںخان محمد بزدار دے گھر سکھانی والا ،تحصیل و ضلع راجن پور اچ پیدا تھئے، ساحل مرحوم جوان تھئے تاں انہاں شعر و ادب آلے پاسے خاصی توجہ ڈتی ۔آپ دے کلام توں معلوم تھیندے جیویں او ہ معرفتِ حق دیاں تمام منزلاں طے کر چکے ہوون ، تے نعرئہ اناالحق دی حقیقت توں بخوبی واقف ہوون ۔شئیت ایہاای وجہ ہے جو ساحل بزدار منصورؒ حلاج دے انتہائی معتقد نظر آندن، تے اپنی شاعری اچ جا بجا منصورؒحلاج دا ذکر کریندن۔حتیٰ کہ انہاں اپنی ہک شعری کتاب دا ناں وی’’سولی کوں سک منصورؒ دی‘‘ رکھیا ہا ۔اے کتاب جھوک توں شائع تھئی آپ دی 2015ء اچ تھئی ہئی۔

سلیم انسبؔ

اصل ناں محمد سلیم ہے۔ 1965ء کوں پیدا تھئے۔ سرکاری ادارے اچ ملازمت اختیار کیتی۔ جام پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی شاعری دا ہنر چنڳی طرح ڄاݨدن۔ تے ݙاڈھی چنڳی شاعری کریندن۔بااخلاق تے باکردار انسان ہن ۔ ہر کہیں نال محبت نال ملݨ آپ دا شیوہ ہے۔سلیم انسب نثر نگار دے نال نال شاعری وی کریندن،آپ حضرت کیفی جام پوری دے نواسے ہن ،کیفی جامپوری دی نسبت نال ادبی تنظیم’’بزمِ کیفی‘‘قائم کیتی ہوئی ہے

سرائیکی اڳونہی

زبان دی ترقی دے مسئلے تے اداریں دا وجود ضروری ہوندے، ڈھیر سارے ادبی تے ثقافتی ادارے ہِک عرصے توں کم کریندے امدن، کتاباں شائع کریندے امدن، ،ہفت روزہ تے مہینہ وار تے سہ ماہی رسالے وی شائع تھیندے آئن، ادارہ جھوک کوں اے فخر تے اعزاز حاصل اے جو اوں پہلا ݙینھ وار اخبار جاری کیتا تے سرائیکی کتاباں اتنیاں شائع کیتن جو ایندے اُڑد لڳ ڳن۔ زبان دی ترقی اِ چ ریڈیو ٹیلیویژن دا وی اہم کردار ہوندے، سرکاری ریڈیو تے سرکاری ٹیلیویژن سرکار دے حکم دا غلام ہوندے تے ایں ویلھے سرکار کوں اردو تے انگریزی دے سوا کجھ نی نظردا، افسوس تے ارمان ایں ڳالھ دا ہے جو پرائیویٹ چینلیں دے مالک سرائیکی کائنی، اساں لڑ بھڑ تے یونیورسٹیں اِ چ سرائیکی شعبے قائم کرائن پر اُتھاں سرائیکی استادیں کوں ہک ٻے دیاں لتاں چھکݨ دے سوا کوئی کم کائنی۔ زکریا یونیورسٹی ملتان آلیں تاں ٻہوں زیادہ مایوس کیتے، ہݨ سکولیں تے کالجیں اِ چ وی سرائیکی شروع تھی اے ،کالجیں اِ چ سرائیکی استاد آ ڳن ، سکولیں اِ چ وی آ ویسن، استاد قوم دے معمار ہوندن، سندھی استاد سندھی قوم بݨا ݙتی اے پر سرائیکی استاد سرائیکی قوم بݨاوݨ تاں کیا وڳاڑݨ دا کم کریندے امدن۔ وقت آ ڳے جو سرائیکی استاد اپݨی سوچ وٹاون تے سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب دے ودھارے سانگے کم کرݨ دے نال نال اپݨے شاگردیں کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال محبت دا درس ݙیون۔

سالکؔ سودھوی

جھوک توں شائع تھیوݨ آلیشعری مجموعہ’’ سوچ سمندر‘‘دے خالق سالک سودھوی 13مئی1963ء کوں حاجی ملک منصب دار خان دے گھر بمقام ہر دو سودھی زیرین ضلع خوشاب اچ پیدا تھئے۔میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی ،شعر و شاعری دا شوق سکول دے زمانے کولوں ہا ۔جڈاں جو مشورۂ سخن محمد حیات بھٹی توں گھندے رہ گئے۔سرائیکی ماء ٻولی نال بے حد محبت کریندن۔

ساجدؔ راہی

سئیں ساجد راہی دا اصل ناں ساجدحسین ہے۔ 1970ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زمیندار ی اچ مصروف تھی ڳے۔ ضلع رحیم یار خان اچ رہائش پذیر ہِن۔سرائیکی دے ٻہوں مہاندرے شاعر ہن اَتے ݙاڈھی سوہݨی شاعری کریندن۔ 1990 کنوں شاعری کریندے پئین۔سوچ سمندر، تے لُکھ دے جھولے ، انہادیاں ابتدائی کتاباں ہن۔ انہاں توں علاوہ وی آپ دیاں کئی شعری تخلیقات چھپ چکیاں ہن ۔ اوہ اپنی شاعری وچ محبوب دے لب و رخسار تے ناز و انداز دی گالھ وی کریندن،جیڑھی جو غزل دا مخصوص مزاج ہے تے نال دے نال اپنے وسیب دے ڈکھ درد تے محرومیاں دی گالھ وی کریندن۔

سلیم شہزادؔ

اصل ناں محمد سلیم اللہ ہے۔ 1972ء اچ پیدا تھئے۔ ایم فل اینتھروپالوجی کیتا۔ سرکاری ملازمت کریندن۔میانوالی دے رہائشی ہن۔ٻہوں چنڳے اخلاق دے مالک ہن۔سرائیکی شاعری ٻہوں چنڳی کریندن۔ ہر کہیں نال محبت نال ملݨ آپ دی عادت ہے۔ سرائیکی ماء ٻولی نال محبت رکھدن۔

ساحرؔ رنگ پوری

مظفر گڑھ دے نینگر سرائیکی شاعر ساحر رنگ پوری دا اصل ناں عبد المالک سلطان ہے۔ 1985ء کوں پیدا تھئے۔ ایم فل کرݨ دے بعد بطور لیکچرار اپݨے فرائض بخوبی سر انجام ݙیندے پن۔ ٻہوں تھولے عرصے اچ آپ اپݨی زبردست شاعری دی وجہ توں ہک منفرد مقام بݨائے۔ ڈاڈھی چس دی سرائیکی شاعری کریندن۔ ٻہوں چنگے انسان ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی توں اولے گھولے تھیندن۔ انہاں دیاں ݙو کتاباں ہِن ہک ’’ باغی تخت لہوردے ‘‘ انقلابی کلام تھے مشتمل ہے تے ݙوجھی ’’ چوڳ‘‘ وی شاعری دی کتاب ہے۔

سچدؔل سیت پوری

’’سمندر دی تریہہ‘‘ دے خالق سچدل سیت پوری سئیں دا اصل ناں ساجد حسین ہے ‘ آپ1950ء اچ پیدا تھئے۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زمیندارہ کریندن۔سیت پور تحصیل علی پور ضلع مظفر گڑھ اچ آپ دی ر ہائش گاہ ہے۔ٻہوں سوہݨی شاعری کریندن تے سرائیکی شاعراں وچ اپݨا ہک نویکلا مقام رکھدن۔

شعری مجموعہ ’’سمندر دی تریہہ‘‘ دے خالق سچدل سیت پوری ہک کہنہ مشق شاعر ہن، آپ کوں سرائیکی زبان دے مرکزی لہجے دے شاعر ہوون دا شرف حاصل ہے۔ کیوں جو ضلع مظفر گڑھ سرائیکی زبان دا گڑھ (مرکز) سمجھا ویندے تے ایویں ضلع دا تاریخ قصبہ سیت پور سرائیکی شعراء دا گڑھ سمجھا ویندے ۔جتھاں نواز سیت پوری، مولوی جانباز سیت پوری تے باقر مستانہ سیت پوری جھئیں نامور شعراء پیدا تھئے ۔ اُتھاں سچدل سیت پوری وی اپناں ہک خاص مقام رکھدن ۔

سچل سرمست ؒ

عظیم سرائیکی تے سندھی شاعر سچل سرمست سئیں دا پورا ناں عبدالوہاب تے ابے سئیں دا ناں میاں صلاح الدین ہے۔ آپ دا شجرہ حضرت عمر فاروق نال انتالویں جاہ تے ونڄ رَلدے ۔ آپ دے ݙاݙے سئیں دا ناں خواجہ محمد حافظ عرف سائیں دینہ ہے ۔آپ سندھ دی کلہوڑہ حکومت دے وݙے منصب دار ہِن پر ہک ڳالہی تریمت انہاں دی حیاتی بدل ݙتی تے او دنیا داری توں راہ سلوک آلے پاسے آ ڳے۔ ایں آکھے ونڄ سڳدے جو راہ سلوک سچل سرمست سئیں دی میراث اے۔

سچل سرمست سئیں دے والد میاں صلاح الدین خیرپور دے نال درازہ گوٹھ راہندے ہَن ،شادی دے ڈھیر عرصہ بعد 1152ھ اچ اللہ سئیں پُتر ݙتا تے اوندا ناں عبدالوہاب رکھا ڳیا۔ اڄاں آپ دی عمر چھ سال ہئی جو ابا سئیں اللہ کوں پیارے تھی ڳے۔ آپ دے چاچا میاں عبدالحق سئیں آپ دی پرورش کیتی تے آپ دی پرورش خادمہ ہک حبشی نژاد تریمت جنہاں کوں شیدی آکھدن ،وݙے پیار تے محبت نال کیتی ۔ تعلیم تے تربیت آپ دے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں فرمائی ۔

آکھیا ویندے جو 1165ھ اچ شاہ عبداللطیف بھٹائی ؒ سئیں دی وفات دے بعد انہائیں دی مسند تے حضرت میاں سخی قبول محمد تشریف فرما تھئے تے سچل سرمست سئیں انہاندے دست بیعت تھئے ۔اے وی آکھیا ویندے جو پہلے آپ اپݨے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں تے بعد اچ سخی قبول محمد سئیں دے ہتھ تے بیعت کیتی ۔ بیعت دے بعد آپ تے سارے جمل جہاں دے عقدے کھلدے ڳے ۔ شاعری تھیندی ڳئی تے ہر پاسے آپ دے ناں دے چرچے تھیوݨ پئے ڳئے ۔ اپݨی دھرتی ،اپݨی ، اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے غریب تے نماݨے لوکیں نال محبت دی وجہ نال آپ لوکیں دے دل اچ گھر کرینیدے ڳے تے سارے وس وسیب وچ عزت تے احترام انہائیں دی سنڄاݨ بݨ ڳئی۔

سرائیکی لکھت دا ویورا

انسان جݙاں توں لِکھݨ پڑھݨ شروع کیتا، ایندے لکھݨ تے رسم الخط دی شکل چاہے جیجھی وی ہووے ، ایہ حقیقت ہے جو او لکھیندا اپݨی ماء ٻولی اچ ای ہا۔ اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی ازل توں لِکھݨ پڑھݨ اِ چ آئی ہے، اونویں تاں دنیا دی ہر چیز تبدیل تھیندی راہندی ہے پر سرائیکی وسیب نال ایجھا ظلم تھیا جو اساݙی کوئی چیز وی سلامت نی ریہی ۔ اساݙی زبان ، زبان دا ورثہ تے ایں دا رسم الخط وی ویندا ریہا۔ احٖ دے رسم الخط دی ڳالھ کروں تاں ہک ہزار سال توں سرائیکی نور نامہ نسخ اِ چ آندا پے۔ ایویں سرائیکی قاعدے قاضی فخر الدین راضی 1893ء توں گھن تے مولانا عبید اللہ سندھی ، اختر وحید انصاری ،دلشاد کلانچوی ، ظامی بہاولپوری، ابن قیصر، اسلم رسول پوری ، نور احمد سیال ، راہی گبول، قاصر فریدی ، سجاد پرویز، زبیر بن قاسم، معین قریشی ،عبدالطیف بھٹی ، نذیر احمد بزمی تے پروفیسر شوکت مغل دے قاعدے لکھئے ویندے ریہے۔ قلمی قاعدے وی ڈھیر تعداد اِ چ ملدے ہِن۔ ایویں دیرہ اسماعیل خان سمیت وسیب دے ݙوجھے علاقیاں اِ چ سرائیکی قاعدے لکھئے ڳئے ۔ اتھوں کوچ کر ونڄݨ آلے ہندوستان دے سرائیکیاں دیوناگری رسم الخط اِ چ سرائیکی قاعدے لکھئے ، پر اصل کم اوں ویلھے تھیسے جݙاں وسیب دے لوکاں کوں اختیار ملسے۔ وسیب دے صاحب حیثیت لوک ودھ چڑھ تے سرائیکی قاعدے چھپوا تے نہ صرف اپݨے ٻالیں بلکہ سرائیکی وسیب دے پرائیوٹ تعلیمی اداریاں اِ چ وی سرائیکی قاعدے نیکی تے ثواب سمجھ تے پُڄاون تانجو سرائیکی تعلیم عام تھی سڳے۔ اساں ایں ویلھے تئیں اپݨا مقصد حاصل نی کر سڳدے ۔ جݙاں تئیں سرائیکی دھرتی دی زبان نہ پڑھوں ، ایہ ڳالھ یاد رکھݨ دی ہے جو ٻالیں کوں انہاں دی ماء ٻولی توں پرے رکھ تے حکمرانیں ٻہوں وݙا جرم کیتا ۔

ساجد ؔدرانی

سئیںساجد درانی ہوراں دا اصل ناں محمد ساجد ہے۔1954ء اچ پیدا تھئے ۔ٻہوں سادہ تے پیا ر کرݨ آلے انسان ہن۔ محلہ قریش آباد احمد پور شرقیہ اچ رہائش پذیر ہن۔ ساجد درانی سرائیکی زبان نال ٻہوں پیار کریندن ٻہوں شوق نال نہ صرف سرائیکی شعراء دا کلام پڑھدن بلکہ آپ وی ٻہوں سوہݨی شاعری کریندن۔ سوہݨے لکھاری ہن۔

سجاد لاکھا

انہاں دا اصل ناں سجاداحمد قلمی ناں سجاد اتے ابے سئیں دا ناں بشیر احمد ہے۔ لاکھا قوم نال تعلق رکھدن۔ 7جنوری 1961ء کوں راجن پور اچ پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد صحافت دے پیشے نال منسلک تھی ڳے۔ 1974ء کوں شاعری دا آغاز کیتا آپ دے اُستاد سئیں محموداختر افغان ہن۔ راجن پور دے رہائشی ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ݙاڈھی محبت کریندن تے شاعری وݙی سوہݨی کریندن۔

سرائیکی کانفرنس دے شرکاء

1962ء اِ چ ملتان اِ چ منعقد تھیوݨ آلی کانفرنس اِ چ سیٹھ عبیدالرحمن بہاولپوری، ارشد ملتانی ،علامہ نسیم طالوت ، میر حسان الحیدری ، ڈاکٹر مہر عبدالحق، ریاض انور ایڈووکیٹ، مولانا نور احمد خان فریدی ، اختر علی خان بلوچ، نواب غلام قاسم خان خاکوانی موجود ہَن۔ ایں موقع تے سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدہ کمیٹی بݨی، جیں اپݨا کم ڈھیر عرصے تئیں جاری رکھیا۔ 1975ء اچ ملتان اِ چ ہک وݙا بریک تھرو تھیا ، خانوادہ درگاہ عالیہ حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے ہک فرزند فرید پیر زادہ جیرھے ریلوے اِ چ ڈی پی او دے اہم عہدے تے تعینات ہَن ملتان اِ چ ترائے ݙینھ واراں دی عالمی سرائیکی کانفرنس دا انعقاد کیتا تے کانفرنس دے اخراجات دا ڈھیر حصہ خود برداشت کیتا۔ کانفرنس 12 تا 16 مارچ 1975ء ریلوے انسٹیٹیوٹ ملتان اِ چ منعقد تھئی۔ لندن توں ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل دی شرکت ٻہوں اہم ہئی جو او سرائیکی تے ڈاکٹریٹ کریندے پئے ہن۔ انہاں سب توں ودھ زور سرائیکی گرائمر، سرائیکی رسم الخط تے بطور خاص سرائیکی قاعدے دی تیاری تے زور ݙتا۔ بہاولپور توں شہزادہ مامون الرشید عباسی، سیٹھ عبید الرحمن ٻہوں وݙے اکابرین تے قافلے دے نال شریک تھی تے اعلان کیتا جو اساں بہاولپور دی بجائے اپݨی زبان ، ثقافت تے جغرافیے دے مطابق مکمل سرائیکی صوبے دا مطالبہ کریندوں ۔ ایں موقع تے نواب مامون الرشید عباسی تے عبیدا لرحمن دی کوششاں نال سرائیکی صوبے کیتے اہم فیصلے تھئے۔ ایں کانفرنس ا چ سرائیکی دا نقشہ وی سامݨے آیا جیرھا 1972ء اِ چ بہاولپور دے فرزند ریاض ہاشمی دی انگریزی کتاب ’’ دی بریف نوٹ آف بہاولپور ‘‘ ا چ شائع تھی چکیا ہا تے جیں ا چ مکمل سرائیکی صوبے دی ڳالھ تھئی ہئی۔ ایں کانفرنس دی ݙوجھی کامیابی سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدے تے اتفاق ہا۔ ایں موقع تے رسم الخط کمیٹی بݨی ،ایں دے سربراہ وی سیٹھ عبید الرحمن ہن تے ایں دے ممبران دیرہ اسماعیل خان توں ظفر مرزا ایڈووکیٹ، ڈاکٹر مہر عبدالحق ، مولانا نور احمد خان فریدی ،اسلم رسول پوری ، واحد بخش پنڈت، دلشاد کلانچوی ، میر حسان الحیدری تے پروفیسر عطا محمد حاجی کثرت رائے نال موجود پنج اضافی حروف آلے سرائیکی قاعدے دی منظوری ݙتی تے 1975 ء توں احٖ تئیں سرائیکی کتاباں ، ر سالے تے سرائیکی اخبارات شائع تھیندے ریہے ۔ ادارہ جھوک جیرھا الحمد اللہ سب توں ڈھیر سرائیکی کتاباں، اخبار چھاپݨ آلا ادارہ بݨ چکیے وی ایں رسم الخط اِ چ شائع تھیندا پے ۔

سرائیکی شاعری دے ہزار سال

سرائیکی موجودہ سفر تے غور کروں تاں موجودہ رسم الخط اِ چ ہک ہزار سال قدیم نور نامے دی شکل سامݨے امدی ہے۔ ایہ نور نامہ نسخ یعنی عربی رسم الخط اِ چ ہے تے پڑھݨ آلیاں دی سہولت کیتے ایں تے اعراب وی لاتے ڳے ہن ۔ ایہ نور نامہ صدیاں توں سرائیکی وسیب دے گھراں ، قرآن مجید دی تلاوت دے بعد پڑھیا ویندے۔ سرائیکی ماہر لسانیات ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں کوں ہک ہزار سال توں وی ڈھیر قدیم سرائیکی شاعری دا ناں ݙتے۔ البتہ حافظ محمود شیرانی ایں کوں 1054ء دی تصنیف ݙسی ہے۔ ایویں تاریخ پاک و ہند اِ چ 1107ء توں 1111ء دے وچالی عرصے دی تحریرݙسائے۔ سرائیکی زبان اِ چ لکھئے ڳئے نور نامے دی قدامت دے نال سرائیکی املاء دا مسئلہ وی سامݨے امدے۔ جیویں جو پروفیسر شوکت مغل نور نامے کوں نویں سروں مرتب کر تے ایں اِ چ سرائیکی دی موجودہ املاء کوں شامل کیتا تے ایں اِ چ سرائیکی دے ودھ حروف ٻ، حٖ ، ݙ، ڳ ، ݨ وی استعمال کیتے ڳئے‘جتھاں تئیں رسم الخط نسخ دی ڳالھ ہے تاں ایہ وی سرائیکی تحریر دی لوڑھ پوری نی کریندا جو عربی اِ چ ودھ خوبیاں آلی او صوتیات شامل کائنی جیرھے سرائیکی تے سندھی اِ چ ہِن۔ عربی اِ چ لکھئے ڳئے سرائیکی نور نامے اِ چ املائی مسئلے بذات خود ایں دا اعتراف تے اظہار کریندے نظردن ۔ ایں سانگے سرائیکی قاعدے تے سرائیکی رسم الخط دے مسائل کوں سمجھݨ تے حل کرݨ دی لوڑھ اے جو ایہ تنگ نظری کائنی بلکہ علمی ڳالھ ہے ۔ زبان اظہار دا وسیلہ تے قدرت دا انمول تحفہ ہے ۔ اینکوں نفرت دے ہتھیار دے طور تے استعمال کائنی کیتا ونڄݨا چاہیدا۔ پاکستان دیاں ساریاں زباناں اساݙے واسطے قابلِ احترام ہِن۔

سرائیکی اجرک دا پندھ

کمپیوٹر تے اساں جیرھے ڈیزائن بݨائے او ٹھپے آلئیں کول چا ڳیوسے ۔انہاں آکھیا جو حالی فی الحال نویں ٹھپے نہ بݨواؤ جیرھے ٹھپے اسیݙے کول ہِن انہاں کوں اساں لا ݙیندوں ۔ تُساں انہائیں کوں ݙیکھو، پسند آون تاں ولا جیویں آکھسو۔ سب توں پہلے ہک قدیمی ٹھپے آلے جیرھے جو ملتان کینٹ آلے پاسے ہک مسیت دے نال ٻیٹھن ، کوں کپڑا گھنا ݙتا، انہاں رقم وی ڈھیر ساری گھن گھدی پر کم نہ بݨیا۔ میکوں شوکت مغل آکھیا کرافٹ بزار آلئیں نال صلاء کروں۔

اساں کرافٹ بزار ملتان ڳئے ،ملتان دے عالمی شہرت یافتہ نقاش ملک عبدالرحمان کوں ملیوسے ۔ کرافٹ بزار دے ٻے سارے سنگتی وی ملئے ۔اساں اپݨا مدعا بیان کیتا۔ قذرتوں استاد امیر بخش آف کہروڑ پکا اِتھاں پہلے توں آئے ٻیٹھے ہَن۔ ملک صیب انہاں نال ملوایا ، اساݙا تعارف کرا تے آکھیا جو ملک امیر بخش صیب تہاݙا مسئلہ اے حل کر سڳدن ۔ ڳالھ بات تھئی۔ انہاں آکھیا جو تُساں کہروڑ پکا آؤ۔ میں کہروڑ پکا ڳیا ۔ انہاں کوں ݙسیا جو 7 مارچ 2014ء کوں سرائیکی فیسٹیول اے ۔ تُساں اساݙی لاحٖ رکھݨی اے ۔ انہاں مہربانی کیتی ، سرائیکی اجرک تیار کیتی ۔

سرائیکی اجرک دے سلسلے اِ چ میں سندھ دے شہر ڄام شورو ڳیا، پُچھ ڳچھ کیتی ، اپݨا مقصد بیان کیتا۔ انہاں کجھ نہ ݙسیا ۔ ایں دورے تے میݙے مرحوم دوست، بھرا تے سنگتی غلام مصطفی خان تے جیوݨ جوڳے محمد علی خان وی ہَن۔ انہاں آکھیا جدید دور اے ، ٹھپے مپے چھوڑو، کراچی ونڄ تے کہیں کوں آکھدوں ، اجرکاں تیار کرا ݙیسن۔ ہک واری ول میں حیدر آباد سرائیکی قوم پرست دوست سئیں ذوالفقار کھونہارا کوں تکلیف ݙتی ۔ انہاں بھڄ دھرک کیتی ، اوڑک ہک جاہ توں او کامیاب تھی ڳئے۔ انہاں میکوں حیدر آباد سݙیا ۔ میں حیدر آباد ڳیا تے اجرکیں دا آرڈر ݙتا۔

حیدر آباد اِ چوں سرائیکی اجرکاں بݨ آیاں ۔ٹوٹل رقم انہائیں ایڈوانس گھدی ۔ میں کجھ عرصہ بعد نویں آرڈردا آکھیا تاں انہاں آکھیا فی الحال رُک ونڄو ۔ نہراں بند تھی ڳن، ایں سانگے مال تیار نی پیا تھیندا۔ میں پُچھ ڳچھ کیتی تاں میکوں ݙسیا ڳیا جو واقعی اجرکیں دا تعلق نہریں دے پاݨی نال ہوندے ۔ چپ کر ڳیوسے ۔ جیکر اساں سرائیکی اجرک دے کم کوں چائے تاں اینکوں توڑ پُڄیسوں ۔اللہ دے فضل نال ہک ݙینھ او آؤسے جو سرائیکی اجرک عام تھیسے ۔سندھی اجرک آلی کار ہر جاہ تے ہردوکان تے ملسے۔ ایں اجرک کوں ہُݨ کوئی نہ روک سڳسے جو اے سرائیکی قومی شناخت دا سوال اے ۔

پنجاب لوک سجاک ہک این جی او اے ۔ اوں اجرکیں دی ڈیمانڈ کیتی تے آکھیا جو ایندے اُتے پنجاب لوک سُجاک لکھیا ہویا ہووے ۔ میں معذرت کیتی ۔ ایں سانگے جو میکوں ایں ڳالھ دا ݙر ہے جو جیویں اسیݙی بھوئیں تے سنڄاݨ دے نال نال پنجاب اسیݙی ہر شئے تے قبضہ کیتی کھڑے ۔ ایویں سرائیکی اجرک کوں وی پنجابی اجرک آکھ ݙتا ویسے۔ انہائیںدا آکھݨ اے ہا جو نویں سال دے شروع اِ چ پنجاب لوک سجاک دے ڈھیر سارے پروگرام سرائیکی علاقیں اچ تھیسن ،ہزاراں اجرکاں اساں گھنسوں ۔ تہاکوں ایندے وچ چنڳاں منافع تھی ویسے ۔ میں آکھئے میکوں نہ تاں ایجھا منافع چہیدے تے نہ ایجھی دولت۔ سرائیکی اجرک ہے ،انشاء اللہ سرائیکی اجرک رہسے ۔

سنڄاݨ

کہیں وی خطے دی ادبی تے ثقافتی سنڄاݨ اوندی شاعری ہوندی ہے ۔ روزِ اول توں گھن تے احٖ تئیں ساری دنیا اِ چ شاعری کوں اہم مقام حاصل اے ۔ سچی ڳالھ اے ہے جو شاعری تہذیب وی ہے ، ثقافت وی تے تریخ وی ۔ ایں وجہ نال شاعر کوں مورخ تے شاعری کوں تاریخ آکھیا ویندے ۔ سرائیکی شاعری دی تریخ صدیاں نی بلکہ ہزاراں ورہیاں تے کھنڈی ہوئی ہے ۔ سرائیکی دھرتی تے وݙے وݙے شاعر تے سوجھواݨ ڄمئے۔

سندھ اچ سرائیکی

سرائیکی پاکستان دی قدیم تے عظیم زبان اے ، سندھ وچ سرائیکی زبان کوں ہزاراں سالاں توں سرائیکی دے ناں نال پکاریا ویندا پے ، پر حملہ آوراں دے ݙڈھپ تے زیادتیاں دی وجہ توں سرائیکی وسیب جیویں جیویں ونڈیندا ڳے ، اونویں سرائیکی دے ناں وی ونڈیندے ڳئے مثلاً ملتانی ، بہاول پوری ، شاہ پوری ، دیروی ، جٹکی تے جھنگوی وغیرہ ، پر سندھ وچ ہمیش توں اینکوں سرائیکی آکھیا ڳے ۔ ایں حقیقت توں کوئی انکار نی کر سڳدا جو سرائیکی پاکستان دی او قدیم تے عظیم زبان ہے جیڑھی جو بلا شرکت غیرے موہنجوداڑو تے ہڑپہ تہذیباں دی امین ، وارث تے یادگار ہے ۔ اے گاٖلھ کہیں توں وی لُکی ہوئی کائنی جو پاکستان دی قومی زبان اُردو دی عظیم ماء وی سرائیکی اِی ہے ۔ ایندے کیتے علامہ سلیمان ندوی مرحوم (جیڑھے جو بہار دے باشندے ہَن ) حافظ محمود شیروانی مرحوم(ٹونک دے قدیم باشندے) ، علامہ ڈاکٹر سید محی الدین قادری (حیدر آباد دکن دے ہَن) جارج گریرسن تے اوبرائن وغیرہ ایہو جہے عظیم غیر سرائیکی محققین دی کاوشاں دا مطالعہ کیتا ونڄ سڳدے ۔ سرائیکی اِی او واحد پاکستان زبان ہے جیندے اثرات پنجند تے پنجاب توں وی اڳوں نکل کے وادی گنگا جمنا بلکہ حیدر آباد دکن تئیں پھیل چکے ہَن تے اَحٖ وی او اثرات باقی ہِن۔

سندھ وچ تھر دا ریگستان ، پشاور ، پنڈی ، ہزارہ اَتے اسلام آباد وچ تہاکوں سرائیکی اَلاوݨ والئیں دی کثیر آبادی نظر آئوسے ۔ کراچی سرائیکی الاوݨ والیاں نال بھریا پے۔ پاکستان دے چار صوبیاں وچ کروڑاں لوک سرائیکی زبان کوں ٻولیندن۔ برصغیر دے تمام بزرگاں ایں زبان کوں اپݨے اظہار دا وسیلہ بݨائے ۔ ثبوت دے طور انہاں دا کلام اَحٖ موجود ہے ۔

سرائیکی دا مطلب ڈسو؟

سرائیکی دا لوظ سرائی توں بݨئے جیندا مطلب سردار تے معزز ہے ۔ یعنی وݙی تے معزز زبان البتہ ہر ہک دی اپݨی تحقیق اے ، لفظ سرائیکی دے معنے وچ ٻہوں سارے سرائیکی دانشوریں اظہار خیال کیتے تے اپݨا اپݨا نقطہ نظر پیش کیتے پر انہاں سب دے وچوں معروف ادیب اختر خان بلوچ مرحوم لکھدن جو سرائیکی دا لفظ ،لفظ’’سرا‘‘ نال مشتق ہے۔ ’’سرا‘‘ شمال دی طرف کوں آکھدن۔ سرائیکی دے معنی ہن ’’دریائے سندھ دے شمالی علاقے دی زبان۔ سرائیکی زبان ناصرف سندھ تے پاکستان وچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے بلکہ درہ بولان یعنی سبی توں جیکب آباد تک تے کچھی توں بھاگ ، ناڑی دے علاقے وچ بکثرت ٻولی ویندی ہے ۔ صرف اے نی بلکہ پشاور توں گھن کے مکران دے ساحلی علاقیاں تئیں اکثر بلوچ قبائل وچ سرائیکی کوں عام ٻول چال دی حیثیت حاصل ہے ۔ درحقیقت سرائیکی اِی او قومی زبان ہے جینکوں ’’نقش سلیمانی‘‘ دے مصنف علامہ سید سلیمان ندوی سندھ وچ اُردو دا ہیولیٰ تصورکریندن۔ البتہ اے ٻئی گاٖلھ ہے جو ایں قدیم سرائیکی زبان دی موجودہ شستہ صورت دا ناں اُردو رکھا ڳیا ہووے ۔

اختر علی خان بلوچ لکھدن اے ہک تریخی حقیقت ہے جو جَیں ویلھے ملتان کوں اسلامی علم تے فن دا مرکز بݨایا ڳیا ۔ اوں ویلھے سندھی زبان معمولی تبدیلی دے بعد ملتانی زبان دی صورت اختیار کر گھدی ۔ بعد وچ جݙاں لہور کوں دارالحکومت بݨایا ڳیا تاں سرائیکی یا ملتانی زبان مشرقی پنجاب دی ہندی تے دہلی دی ہریانی زبان دی آمیزش دے بعد پنجابی زبان دا روپ دھار ڳئی تے ایں زبان دلی پُڄ تے اُردوئے معلی دا لقب حاصل کیتا۔

سرائیکی زبان دی تاریخ

سرائیکی زبان کوں پاکستان دی قومی زبان اِچ شمار کیتا ویندے مگر او سارے صوبیاں اِچ ٻولی تے سمجھی ونڄݨ آلی ہک وسیع زبان ہے ۔ ایہ لکھاں نی کروڑاں دی زبان ہے ۔ عربی ، فارسی تے پاکستان دیاں ٻیاں علاقائی زباناں توں تعلق وی بناء تے ایندے تے کئی زباناں دے اثرات موجود ہن ۔ سرائیکی زبان دا اُردو نال گہرا تعلق ہے ۔ ہِیں وجہ توں سرائیکی کوں ’’اُردو دی ماء‘‘ آکھیا ویندے۔ جݙاں جو سندھی کوں سرائیکی دی بھیݨ آکھیا ویندے کیوں جو انہاں ݙوہاں اِچ تھوڑا جیہاں فرق ہے ۔ لب و لہجہ ہک ہے حروف ہک ہِن بس رسم الخط مختلف ہے۔ اے ݙونہیں دراوڑی گروہ دیاں معتبر زباناں ہِن ۔ سرائیکی تے پنجابی صوبہ پنجاب دیاں ݙو وݙیاں زباناں ہِن سرائیکی زبان دی ایہ سب توں قریبی ہمسایہ زبان ہے ۔

سرائیکی بلوچ

بلوچ قوم دی ہک ٻہوں وݙی تعداد سرائیکی علاقے اِچ آباد ہے۔ صوبہ بلوچستان دی سرحداں تے وَسݨ آلے لوک سرائیکی تے بلوچی ݙونہائیں زباناں ٻولیندن ایں سانگے اے زباناں ہک ݙوجھے تے اثرات رکھیندیاں ہِن ۔

سارا پاکستان سرائیکی

سرائیکی دنیا دی قدیم ترین زبان ہے ۔ ایندا ہک ناں ملتانی وی ہے ۔ ملتان جتنا قدیم ہے اتنی اِی ایندی زبان دی قدیم ہے ۔ سرائیکی زبان دا مرکزی مقام ملتان ہے ۔ مہاراجہ ہرکناشپ دے حالات توں اے پتہ چلدے جو اے شہر طوفان نوح دے ویلھے وی موجود ہا ۔ملتان وادیٔ سندھ دا مرکز ریہا تے ایں وادی دی تہذیب ݙو دریاواں سندھ تے ہاکڑہ یا گھاگھرا دے دامن اِچ پروان چڑھدی رہ ڳئی ۔ ایں وادی وچ سب توں پہلے کئیں پیر ڄمائے تے کئیں ایکوں آباد کیتا ۔ ایں بارے اِچ کجھ معلوم نی تھی سڳیا البتہ کجھ کھنڈرات توں معلوم تھئے جو اَحٖ توں پنج ہزار سال پہلے ایں وادی اِچ ہڑپہ تے موہنجو داڑو جیہیں شہر آباد ہِن۔

بلاشبہ سرائیکی پاکستان رابطہ تے قومی زبان بݨݨ دا حق رکھدی اے کیوںجو زبان دا تعلق زمین نال ہوندے ، سرائیکی دا خطہ زمین پاکستان دے چارے صوبیں وچ موجود اے ۔ ایہ ہِک تسلیم شدہ حقیقت ہے جو سرائیکی زبان پاکستان دے کئی حصیاں وچ پھیلی ہوئی ہے تے ہک وسیع ادبی زبان دی حیثیت رکھدی ہے ، ایہ ہک مشاہدہ ہے جو سندھ دے دیہاتی جݙاں کݙاہیں اُردو دان دے نال گاٖلھ مہاڑ کریندن تاں سرائیکی زبان کوں اُردو سمجھ تے اینکوں اپݨے اظہار خیال دا ذریعہ بݨیندن۔ایندے نال اُردو دان حضرات کوں اُردو دی وسعت تے ایندی عام فہمی دے متعلق خوش فہمی پیدا تھئی ہے ۔

سندھ دی سرائیکی زبان تے ضلع دیرہ غازی خان دی زبان دا کافی اثر ہے ۔ سندھ دے مشہور تاریخی تے سرحدی شہر کشمور وچ وی اکثر دیرہ غازی خان تے کوٹ مٹھݨ دی سرائیکی زبان اَلائی ویندی ہے ۔ روجھان مزاری توں گھن تے ضلع جیکب آباد دے اُتلے علاقے تحصیل نصیر آباد ، روجھان جمالی ، اوستہ محمد ، جھل مگسی ، کچھی ، بھاگ ناڑی تے سبی وچ دیرہ غازی خان دی سرائیکی رائج ہے ۔ سندھ بہاول پور تے خیر پور دی سرائیکی دے درمیان کہیں قسم دے فرق دا سوال اِی پیدا نی تھیندا۔کیوں جو اے سارے علاقے ہک لسانی خطے وچ شامل ہِن اَتے سرائیکی ریاست خیر پور دی قومی زبان رہ ڳئی ہے کیوں جو ریاست خیر پور دے تالپور نواب سرائیکی ہَن۔ اُردو زبان دا خطہ زمین پاکستان وچ کائنی ، ایں واسطے ہزار کوشش دے باوجود اُردو اَڄاں تک نہ رابطے ، نہ نصاب اَتے نہ وَت دفتری زبان دا درجہ حاصل کر سڳی اے ، جیکر سرائیکی کوں اے مقام ݙتا ویندا تاں اَحٖ نتائج مختلف ہوون ہا اَتے قومی دھارے تے ایندے مثبت اثرات مرتب تھیون ہا۔

سرائیکی اجرک

سندھی اجرک بسم اللہ ! پر وسیب دی سنڄاݨ اسیݙی اپݨی ہووے ، نت فکر رہندی ہئی۔ سرائیکی اجرک دا خیال میکوں ہِک مُد کنوں ہا۔ میں فریدی رومال کوں عام کرݨ دے نال اینکوں اجرک اِ چ تبدیل کرݨ بارے وی کوشش کیتی ۔ اساں ایہو جہی نشانی چہندے ہاسے جیندا تعلق دھرتی تے ثقافت نال ہووے تے اینکوں وسیب اِ چ رہݨ آلے ہندو ، مسلم ،عیسائی سب خوشی نال پاون ۔ میں فیصلہ کیتا جو سرائیکی اجرک بݨوائی ونڄے تے ایندے واسطے کم شروع کیتا ونڄے ۔ سرائیکی اجرک سانگے ڈیزائن شروع کر ݙتے ڳے۔ کمپیوٹر تے کجھ ڈیزائن بݨائے ڳے تے انہائیں کوں فیس بک تے وی لاتا ڳیا۔ دوستیں پسند کیتا تے تجویزاں آیاں۔

’’سرائیکی ادب دی تریخ‘‘

اے کائنات ہک تریخی عمل دی پیداوار ہے اَتے اساݙا ہک ہک ساہ ایں عمل دا حصہ ہے ۔ کائنات دے آغاز توں گھن تے ہُݨ تک گزریا ہویا ہک ہک پل تے ہک ہک لحظہ تریخ تے تریخ دی امانت ہے ، تریخ تے تحقیق دا آپت وچ گھاٹا ڳانڈھا تے رشتہ ہے ، تحقیق دے بغیر اساں تریخ کوں نی ڄاݨ سڳدے ، تحقیق ہک اوکھا تے صبر آزما عمل ہے ایندا مطلب گزرے ہوئے حالات و واقعات دی تلاش تے ڳول پھول ہے ، ڈھیر سارے انسان تے ڈھیر ساریاںقوماں حیاتی دا ڈھیر سارا حصہ بغیر تحقیق دے گزار ݙیندن جیندا نتیجہ اے تھیندے جو انہاں دے تے اُنہاں دی قوم دے چنگے کماں کوں ویلھے دی مٹی دھرتی وچ پُور ݙیندی ہے اَتے بعد وچ ٻئی جہوں آئے ہوئے حملہ آور تے انہاں دے نال آئے ہوئے کوڑے تریخ دان گھڑتو تریخاں گھڑ چھوڑیندن جیڑھیاں جو قومیں دے سنگھ وچ مچھی دے کنڈے والی کار پھس کھڑدین جینکوں علم تریخ توں ناواقف قوماں نہ نڳل سڳدن اَتے نہ اُڳل سڳدن۔

دنیا دے قدیم ترین خطے سرائیکی وسیب تے اِتھاں دی عظیم ترین قوم سرائیکی نال ایویں تھئے ۔ حملہ آور لُٹیریاں اساں توں اساݙا مال اسباب لُٹݨ دے نال اساݙی شناخت تے اساݙی تریخ وی کھس گھدی ، ساریاں گاٖلھیں میکوں اَحٖ سئیں ݙاکٹر پروفیسر سجاد حیدر پرویز دی کتاب ’’سرائیکی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘ کوں ڈیکھ تے یاد آئن ۔ ایں کتاب دے پنج حصے ہِن ۔ جنہاں دی ترتیب تے انہاں اچ شامل مضمون اے ہِن:

حصہ اوّل : سرائیکی زبان ، سرائیکی زبان دے ماخذ ، سرائیکی زبان دے مختلف ناں ، سرائیکی زبان دا رسم الخط ، سرائیکی دے لسانی مطالعے ، سرائیکی لغت نویسی ، سرائیکی زبان تے گرائمر دی اںکتاباں

ݙوجھا حصہ :منظومات نظم ، غزل ، ݙوہڑہ وغیرہ تے مشتمل ہے ۔

تریجھاحصہ: ناول ، ڈرامیں وغیرہ ۔

چوتھا حصہ: سیرت نگاری تے لوک ادب وغیرہ

پنجواں حصہ: شخصیات نگاری تے مشتمل ہے ۔

کتاب وچ فاضل مصنف سرائیکی زبان تے ادب دے حوالے نال ہزاراں سالاں دی تریخ کوں خوبصورتی نال دہرائے تے وݙی درد مندی نال انہاں حالات و واقعات دا ذکر وی کیتے جیندی وجہ توں ایں علاقے دی تہذیبی ، ثقافتی ، معاشی ، معاشرتی اَتے جغرافیائی تریخ مرتب نہ تھی سڳی ۔ حملہ آوراں خصوصاً رنجیت سنگھ ملتان دے لائبریریں کوں بھاہ لوا چھوڑی ۔ ایندے باوجود اساکوں ݙسیا ڳئے جو سرائیکی خطے دی تریخ ہزار ہا سالیں تے محیط ہے اَتے اے او خطہ ہے۔

٭ جتھاں انسان پہلی واری اپݨے ݙوں پیریں تے کھڑݨ تے ٹُرݨ سکھیا ۔

٭ جتھاں سب توں پہلے کشتیاں تے جہاز تیار تھئے۔

٭ جتھاں دنیا وچ سب توں پہلی چندر گیت موریا بادشاہت قائم کیتی۔

٭ جتھاں فاتح عالم سکندر اعظم کوں ساڈھے چار ہزار سال پہلے شکست ݙتی ڳئی۔

٭ جتھاں ہزاراں لکھاں سال پہلے خدا کوں منݨ والے پیدا تھئے تے ملتان عبادت گاہیں دا مرکز بݨ ڳیا۔

٭ جتھاں سب توں پہلے لکھݨ دا فن تے ایجاد تھیا۔

٭ جتھاں سب توں پہلے پکیاں سلھیں بݨاوݨ ، تعمیر اُسارݨ تے کاشی گری دا فن ایجاد تھیا۔

٭ جتھاں دی عظیم سلطنت ملتان دیاں سرحداں ہک طرف امرتسر ، ݙوجھی طرف اجمیر ، تریجھی طرف ٹھٹھہ تے چوتھے پاسے کیچ مکران تک کھنڈیاں ہوئیاں ہَن۔

کائنات دی ایں عظیم سلطنت کوں سب توں زیادہ زرخیز ہووݨ دا شرف حاصل رہ ڳئے۔ ملتان کوں بیت الذہب یعنی سونے دا گھر وی آکھیا ڳے۔ سونے دی ایں سلطنت کوں تے موہنجوداڑو ، ہڑپہ توں قدیم میݙے ایں عظیم شہر کوں حملہ آوریں رحٖ تے لُٹیے۔

پروفیسر سجاد حیدر پرویز اپݨی کتاب وچ جیڑھی کتابیں دا ذکر کیتے اِتھوں اساں ثابت کر سڳدوں جو یونان ، افغانستان ، برطانیہ تے دلی تے لہور وچ جیڑھے عیش کدے تے محل بݨائے ڳن او ملتان دی لُٹ مار تے لکھاں مݨ سونا لُٹ تے بݨائے ڳے ہن ۔ مظالم دی داستان ٻہوں لمبی اے جو ملتان تے ٻئے سرائیکی خطے تے ہک نی بلکہ سینکڑاں ہا واری محشر بپا تھیندا رہ ڳے ۔

سید عاصم اُچوی

میراں سید عاصم اُچوی ولد سید جعفر علی شاہ دا سلسلہ نسب مولانا امام حضرت علی ؑنال ونڄ ملدے۔1935ء کوں سید عاصم اُچوی اُچ موغلہ اچ پیدا تھئے ۔ والد ماجد سید جعفر علی سئیں سید غلام رسول ناں رکھیا وَت بابے سئیں دی جدائی بعد جݙاں سئیں اپݨے غماں کوں شعراں دا رنگ ݙے تے بیان کیتا ۔ وَت سید عاصم اُچوی مشہور کیتا ۔ سید عاصم اُچوی دا سرائیکی شعری مجموعہ ’’برف دا دھوں‘‘ غزلاں، نظماں ، کافیاں ، گیت ݙوہڑے شامل ہِن ۔ سید عاصم اُچوی سرائیکی دے مختلف اصناف سخن وچ طبع آزمائی کیتی ہے ۔ حمد باری تعالیٰ ، نعت ، منقبت ، نوحہ وچ اُنہاندا ہک الڳ تھلڳ انداز ہے ۔

سرگودھا

سرگودھاہک وݙا ڈویژن ہے، ایں اچ سرگودھا، فیصل آباد ، جھنگ، میانوالی تے بھکر دے اضلاع شامل ہن۔ اے ڈویژن 1960ء اچ قائم کیتا ڳیا۔ ایندا کل رقبہ 7095مربع میل تے آبادی تقریباً ہک کروڑ ہے۔آبادی دا دارو مدار زیادہ ترزراعت تے ہے۔ کݨڑک ، گنا، چنے، چاول تے کپاہ ایں علاقے دیاں اہم فصلاں ہن۔

ضلع سرگودھادی ترائے تحصیلاں ہن۔ سرگودھا، شاہ پور تے بھلوال۔ تحصیل بھلوال کنوواں دے باغاں دی وجہ نال پورے پاکستان اچ مشہور ہے بلکہ ایکوں پاکستان دا کیلی فورنیا آکھیاویندے ۔ ضلع دے شمال اچ ضلع جہلم ہے۔ مشرقی حد ضلع گجرات تے ضلع گوجرانوالہ نال ملدی ہے۔ جنوب آلے پاسے ضلع جھنگ ہے تے مغرب اچ ضلع خوشاب ہے۔ ضلع سرگودھا ہک وسیع ہموار میدان ہے۔ البتہ کتھائیں کتھائیں گھٹ اُچائی آلے پہاڑ ہن۔سرگودھاشہر لاہور توں 123میل دے فاصلے تے ہے ۔ بذریعہ ریل پاکستان دے تمام شہراں نال مربوط ہے۔ اتھاں ٹواݨے، ننگیاݨے، بندیال، میگن تے نون خاندان کثرت نال آباد ہن۔ اے شہرݙو الفاظ ’’سر‘‘ تے ’’گودھا‘‘ دا مرکب ہے۔ ہندی زبان اچ سر دے معنی تالاب ہن تے گودھا ہک فقیر دا ناں ہا جیڑھا ہک تالاب تے دھونی لاتی ٻیٹھا رہندا ہا۔ ایں فقیر دی نسبت نال ایندا ناں ’’گودھے والا سر‘‘ پیا لیکن کثرت استعمال توں ایندا ناں سرگودھا پے ڳیا۔پہلے اے تحصیل ہا تے ضلع دا صدر مقام شاہ پور ہا لیکن 1914ء اچ ایکوں ضلعی صدرمقام بݨا ݙتا ڳیا۔ دسمبر 1960ء اچ ضلع توں ڈویژن بݨا ݙتا ڳیا۔ 1958ء اچ ایکوں اول نمبر دی میونسپل کمیٹی دا درجہ ملیا۔ جݙاںپاک فضائیہ دے ہک اہم مستقر دا صدر مقام بݨا یا ڳیا تے پی اے ایف کالج قائم کیتا ڳیا تاں ایں شہر دے حربی مزاج کوں ہک نویں جہت مل ڳی۔ 1965ء دی پاک بھارت جنگ اچ ایں شہر دے شاہیناں نے دشمن دے فوجی ٹھکانیاں تے چنڳے نشانے لاتے۔1965ء دی جنگ اچ دشمن نے پہلا بم سرگودھا تے سٹیا ہا جیڑھا چل نہ سڳیا۔ اگر سرگودھا اچ داخل تھیووں تاں سب توں پہلے ایں ٻہوں وݙے بم نال ملاقات تھیندی ہے جیڑھا کمپنی باغ دے چوراہے تے موجود ہے۔ بم دے نیڑے ہک چبوترے تے لکھیا ہے ’’پاکستان کا مطلب کیا لا الہ الااللہ‘‘۔

سلطان باہوؒ

سلطان العارفین ، صوفی بزرگ ، عالم دین تے شاعر ہن۔ 1629ء اچ شورکوٹ اچ پیدا تھئے تے 1691ء اچ وفات پاتی ۔ابے سئیں دا ناں بازید محمد ہا۔ آپ نے تقریباً 140 کتاباں تصنیف کیتیاں ۔ وجہ شہرت ’’ابیات سلطان باہو‘‘ ہے جیڑھا صوفیانہ کلام ہے۔ باطنی علوم دی تحصیل اپݨی اماں سیݨ ماجدہ بی بی راستی توں گھٖدی ۔ بعد اچ سلسلہ قادریہ دے ہک بزرگ شاہ حبیب اللہ قادری دے ہتھ تے بیعت کیتی جلد ای روحانی ارتقاء تے راہ سلوک دی منزلاں طے کیتیاں ۔ مرشدنے اپݨے پیر سیدعبد الرحمن آلے پاسے رجوع کرݨ دا مشورہ ݙتا۔ چنانچہ مرشددے حکم دے مطابق دہلی چلے ڳے تے پیر عبد الرحمن توں روحانی فیض حاصل کیتا۔ دلی توں وطن واپس پُڄݨ دے بعد باقی حیاتی ریاضتاں تے لوکاں کوں روحانی فیض پڄاوݨ اچ بسر کیتی۔ آپ ؒکثیر العیال ہن تے چار شادیاں کیتیاںجنہاں اچوں اٹھ لڑکے پیدا تھئے ۔ احٖ وی آپ دا مزار مرجع خلائق ہے۔

سمیع اللہ

سمع اللہ ہاکی دے کھݙاری ، فلائنگ ہارس ہن۔ 9ستمبر1951ء کوں ڈیرہ اسماعیل خان اچ پیدا تھئے۔ سمیع اللہ 1971ء اچ بطور آبزرور اسپین ڳے ۔ جݙاں میونخ اولمپک دے بعد پاکستان دے سینئر کھݙاری تے پابندی لڳی تاں ایندا چنڳا پہلو اے ہا جو شہناز شیخ دی جھاہ سمیع اللہ ٹیم اچ آ ڳے تے انہاں 1973ء دا ݙوجھا ورلڈ کپ کھیݙ تے اپݨے کیتے ایجھی جھاہ بݨائی جو شہناز شیخ کوں واپس آ تے سنٹر فارورڈ دی پوزیشن تے کھیݙݨا پیا۔ 1974ء دے تہران دے ایشیائی کھیݙ اچ سمیع اللہ دا نقطہ عروج ہا۔ ول او قومی ہاکی ٹیم دی فارورڈ لائن کیتے لازم و ملزوم بݨ تے رہ ڳے۔ 1975ء دا ملائیشیا دا تریجھا ورلڈ کپ ،1976ء دے ایشیائی کھیݙ ، 1973ء دا پرتھ ٹورنامنٹ، ترائے ایشیائی اولمپک یعنی 1974ء اچ تہران، 1978ء اچ بنکاک تے 1982اچ نویں دلی او سب جھاہ کھیݙیے تے انہاں نے اپݨے ٹیسٹ میچاں دی سنچری مکمل کر گھٖدی۔ ایندے بعد سمیع اللہ نے 1980ء تے 1981ء دی چیمپئز ٹرافیاں تے 1962ء دے ورلڈ کپ تے ایشیائی کھیݙاںاچ وی حصہ گھٖدا۔ 1983ء اچ او اپݨے نقطہ عروج تے ہاکی توں ریٹائرڈ تھی ڳے لیکن محکمہ کسٹمز اچ ملازمت جاری رکھی۔ لیفٹ آئوٹ پوزیشن تے کھیݙدے ہن تے اپݨی برق رفتاری دی وجہ نال بین الاقوامی پریس اچ ’’فلائنگ ہارس‘‘ (ہوائی گھوڑا) دے ناں نال یاد کیتے ویندن۔

سید صدر الدین راجن قتالؒ

حضرت سید صدر الدین راجن قتالؒحضرت مخدوم جہانیاں جہاں گشتؒ دے چھوٹے بھرا اَتے خلیفہ مجاز ہن ۔ 26شعبان المعظم 730ہجری وچ پیدا تھئے۔ اپݨے والد گرامی حضرت سید کبیر احمد دے زیر تربیت رہݨ دے بعد برادر بزرگ حضرت مخدوم جہانیاں جہاں گشتؒ دے فیض صحبت توں بہرہ یاب تھئے۔ آپ فنافی اللہ دے مقام تے پڄیے ہوئے ہن ۔ حضرت مخدوم جہانیاں جہاں گشتؒ سراپا جمال ہن تاں آپ سراسر جلال ہن ۔ حد توں زیادہ مجاہدۂ نفس اَتے زہد و عبادت نے انہاں دی طبیعت وچ سختی پیدا کر ݙتی ہیں وجہ توں آپ قتال دے لقب توں مشہور تھئے۔ آپ دا انتقال 19 جمادی الآخر 827ہجری کو ں تھیا۔ مزار مبارک اوچ وچ دریائے ہکڑہ دی قدیم گزر گاہ دے جنوبی کنارے تے ہے۔

سرائیکی لوک صابر شاکر

سرائیکی وسیب دے لوک احٖ توں نی بلکہ ہمیش صابر شاکر تے مہمان نواز رہ ڳن ۔ اے سارے وصف سرائیکی علاقے دی مٹی دے ہِن ۔ پنجاب وچ احٖ وی قربانیاں گھنݨ آلے سرائیکی علاقے وچ احٖ وی قربانیاں ݙیوݨ آلے لوک موجود ہِن ۔۔

سرائیکی علاقے تے سندھ دے جغرافیائی کوائف ہکو جہے ہن ۔ ریتلا علاقہ ، بارش گھٹ تے زراعت دا دارومدار دریائے سندھ تے ، رقبہ زیادہ ہئی تے آبادہ گھٹ ،ایں کیتے فطرت دی سخت گیری دے باوجود وݙے وݙے قطعات اراجی تے کاشت کر تے لوک گزارہ کریندے ہن او قناعت پسند ہن تے تقدیر تے یقین رکھیندے ہن ۔ زمین زیادہ ہووݨ دی وجہ نال ترک مکانی دی ضرورت نہ ہئی ۔ سخت ترین خشک سالی دی صورت وچ زندہ راہوݨ ممکن ہئی ۔ کھجی ڈھیر لبھدی ہئی تے دریائے سندھ وچ مچھی ہر طرح دے برے حالات دے باوجود میسر ہوندی ہئی ۔ جݙݨ جو فطرت دی سختیاں دے باوجود مادی حالات ترک وطن دا تقاضا نہ کریندے ہن ۔ انہاں حالات لوکاں دے دل وچ زمین نال گھاٹی محبت پیدا کیتی ، اپݨی وستی چھوڑݨ دا تقاضا نہ کریندے ہن ۔ ملتان وچ محاورہ بݨ ڳیا ہئی ’’ سفر ملتانی تابہ عید گا ‘‘ یعنی ملتان دا راہوݨ والا عید گاہ توں اڳوں سفر نئیں کر سڳدا ۔ ایں اعتبار نال سرائیکی تے سندھی ہکو جہے ہن ۔ پر سفر نہ کرݨ آلی ڳالھ احٖ توں صدیاں پہلے ہئی ۔ احٖ جݙاں وسیب دے وسائل تے قابض تھی ڳن ، سرائیکی لوک بُکھ توں کراچی تں کیا بلکہ دنیا دے چپے چپے وچ تغاریاں ودے چیندن ۔ حالات دی سختی راضی بہ راضی تھیوݨ دے نال نال ݙکھ تے کرب کوں ثقافت دا ہم جز بݨا ݙتے ۔

سید موسیٰ پاک شہید ملتانیؒ

حضرت موسیٰ پاک شہید دی ولادت با سعادت 952شہر معرفت اوچ شریف اچ تھی۔آپ دے مورث اعلیٰ حضرت محمد غوث گیلانی ہن جیڑھے شیخ عبدالقادر جیلانی دی اولاد اچوں ہن۔ حضرت سید موسیٰ پاک کوں اللہ تعالیٰ نے بہوں اعلیٰ صفات نال نوازیا ہا۔آپ نے تمام علوم متداولہ تے قرآن حدیث بلپݨ اچ ای تھوڑی عرصے اچ حاصل گھدٖے۔

آکھیا ویندے جو آپ دے وڈے بھرا شیخ عبدالقادر دی خواہش ہائی جو والد بزرگ وار انہاںکوںخلیفہ بنڑاوݨ،لیکن سجادگی حضرت سیدموسیٰ پاک شہیدکوںملی،تاںبھرا نے کہیںطریقے نال والد صاحب کوں مجبور کر تے سندھ دی جاگیر تے بھیج ݙتا۔جیںویلھے والد صاحب دا انتقال تھیا تاں شیخ عبدالقادر نے خلافت دے متعلق جھیڑاکر ݙتاتے جیںویلھے معاملہ لمبا تھی گیا تاں مقدمہ شاہ اکبر دے سامݨے پیش تھیا ،مگر بعض گالھیں تے عبدالقادر بادشاہ نال وگڑ گئے تے خلافت دادعویٰ ترک کر تے اوچ شریف واپس آ تے متوکلانہ زندگی گزاری۔ آپ75سال دی عمر اچ 23شعبان 1001ھ اچ شہید تھیے تے آپ کوں اوچ اچ والد صاحب پیریں دفن کیتا ڳیا۔کجھ عرصہ بعد آپ دے والد ماجد نے کہیںصالح کوں خواب اچ فرمایا جوفرزند قطب زماںاے ،اینکوںمیݙے پیراں کنوں کڈھ تے ڈوجھی جاہ تے رکھݨ بہتر اے، ول آپ دے جسد خاکی کوں ملتان اچ دفن کیتا ڳیا۔حضرت سید موسیٰ پاک شہید ؒ ملتانی دا عرس مبارک22شعبان کوں ہر سال منایا ویندے ۔جیندے وچ کثرت نال زائرین شریک تھیندن۔

سلطان سخی سرور ؒ

سرائیکی وسیب وچ حضرت سلطان سخی سرورؒ عرف لکھ داتا عرف لعلاں والا عوامی مقبولیت دے حوالے نال شئیت سبھ توں زیادہ مشہور صوفیاء وچ ڳݨیندن، انہاں دا اصل ناں سید احمد ہئی تے اُنہاندے اَبّا سئیں دا ناں سید زین العابدین ݙسیا ویندے ، سید زین العابدین ٻارہویں صدی عیسوی وچ بغداد کنوں لݙ کے ملتان دے نیڑے ہک وستی وچ آ ٻیٹھے۔

اِتھاہیں ملتان اِچ سید زین العابدین دے گھر سید احمد ڄمیے ، جیڑھے بعد اِچ سلطان سخی سرورؒ لکھ ݙاتا تے لعلاں والے دے القاب نال مشہور تھئے ۔ آکھیا ویندے جو سید زین العابدین دے ٻئے پُتر دا ناں خان دودا ہائی مگر خان دودا یا دودا خان ولدا بغداد ونڄ وَسیا ۔ضلع دیرہ غازی خان دے گزیٹر وچ سید زین العابدین دی ملتان آمد دا سال 650ھ، 1220ء ݙسیا ڳئے جیڑھا جو غلط ہے کیوں جو ہک تاں 650ھ انگریزی کیلنڈر دے حوالے نال تقریباً1261ء بݨدے ݙوجھا ایہ جو حضرت سخی سرورؒ 1181ء بمطابق 575ھ وچ شہید کر ݙتے ڳئے۔

سابق ریاست ٹانک

اے شہر دیرہ اسماعیل خان شہر توں 42کلو میل دے فاصلے تے ہے۔ ایندا قدیم ناں ٹک ہے جیندے معنی ہن سرحد۔ ایکوں نواب ٹانک قتال خان نے آباد کیتا ہا۔ 1871ء اچ پنجاب دے گورنر سرہنری ڈیورنڈ نے اتھاں وفات پاتی۔ اے شہر جنوبی وزیرستان توں گھن آئی ڳی لکڑی دا مرکز ہے۔ نواب ٹانک نے اتھاں ہک قلعہ وی تعمیر کرایا ہا ۔ اتھاں صوفی بزرگ صابر شاہ دا مزار ہے۔ ٹانک دے نیڑے ای گومل ڈیم منصوبہ مکمل تھیا ہے۔

سرائیکی لولی

لولی ، سرائیکی تے سندھی زبان دا ہک سوہݨا تے من بھاوݨا لوظ تے دعائیہ ڳاوݨ اے۔ اردو وچ اینکوں لوری آکھیا ویندے ۔ لولی نِکے ٻال واسطے ہوندی ہے ،کائنات دا ہر ٻال بھانویں اوندا تعلق کہیں رنگ یا نسل نال ہووے لولی دی چس چا تے وݙا تھیندے ۔ لولی دنیا دی ہر زبان وچ شاعری دی ہک باقاعدہ صنف اے پر سرائیکی تے سندھی زبان اچ لولی دی چس ٻئی اے ۔ جھولے لعل ،جھولے جھولے لعل ، وی در اصل ہک لولی ہے ، اے جیڑھی معروف صوفی بزرگ حضرت شہباز قلندر سئیں دے ناں دا حصہ بݨ ڳئی اے ۔

سندھی تے سرائیکی گلوکار کنور بھگت بارے آکھیا ویندے جو او جݙاں لولی ڳمدا ہا تاں موئے ہوئے روح جیوا ݙیندا ہا ۔ لولی دے ذریعے مرے ہوئے ٻال کوں جیوݨ دیاں کئی کہانیاں اوندے نال منسوب کیتیاں ویندن ۔ کوڑ یا سچ ؟ اساں ایں بحث اچ نی پوندے پر سچی تے ایمانداری دی ڳالھ ہے جو لولی جݙاں کن وچ پووے تاں ہاں ٹھر ویندے ٻال تاں ٻال وݙیں کوں وی اپݨا ٻلپݨ یاد آ ویندے ۔ کنور بھگت دے بعد اساݙا ہک ٻیا فنکار روہی وچوں اُٹھیا تے تھولے عرصے وچ اساکوں وچھوڑا ݙے ڳیا ۔ کالے یرقان دی بیماری اونکوں اساں توںکھس گھدا ۔ روہی دے اوں وݙے فنکار دا ناں ہئی ’’ فقیرا بھگت ‘‘ ۔ اوندا آئٹم لولی ہا ۔ فقیرا جݙاں بلاول دی ماء تے ذوالفقار علی بھٹو دی دھی محترمہ بے نظیر بھٹو کوں گڑھی خدا بخش لاڑکانہ وچ لولی سݨائی تاں اوندے اکھیں والے ٹوبھے تار متار تھی ڳئے ۔ 20 ہزار انعام ݙتا تے غیر ملکی ثقافتی وفداں وچ فقیرا بھگت کوں شامل کرݨ دا حکم ݙتا ، جیندے نتیجے اچ فقیرا بھگت فوت تھیوݨ توں پہلے ایں جہاں دے پنج ست وݙے ملخیں دے دورے کر آیا۔

سمادھ بدھلا سنت

ایہ شہر ملتان کنوں سجھ ابھار آلے پاسے پندرہ میل دے پندھ تے آباد ہے ۔ سمادھ دے گرد چاردیواری پکیہے تے تالاب پکا وی بݨایا ہویا ہے ۔ ٻئے مکانات وی مسافراں دے رہݨ کیتے موجود ہن۔ دیوان ساوݨ مل تقریباً پچھتر ہزار روپے دی لاڳت نال پختہ تالاب تے کجھ مکانات بݨوائے ۔ ہک مہنت تے داسی اِتھاں دا گدی نشین ہے ۔ سال اچ ہک وݙا میلہ لڳدا ہے جیندے وچ ویہہ ، پنجوی ہزار آدمی کٹھے تھی ویندے ہن ۔ ہندو مسلمان ضلع ہذا و دیگر اضلاع ملحق دے ایں میلہ وچ آویندے ہن ۔ اسباب چوبی ہر قسم دا پاک پتن ، چنیوٹ تے بہاول پور وغیرہ توں اِتھاں آ تے وِکدا ہے ۔ ترائے چاہ دی ملکیت ایں سمادھ دی ہے تے ݙو چاہ سرکار توں تادوام معاف ہن۔ بدھلہ سنت دا اصل ناں بدھو ہا جہڑا علاقہ مخدوم پور دا رہݨ والا ہا تے وزن کشی دا کم کریندا ہا ۔ خود فقیر تے فقیر دوست آدمی ہا اکثر فقیر لوک ایندے کول آ تے رہندے ہَن تے ایہ انہاں دی خدمت ،تواضع کریندا ہا ۔ ہک ݙینہ اَناج وزن کرتے شمار کریندا ہا جݙاں انویویںدفعہ آیا تاں حسب دستور وزن کشاں اُوں آکھیا ’’اُنوی آ‘‘ یعنی اُنوی تھئے ۔ ہک فقیر ٻولیا ’’اِن وی آ‘‘ یعنی ’’ایں پاسے وی آ‘‘ ایندا مطلب ایہ ہا جوکجھ خدا دا وی دھیان کر۔ ایہ سُݨدے اِی بدھلہ دے دل تے چوٹ لڳی تے او اپݨا کم چھوڑ تے جنگل آلے پاسے بھڄیا ۔ زمینداراں پکڑنݨ دی کوشش کیتی تاں اوں اپݨے اعضاء انج انج کرتے ݙکھائے جیندے توں او ݙر ڳئے تے ایندے تعاقب توں ہٹ ڳئے ۔جہڑی جاہ اَحٖ ہُݨ سمادھ ہے ۔ اِتھاں آ تے ریہے تے ہک کھوہ کھٹوایا تے گیان دھیان وچ مصروف تھیا ۔اِتھاں آس پاس دے لوکاں دق کرݨا شروع کیتا ۔ بدھلہ بد دُعاکیتی تے موضع نور پور سالم بے چراغ تھی ڳیا ۔ سارے لوک معتقد تھی ڳئے تے ایندی عزت کرݨ لڳے ہک ݙینہ ٻیٹھے ٻیٹھے اُوں ڄال دے وَݨ دے تلے غائب تھی ڳیا۔ تݙاں توں بدھلہ سنت مشہور ہے تے ایندی سمادھ ایں جاہ بݨائی ڳئی ۔ ایں جاہ تے ہندو مسلمان گوشت دا استعمال نئیں کریندے ۔ ݙسایا ویندا ہے جو ہک دفعہ کجھ معماراں اِتھاں بھیݙ کوہہ تے کھادی ، سب دے سب بیمار تھی ڳئے ۔ میلہ دے موقع تے اِتھاں گݙیں دی خریدوفروخت تھیندی ہے تے چنگی بھلی منڈی لڳ ویندی ہے۔

سفیر لاشاری

سفیرلاشاری دا تعلق محراب والا احمد پور شرقیہ نال ہئی ۔سفیر لاشاری دا اصل ناں محمد رمضان ہا۔ریاست بہاولپور دی فوج ء ِ چ ملازمت کریندے ہن۔ ٻہوں وݙے شاعر ہن سفیر لاشاری سرائیکی ترانے لکھدے وی ہن تے پڑھدے وی ہن سرائیکی قوم کوں جڳاوݨ وچ اُنہیں دا ٻہوں وݙا کردار اے۔ وپرے تے اساں خیرات نی منگدے انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔ سفیر لاشاری آپ وی وݙے شاعر ہن تے اُنہاں دا پتر انجم لاشاری (بہشتی )وی ٻہوں وݙا شاعر ہئی۔

سجاد حیدر پرویز

سجاد حیدر پرویز چغتائی 28 اگست 1961 ء اچ چاہ حیدر والا تھاݨہ دراہمہ ڈی جی خان اچ پیدا تھئے ۔ پنجابی تے سرائیکی اچ ایم اے کیتا تے ول لیکچرر لڳ ڳئے ۔ اردو اچ پی ایچ ڈی وی مکمل کر گھدی ۔ 1975 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ فقیر نور جعفری ، کیف انصاری انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دیاں ڈھیر ساریاں نثری کتاباں سامݨے آ چکین ۔

سردار ‘ بُھتار تے وݙیرے

سرائیکی وسیب دی تریخ تے غور کروں تاں پتہ لڳدے جو ہمیش وݙیرے ‘ سردار ‘ بھتار ‘ تمندار ‘ پیر تے گدی نشین ہمیش بر سر اقتدار رہ ڳن۔ اے چاہن ہا تاں کیا نہ کر سڳدے ہن ۔ اے یونیورسٹیں اِ چ سرائیکی شعبے تاں کیا یونیورسٹیاں تے صوبہ وی بݨوا سڳدے ہن ۔ یونیورسٹیں اِ چ اساں یونیورسٹی دے سنڈیکیٹ ممبریں دی تریخ پڑھدوں تاں لسٹ اچ سارے ناں اتھوں دے منتخب نمائندیں دے امدن پر انہائیں کوں کݙاہیں اپݨی ماء ٻولی تے اپݨے وسیب دی زبان دا خیال نی آیا ۔ چلو چھوڑو ، اے آکھ سڳدن جو او زمانہ جاہلیت ہا ، احٖ وی ایہے ممبر اِن ۔ اے کیوں غازی یونیورسٹی ‘ خواجہ فرید یونیورسٹی ‘ گومل یونیورسٹی ‘ سرگودھا یونیورسٹی‘ یونیورسٹی برائے خواتین اِ چ سرائیکی شعبے نی قائم کرویندے ؟

اساں ابوجہل کوں ݙیکھدوں تاں او وی ان پڑھ نہ ہا پر اوندیاں عادتاں عرب دے سرداریں آنگے ہن ۔ میکوں تاں ابوجہل دے پیروکار ‘ عرب سرداریں تے سرائیکی سرداریں اِ چ کوئی فرق نظر نی امدا ۔ او چمچیٹے سردار اِ ن ۔ جنہائیں دی اندھارے اِ چ شاہی ہوندی اے ‘ اپݨی اولاد کوں ٻیا کجھ نہ بݨا سڳوں تاں ڈڈݨ ٻل ( جگنو) ضرور بݨاؤں ۔ جیرھا ظلم دی کالی رات کوں آکھے جو سوجھلے دا وی وجود ہے ۔ نینگرو !! یاد رکھو اے جیرھے سردار صرف ناں دے سردار اِ ن ‘ انہاں دے شجرے چاؤ ‘ اے وی پچھوں اوہے ہوسن جیرھا کجھ غریب دے ٻال کوں پولی ‘ موچی ‘ چڑھوآ، نائی تے کوٹاݨہ آکھ تے سݙیندن ۔ یاد رکھو کسب پیشہ ہوندے ، کݙاہیں قوم یا ذات نی ہوندی ۔ احٖ توں اعلان کر ݙیو جو اساں نہ آپ سݙیسوں تے نہ کہیں ٻے کوں کسبی آکھسوں ۔ اساں ہر ہنر مند کوں کاسب کوں اوندے پورے احترام نال اوندی قومیت دے حوالے نال پکاریا ونڄے ۔

ہک عذاب اے وی ہے جو ڈھیر سارے غریب شودیں کوں اے وی پتہ کینھی جو اساں کون اوں ۔ پچھو تاں آکھدن جو کمبہار ، اڳوں پُچھو تاں پتہ کینھی پر میں انہاں سارے قومیں کوں آکھداں جو اپݨے شجرے تے اپݨی قومی شناخت لبھو تے ہر ہر جاہ تے اوہو حوالہ لکھواؤ ، جیرھا سردار ، بھتار تے وݙیرا تہاکوں کمی دے طور تے الواوے ‘ چماٹ کڈھ مارو ۔ جو ہوسے ݙٹھا ویسے ۔ اساں غریب سرائیکی سر سٹی آیوں تاں اے سر تک ڳن ، سر سٹ تے نی سر چا تے سُرݨ دی ضرورت اے۔ غریب دا ٻال ہمیش اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کریندے ۔ کتنی شرم دی ڳالھ اے جیرھا وݙیرا وسیب دشمن اے ۔ اساں اونکوں سر تے ٻلہاؤں تے جیرھا غریب اپݨی ماء دھرتی تے ماء ٻولی نال محبت کریندے اساں اونکوں پیریں تلے داپھ ݙیوں ۔ اساں تبدییل دے ناں تے وݙیریں کوں ہک واری ولا سر تے سوار نی کرݨاں ۔ اساݙی تبدیلی دا ناں بغاوت ہے ۔ بغاوت ظلم دے خلاف ‘ جبر دے خلاف ‘ نابرابری دے خلاف ‘ جاگیرداری ‘ سرمایہ داری ‘ نوکر شاہی دے خلاف ، سرداریں ،بھتاریں تے تمنداریں دے خلاف۔ غریب کوں لُٹݨ آلے ٹھگو پیر تے مکری مُلاں دے خلاف ۔ انگریزیں دیاں بگھیاں چھکݨ آلے تے انہائیں دے کُتے دھنواوݨ آلے غرداریں دے خلاف ۔ یاد رکھو سرائیکی وسیب دے لوک ہُݨ غلام نہ راہسن ۔ انہاں دا اپݨا وطن ، اپݨا صوبہ ، اپݨی سنڄاݨ تے اپݨی زبان ہوسے ۔ او آپ جنرل ، کرنل ، جج ، ڈی سی ، ڈی پی او تے کمشنر ہوسن تے ایہے جاگیردار انہائیں دے سامݨے ہتھ ٻدھ تے پیش تھیسن۔

سورج کنڈ مندر

سورج کنڈملتان ،اے ہندواں دے اشنان (دھاوݨ)دا متبرک تالاب شہر توں ترائے میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ایندا قطر 132فٹ تے جھکائی 10فٹ ہے۔ اتھاں آدیتہ دیویا دی پرستش تھیندی ہئی۔ اے ہندوواں دا ݙوجھا قدیمی آثارہا۔

سرائیکی نعت گوئی عہد بہ عہد:

سرائیکی منظوم ادب اچ نعت گوئی نے ہک موثر تے معروف صورت ایں ویلھے اختیار کیتی جو جݙاں کافی لکھے ونڄݨ دا آغاز تھیا ۔ کافی عمومی طور تصوف دے مضامین نال عبارت سمجھی ویندی ہے جیندے اچ وحدت الوجود دے فلسفے دا بیان بنیادی حیثیت رکھدے مگر کافی لکھݨ والے صوفیاء نے وی نعتیہ مضامین کوں اپݨی منظومات دا حصہ بݨایا۔ لیکن شاہ حسینؒ تے بابا بلھے شاہ ؒ نے نعتیہ مضامین دی نسبت ٻنہاں مذہبی معاملات کوں اپݨی ترجیحات اچ رکھیا جو جنہاں اچ انسان ، خدا تے کائنات دے باہمی ربط دی عقدہ کشائیاں کیتیاں ڳیاں ہن لیکن حضرت سلطان باہوؒ (1631-1691)دے دور توں نعتیہ منظومات دا شروع تھیوݨ آلا سلسلہ اٹھارویں صدی عیسوی اچ سچل سرمست ؒ تک پُڄیا تاں سرائیکی زبان اچ نعتیہ ادب اچ ہک بھرپور اثر پذیری دے نال موجود ہا۔حضرت سلطان باہو ؒ دے دور دے ٻئے نعت گو شعراء اچ شیخ عبد اللہ ملتانی تے نعمت رام نعمتی وی اہمیت دے حامل ریہے۔ سچل سر مست توں پہلے ہک اہم ناں علی حیدر ملتانی دا وی ہے۔

سید حسن رضا گردیزی

سید حسن رضا گردیزی ٻہوں ناں آلے جوان ہن۔انہائیں دی پیدائش 1914ء دی ہئی۔اعلیٰ تعلیم دے بعد اُو وݙے افسر بݨیے۔شاعری دے وچ کمال حاصل کیتا۔اُنہاں دا شعری مجموعہ’’دھاٻے دھوڑے‘‘ سرائیکی ادب دی شاہکار کتاب اے۔اُنہاں ملتان اِ چ ادبی، زندگی گذاری ،قدم قدم تے اُنہاں دیاں یاداں ہن۔

سماجی تے ثقافتی ارتقاء

’’ملتان زمانۂ قدیم توں وادیٔ سندھ دا سب توں اہم شہر تے کئی تہذیباں دا علمی مرکز ریہا ہے۔ علمی مرکز زبان دا وی گہوارہ ہوندے۔ کیوں جو ملتانی زبان ہمیشہ توں انہاں تمام علاقیاں دی اہم ترین زبان رہی ہے۔ حتیٰ کہ ایں ویلھے دی مغربی پاکستان اچ رقبہ تے بولݨ والیاں دی تعداد دے لحاظ نال سب توں اہم زبان ایہا ہے تے ایں سانگے اساݙی قومی زبان اُردو دے بعد سب توں ودھ قابل توجہ ملتانی زبان ہے۔ اے ٻی گاٖل ہے جو بعض سیاسی اتفاقات دی بناء تے پنجابی، سندھی، پشتو تے بلوچی دی تاں ہک حیثیت پیدا تھی ڳئی ہے مگر انہاں سب اچ نمایاں طور تے وݙی اہم زبان ملتان دا علمی ا نحطاط ملتانی بولݨ والیاں دی ذہنی انتشار تے غیر ذمہ داری ہے۔کیوں جو انہاں نے ضلع ضلع دی ٻولی کوں انج ناں ݙے تے ملتانی زبان دی وسعت کوں نادانستہ طور تے محدود کر ݙتا تے ایندی جامعیت کوں نقصان پُڄایا۔

موجودہ ملتانی زبان دا آغاز ایں زمانہ توں تھیا جݙاں عرب دے مسلمان سندھ توں لنگھ تے ملتان پُڄے۔ اتھائیں ایں مشترکہ زبان دی بنیاد پی۔ جئیں بعد اچ ہک پاسے لاہور پُڄ تے پنجابی تے ݙوجھے پاسے دہلی دکن وغیرہ پُڄ تے اُردو دی صورت اختیار کر گھٖدی۔ جتھاں تک سندھ دا تعلق ہے خود اہل سندھ ملتانی زبان کوں سرائیکی آکھدن جیندے معنی سرداراں دی زبان یعنی شاہی زبان ہے۔ یعنی کہ سرائیکی زبان سندھ دی ’’اردوئے معلی‘‘ ہے، بہر حال ہُݨ اے مسئلہ علمی طور تے مسلم تھی ڳیا ہے جو اُردو زبان دا مولد ملتان ہے تے ملتانی زبان اُردو زبان دی ماں ہے۔

کتنی حیرانی دی گاٖلھ ہے جو ملتانی زبان بارے اچ جرمن تے انگریزی اچ تاں کتاباں موجود ہن پر اُردو اچ ایندا ذکر وی کائنی۔ انگریزی اچ مسٹر اوبرائن نے ’’گلاسری آف ملتان لینگویج‘‘ یعنی’’ ملتانی زبان دی فہرست الفاظ‘‘ تیار کیتی۔ جیندا مقدمہ ٻہوں دلچسپ تے پُراز معلومات ہے۔ پچھلی صدی اچ عیسائی مشنری نے چاراں انجیلاں دا ترجمہ ملتانی زبان اچ شائع کیتاہا۔ ایں طرح کئی پنجاہ سال تھئے مولوی نیر الدین صابر ملتانی مرحوم نے قرآن مجید دے پہلے پارے دا ملتانی ترجمہ شائع کیتاہا۔‘‘

سرائیکی ریاست بہاولپور دی سخاوت

سارے ہندوستان وچ بہاولپور واحد ریاست ہئی جیرھی تعلیمی مقصداں کیتے سب توں زیادہ امداد ݙیندی ہئی ، خاص طور تے مسلمانیں دے تعلیمی اداریں کیتے سرائیکی ریاست بہاولپور دے شاہی خزانے دا منہ کݙاہیں بند نہ تھیندا ہا۔ علامہ اقبالؒ کوں مسلمانیں دی بہتری چنڳائی خصوصاً تعلیم دا ہر ویلھے خیال رہندا ہا، لہور وچ انجمن حمایت اسلام جیرھی مسلمانیں کیتے تعلیم دے کم کوں اڳوں ٹوریندی پی ہئی ۔ ایں انجمن دی علامہ سئیں پوری سرپرستی کیتی اَتے ایں سلسلے وچ نواب آف بہاولپور سر صادق محمد خان عباسی توں خصوصاً فنڈ حاصل کریندے رہ ڳے ، احٖ جݙاں لہور با اختیار اے تاں سرائیکی وسیب کوں اپݨے ہی ریونیو یا آمدݨ دا 10 فیصدحصہ وی نی ملدا ، ایہو حال ملازمتیں تے ٻئے وسائل دا ہے۔ ہک ویلھا ہا جو سرائیکی ریاست بہاولپور خود مختار ہئی تاں بطور امداد لہور دے تعلیمی اداریاں دی صرف مدد ای نی بلکہ انہاں کوں ٻہوں کجھ ݙیندی ہئی ۔

سی ایس ایس تے سرائیکی

اساݙی ہُݨ لڑائی پبلک سروس کمیشن نال چلدی پی اے جو او سی ایس ایس تے پی سی ایس وچ پنجابی تے ٻے زباناں دی طرح سرائیکی مضمون شامل کرن کیوںجو اے ڳال خلاف واقعہ ہے جو جیرھا شخص سرائیکی اِ چ ایم اے کرے اور پنجابی دا پیپر کیویں حل کریسے؟ اے ڳال پبلک سروس کمیشن کوں وی پتہ ہے، او ڳالھے بھولے نی او وی ان کھمدن، پر سارے عہدیں تے جنہائیں دا قوضہ ہے او بیمان اِ ن ا وسرائیکی نال ساڑ رکھیندن، پر اساں لڑسوں تے اپݨا حق گھن تے رہسوں، میں کجھ سال پہلے پبلک سروس کمیشن دے چیئرمین بھگوان داس کوں لکھیا ہا تساں سندھی ہیوے تے ریٹائرڈ جج ہیوے اساکوں انصاف ݙیو پر او وی انصاف نہ کر سڳیا پر اساں مر تاں نی ڳے جو چُپ کر ٻہسوں۔

سرائے چہلیک

سرائے چہلیک (چہل یک)شیر شاہ سوری دے دور دی سرائے نمبر 41ہئی۔ اے اپݨے عدد دی وجہ نال سرائے چہلیک مشہور تھی ڳئی ۔ اے سڑک روندہ از کچہری تالوہاری دروازہ دے قریباً اَدھ اچ واقع ہے۔

سلطان حسین لنگاہ

سلطان حسین لنگاہ قطب الدین لنگاہ دا پُتر ہا۔ 1470ء اچ مملکت ملتان دا اقتدار سنبھالیا۔ شاہان ملتان اچ سلطان حسین لنگاہ وݙ ذی علم بادشاہ ہا۔ ایندے خاندان دی ملتان تے ستر سال حکومت رہی ۔ سندھ دے علاقہ اچ بلوچ قبائل کوں ہیں آباد کیتا ہا۔

سرور ؔقریشی

سابق ریاست بہاولپور دے شاعر سئیں سرور ؔ قریشی مرحوم وستی کلانچ والا دے جموڑ ہَن بعد اچ اوہ احمد پور شرقیہ آگئے مڈل تک تعلیم حاصل کیتی ۔روز گار دے سلسلے اچ کجھ عرصہ کراچی رہ گئے تے ول احمد پور آکے اپناں عطر فروشی دا کم شروع کر ڈتا ،ادبی محفلاں ،مشاعریاں وچ باقاعدگی نال شرکت کریندے ہن ،اپݨی دھرتی تے ماء ٻولی نال ٻہوں پیار کریندے ہن انہاں دا ہک نعتیہ مجموعہ’’تن روشن من روشن‘‘وی چھپ چکے۔

سعیدہ افضل

سعیدہ افضل خان یکم نومبر 1945 ء کوں محمد افضل خان دے گھر ڄمین۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔

سٹیٹ بینک بلڈنگ

ملتان اچ کجھ عرصہ پہلے ہک جدید ترین عمارت دی تعمیر مکمل تھئی ہے جیڑھی جو پہلی دفعہ ݙیکھݨ نال حیرت زدہ کر ݙیندی ہے اے ہے سٹیٹ بنک بلڈنگ جیڑھی جو چوک موج دریا دے ہک کونے اچ ڈویژنل سپورٹس گرائونڈ دے بالکل نال بݨائی ڳئی ہے۔اے اَٹھ منزلہ سوہݨی عمارت ہے ۔

سرائیکی خطے دی زرعی پیداوار

سرائیکی وسیب بنیادی طور تے زرعی ریجن ہے ، اے علاقہ ملک کوں زرعی پیداوار اناج، پھل تے گوشت دے مجموعی پیداور 70 فیصد مہیا کریندے پر اِتھاں دے واسیاں دے اپݨے ٻال بُکھے ہوندن ۔ وسیب دی پھُٹی ٻاہرلے ملکیں ونڄ تے قیمتی زرمبادلہ حاصل کریندی اے پر وسیب دے لوک لنڈا خرید کرݨ توں عاجز ان ، سرائیکی خطہ زرعی ریجن ہووݨ دے باوجود حکومت زرعی یونیورسٹیاں ٻاہر بݨائن ، کیا اساݙے ارباب اختیار انہاں مسئلیاں تے غور کریسن جو اتنی پیداوار ݙیوݨ آلے علاقیاں کوں محروم رکھݨ جائز اے ؟

سرائیکی اجرک پنج ہزار سال قدیم

ملتانی کاشی پوری دنیا وچ مشہور اے ۔تُساں سندھ ونڄو تے بھانویں بلوچستان ۔ تریخی عمارتیں تے تہاکوں ملتانی کاشی گری دے نقش نگار نظر آؤسن ۔ ڳال صرف پاکستان یا ہندوستان دی نی ، ایران ،عراق، شام، مشرق وسطیٰ تے بھانویں بلخ بخارا تے کاشغر تئیں پے ونڄو ۔ تہاکوں ملتانی کاشی گری دے رنگ فیروزی تے نیلانظر آؤسن۔ سرائیکی اجرک دے رنگ وی ایہے ہِن ۔ انہائیں رنگیں تے انہائیں رنگیں دے پھُل ٻوٹیں دی تریخ پنج ہزار سال اے ۔ انہائیں رنگیں وچ سرائیکی اجرک متعارف کرا تے اساں اپݨی پنج ہزار سال دی تریخ کوں زندہ کیتے۔ اے صرف سرائیکی اجرک نی سرائیکی قوم دی پنج ہزار سال بعد ہک نویں زندگی تے نواں ڄمݨا ں ہے۔

سرائیکی اجرک دے رنگیں کوں ہر جاہ تے ݙاڈھا پسند کیتا ڳے۔ سرائیکی اجرک دے رنگ اکھیں کوں ٹھاڈل ݙیندن ۔سرائیکی اجرک دے رنگ فیروزی تے اسمانی اسیݙے وسبے دے قدیم رنگ اِن ۔ انہائیں رنگیں دی ہزار سالیں دی تریخ اے ۔ سرائیکی وسیب وچ جاہ جاہ تے نیلے رنگ کوں پسند کیتا ویندے ۔ مخدوم جاوید ہاشمی سرائیکی اجرک کوں ݙیکھ تے آکھیا سندھی اجرک توں وی سوہݨی اے ۔سرائیکی فیسٹیول تے مخدوم سید یوسف رضا گیلانی آکھیا سرائیکی اجرک کوں ݙیکھ تے اکھیں دے نال ہاں وی ٹھردے۔ سرائیکی اڳواݨ تاں سرائیکی سڄݨیں کوں تحفے ݙیندے کھڑن۔

سجاد رسول

معروف سرائیکی گلوکار سئیں استاد سجاد رسول دا تعلق شیدانی شریف نال ہا، 1946ء اچ محمد بخش کھوکھر دے گھر ڄمئے۔ موسیقی خاندانی پیشہ نہ ہا بلکہ عالمی شہرت یافتہ گلوکار مہدی حسن دی وجہ توں موسیقی دی دنیا اچ آئے، سینکڑاں سرائیکی گیت ڳائے تے ناں کمایا ، 11 اگست 2018 ء کوں کراچی اچ فوت تھئے ۔

سرائیکی سنسکرت دی ماء

سرائیکی جنوبی ایشاء دی قدیم ترین زبان ہے ، بر صغیر دے نامور محقق سئیں ڈاکٹر گوپی چند نارنگ دے بقول سرائیکی سنسکرت توں وی زیادہ قدیم ہے ، سرائیکی کوں بر صغیر اچ ام اللسان آکھیا ویندے ، سرائیکی زبان اردو تے ݙوجھے زباناں دی طرح نویں جموڑ کینھی، ایں زبان تے عروج و زوال دے کئی دور گزرین ، پاکستان دے ممتاز دانشور تے ماہر لسانیات سئیں ڈاکٹر محمد علی صدیقی ڈیلی ڈان کراچی اچ طبع شدہ ہک مضمون وچ لکھیا جو چند سال پہلے سرائیکی خطہ ملتان تے سندھ دی سرکاری زبان ہئی، میݙے خیال اچ سید ناصر عباس اپݨی لکھت دے ذریعے سرائیکی ٻولی ، بھوم دی نویں سروں سنڄاݨ نی پے کریندے ۔ بلکہ اپݨی رُلی ہوئی بولی بھوم دی میراث کوں چھنڈک پھول تے ولا پیش کرݨ دی کوشش کریندے پن، انہاں دی اے کوشش صرف قابل تعریف نی بلکہ قابل تقلید وی ہے ۔

شیخ احسن رشید

سیاݨے آکھدن غریب ہووے تے انا امیرویں رکھے ، یا امیر ہووے تے مزاج فقیرواں ہووے ، او وݙا آدمی ہوندے ۔ سئیں شیخ احسن رشید وی ہک ایجھا ناں اے۔ شیخ صاحب اونویں تاں صنعتکار اِن ، شمع گھیو مِل دے مالک اِن ، پر میں انہاں کوں شیخ برادری دا نی ’’ مشائخ برادری ‘‘ دا فرد سمجھداں ، کیوں جو انہاندا ایمان انسان دوستی ہے، اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب دے لوکیں نال پیارانہاندی نشابر سنڄاݨ اے ۔ وسیب دی زبان تے ثقافت واسطے شیخ صاحب تے اوندے ادارے ٻہوں کم کیتے ،غریبیں ، مسکینیں سانگے وی ٻہوں کجھ کریندن ۔

سئیں پروفیسر شوکت مغل دی کتاب دعائیں چھپین ، اے ساریاں دعائیں سئیں شیخ احسن رشید صاحب واسطے ہِن کیونجو او دعائیں دے لائق ہِن ’’بھلاتھیوی ، جتھ پیر ہووی اُتھ خیر ہووی ، اللہ دی امان ہووی ، اللہ مال رزق اچ برکت پاوی ،شالا سیت سدھے رہنی ، ڈدھ پتر اللہ بشک ݙیوی، شالا بخت اقبال بلند ہووی ، ہر ویلہا نور حضور دا ہووی ، شالا جھوک وسی ، شالا ݙیوا ٻلدا رہی، اللہ کہیں دا محتاج نہ کری ، شالا جیویں تے لکھ تھیویں ، شالا لایاں سجائیاں تھیونی، اللہ لوڑ دی تھوڑ نہ ݙیوی ، شالا نت مراد وند ہوویں ، شالا چڑھی کمان ہووی ، شالا کوسی وا نہ لڳی ، اللہ دا کڄ ہووی ، شالا کݙاہیں اوکھ نہ آوی ، صحت دی بادشاہی ہووی ،شالا جڳ جہان نال جیویں ، ایمان دی سلامتی ہووی، شالا ہر ہک کوں فیض پُڄاویں ، اللہ رسول وارث ہووی ، شالا کوسی وا نہ لڳی ،شالا پیر استاد دی رکھ ہووی ، دعائیں دی بہار ہووی ،شالا تخت تے بخت دی خیر ہووی ،شالا ٹھر ٹھر ونڄی امڑی ، سڄݨیں دے پاسوں نِت ٹھڈیاں وائیں آونی ، خوش پیاں وسیں شالا، جندڑی ماݨے ، جیوݨ جوڳا، جیویں ہوویں ، شالا جوڑی جیوی، شالا جیویں سہریں آلا بنرا، نت چڑھی کمان ہووی ، شالا حسبی اللہ تے بسم اللہ دا ورد ہووی ، حیاتی دا دھاڳا وݙا ہووی ، حیاتی دی خیر ہووی ،خیر نال ونڄ تے خیر نال آ، سبھ کوں سکھ ݙیویں ،کوئی اوکھ نہ آوی ،نت ٻوہے کُھلے راہنی، حضور دی کچاری اچ ہوویں ، اللہ حق نا حق توں بچاوی ، دشمن دور ہوونی ، شالا سوکھا ساواتھیویں ، شالا لنگر چلدا رہی ، رب سئیں ہتھ نہ منبھاوی ، ہک دا لکھ تھیویں ، شالا تاریں جتی تھیویں ، شالا چندر آنگے چمکیں ، شالا ݙیندا نہ تھکیں ، شالا شرم بھرم قائم ہووی ، اللہ دی امان ہووی ،چڑھی کمان ہووی ، شالا شر شیطان توں امان پاویں ، شالا قرآن وسیلہ ہووی ، شالا لنگیں پیریں خیر ہووی ، کھنڈ کھیر تھیویں ، شالا مٹھی ٻولی ٻولیں ، سب دی خیر سب دا بھلا، کل جمل جہان دی خیر، شالا ماکھی وانگے مٹھا تھیویں ، شالا بے واہیں کوں واہ لاویں، شالا ویہڑا وسدا رہے ، اللہ ٻہوں ݙیوی ، شالا عمراں دراز ہووی ۔ ‘‘

شیدݨ

اے کھیݙ صاف ستھری تے ہموار زمین تے خانے بݨا تے کھیݙیا ویندے ۔ اے خانے کولے نال بݨائے ویندن ۔ انہاں خانیاں اچوں ہک گول ٹھیکری کوں جینکوں شیدݨ سݙیا ویندے ہک جنگھ تے کھڑا تھی تے بھنوایا ویندے تے ݙوجھی ڄنگھ دے پیر دے انوٹھے نال تھُݙا مار تے ہک خانے کنوں ݙوجھے خانے وچ پُڄایا ویندے تے ایں طرح تے بݨئے ہوئے ساریاں خانیاں وچوں پیر دے اَنوٹھے نال شیدݨ کوں ٹپا ٹپا تے آخری خانے تئیں پُڄایا ویندے بلکہ اوہو کھݙاری کامیا ب تھی ویندے جہڑا ہک ڄنگھ تے کھڑا کھڑا آخر توݨیں پُڄ ویندے ۔ ہک کھݙاری دی واری مُک ویندی ہے تاں ݙوجھا کھݙاری شروع کر ݙیندے تے باقی تماشہ ݙیکھݨ آلے اوندے کرتب ، اوندے ہک ڄنگھ تے کھڑا تھی تے کھیݙݨ دی طاقت کوں ݙیکھ تے داد ݙیندن ۔

شجاع آباد

ضلع ملتان دا ہک وݙا قصبہ ہے۔ شجاع آباد اچ نواب مظفر خان والی ملتان دا تعمیر کردہ ہک محل ہے جیڑھا اُنہاں نے 1879ء اچ تعمیر کرایا ہا اتھاں ہک وݙی تجارتی منڈی ہے۔ قیام پاکستان دے بعد ایں علاقے اچ اعلیٰ درجے دے امب پیدا کرݨ دے کامیاب تجربے تھئے۔ شجاع آباد دے امب پوری دنیا اچ مشہور ہن تے بھارت دے اعلیٰ توں اعلیٰ امباں دا مقابلہ کریندے ہن۔ انتظام میونسپل کمیٹی دے سپرد ہن۔ کالج تے کئی پرائمری تے ہائی اسکول ہن۔

شاہ پور صدر

ضلع سرگودھا دی ہک تحصیل ہے۔ اے بذریعہ ریل تے سڑک سرگودھا توں19میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ 9دسمبر 1960ء توں قبل اے ضلع سرگودھا دا صدر مقام ہا۔ شاہ پور دی وجہ تسمیہ دے بارے اچ کئی روایات مشہور ہن۔کئی لوکیں دے نیڑے ایکوں شیر شاہ سوری نے آباد کیتاہا۔بعض لوکیں دے نیڑے ایندا ناں ہک صاحب کرامت بزرگ شاہ شمس دے ناں تے رکھیا ڳیا، جنہاں دا مزار شہر دے وسط اچ ہُݨ تئیں مرجع خلائق ہے۔ ہُݨ اے مزار محکمہ اوقاف دی تحویل اچ ہے۔ صنعتی اعتبار نال اے قصبہ ترقی پذیر ہے۔ کوہ نور شوگر ملز مشہور صنعتی ادار ہ ہے۔ اتھاں دے کھیس تے چار پائیاں دے پاوے وی مشہور ہن۔ تحصیل شاہ پور دے ہک قصبے ساہیوال اچ ہاتھی تے ݙند یں دا ٻہوں سوہݨا کم تھیندے۔ اتھاں گورنمنٹ کالج ہے طلبہ تے طالبات کیتے انج انج ہائی سکول ہن۔ ہک نارمل سکول وی ہے ۔

شاہ جیونہ

ضلع جھنگ دا مشہور قصبہ ہے۔ ایندا ناں حضرت شاہ جیونہ کروڑ بخاری نقوی دے ناں تے رکھیا ڳیاہا۔ او مادر زاد ولی ہن۔انہاں دی دُعائیں بارگاہ ایزدی اچ قبول تھیاں ہن۔ اتھاں ہر سال وِساکھ اچ ست ݙینھ تک انہاں دا عرس جاری رہندے اتھاں سیال، بھروانے، چچکانے، بلوچ، سپرا، چدھڑ تے کملاݨے قبیلیاں دے لوگ آباد ہن۔ اتھاں زرعی اجناس دی منڈی ہے کپاہ نال کپڑ ا بݨاوݨ دے کارخانے ہن شور کوٹ توں ایندا فاصلہ 60میل ہے۔

شوکت مغل

پروفیسر شوکت مغل 4 جون 1947 ء کوں حسین بخش مغل دے گھر پیدا تھئے ۔ ایم اے کر تے تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1980 ء توں سرائیکی زبان و ادب دی خدمت کریندے پِن ۔ انہاں دیاں ہُݨ تئیں 60 کتاباں چھپ چکین ۔ پروفیسر شوکت مغل دا لسانیات وچ کم سب توں زیادہ اے ، انہاندیاں 60 دے لگ بھگ کتاباں شائع تھی ڳن ، جنہاں وچوں 50 لسانیات تے ہِن ، آپ دی سرائیکی خدمات تے قوم فخر کریندی اے ۔

شکیل پتافی

آپ دا اصل ناں محمد شکیل قلمی ناں شکیل تے ابے سئیں دا ناں مقبول احمد خان ہے۔ پتافی قوم تعلق ہے۔ کوٹ مٹھݨ شریف اچ 9دسمبر 1961ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے اُردو، ایم اے سیاسیات کرݨ دے بعد بطور لیکچرار شعبہ اُردو اپݨے فرائض سرانجام ݙیندے پن۔ 1980ء کوں وسیب دا ماݨ سئیں قیس فریدی (مرحوم) دی شاگردی اچ شاعری دا آغاز کیتا۔تصانیف اچ اکھ بے خواب عذاب شامل ہے۔راجن پور دے رہائشی ہن۔ ٻہوں چنڳی شاعری کریندن تے سرائیکی دے کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔

شورکوٹ

ضلع جھنگ دی ہک تحصیل ہے۔ دریائے چناب توں چار میل تے جھنگ توں 34میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اتھاں ریلوے اسٹیشن وی ہے تے فوجی چھائونی وی ۔تاریخی لحاظ نال اتنا ای قدیم ہے جتنا ہڑپہ۔ سکندر اعظم دے حملے دے ویلھے ’’سورین‘‘ آکھیا ویندا ہے۔ایکوں پہلی واری سفید ہن قبائل نے تاخت و تاراج کیتا۔ ݙاہویں صدی عیسوی اچ از سر نو آباد کیتاڳیا۔ اتھاں حضرت تاج الدین شوری دا مزار ہے جو محمود غزنوی دے زمانے اچ غیر مسلماں دے خلاف چلائی ونڄݨ آلی مہم اچ شہید تھی ڳے ہن۔ انہاں دے ناں دی نسبت شور کوٹ سݙیا ویندے۔ایں قصبے دے نواح اچ اُچے ٹٻے ایندی تہذیبی قدامت دے واضح ثبوت ہن۔ اتھوں کراشوک اعظم دے عہد دے سکے وی برآمد تھئے ہن۔ صوفی بزرگ سلطان باہو اتھائیں پیدا تھئے ہن۔ اتھاں انٹر کالج ہے، ہائی سکول ہے ، تحصیل دے دفاتر ہن۔ آبادی50ہزار توں ودھ ہے۔

شہاب دہلوی

شہاب دہلوی پاکستان دے معروف صحافی ، مورخ ، مصنف ہن۔ 20اکتوبر 1922ء کوں دہلی دے ہک علمی گھرانے اچ پیدا تھئے۔ اصل ناں مسعود حسین تے تخلص شہاب ہا۔ آپ نے تکمیل تعلیم دے بعد 1940ء اچ دہلی توں ماہنامہ تے ول ہفت روزہ ’’الہام‘‘ جاری کیتا جیڑھا1947ء تئیں باقاعدگی نال شائع تھیندا ریہا۔انجمن مدیران جرائد دہلی دے جنرل سیکرٹری منتخب تھئے۔ تحریک پاکستان دی سرگرمی اچ حصہ گھٖدا۔ 1947ء اچ ہجرت کر تے بہاول پور اچ سکونت اختیار کیتی۔ اتھوں کر اخبار ’’الہام‘‘ دا دوبارہ اجراء کیتا۔سیاست اچ حصہ گھنݨا شروع کیتا۔ 1949ء اچ بلدیاتی انتخابات اچ بہاول پور دے پہلے میونسپل کمشنر تے پہلے وائس چیئرمین منتخب تھیوݨ دا اعزاز حاصل کیتا۔ بہاول پور مسلم لیگ دی مجلس عاملہ تے آل پاکستان مسلم لیگ کونسل دے رکن ریہے۔ صدرایوب دے بنیادی جمہوریت دے نظام اچ یونین کمیٹی دے چیئرمین ، میونسپل کمیٹی ، ڈسٹرکٹ کونسل تے ڈویژنل کونسل دے رکن منتخب تھئے۔

بہاول پور اچ کئی ادبی تنظیماں قائم کیتیاں۔حلقہ ارباب ادب دے صدر ریہے جیندے زیر اہتمام بہاول پور اچ کل پاکستان اُردو کانفرنس منعقد کیتی ڳئی۔انجمن مدیران جرائد بہاول پور دے صدر ریہے۔ پریس کلب دے کئی واری بلا مقابلہ صدر منتخب تھئے۔اُردو اکیڈمی نال تاحیات وابستہ ریہے۔ اکیڈمی دے سہ ماہی رسالے ’’الزبیر‘‘ دے کئی یادگار خصوصی نمبرشائع کیتے مثلاً آپ بیتی نمبر، ادبی معرکہ نمبر، چولستان نمبر، آثار قدیمہ نمبر، اقتصادیات نمبر۔ آپ نے 29اگست 1990ء کوں وفات پاتی۔ بہاول پور اچ مدفن ہن۔

آپ دی تصانیف بے شمار ہن زیادہ اہم تے قابل ذکر اے ہن: خطہ پاک اوچ شریف ۔ خواجہ غلام فرید۔ اولیائے بہاول پور۔ مشاہیر بہاول پور۔ بہاول پور میں اُردو۔ بہاولپور کی سیاسی تاریخ۔ بہاول پور کی سا لمیت۔ جنگ نامہ۔ آپ دے شعری مجموعے اے ہن۔گل دسنگ۔ موج نور۔ نقوش شہاب۔

شوکت مغل دا کم

پروفیسر شوکت مغل دا سرائیکی لسانیات تے ٻہوں وݙا کم ہے۔ انہاں اپݨی کتاب ’’سرائیکی دیاں خاص آوازاں دی کہاݨی ‘‘ اِ چ سرائیکی دے قدیم رسم الخط دے دراوڑی دور توں گھن تے مختلف ادوار دے نمونے درج کیتے ہن تے ایں دے نال سرائیکی قاعدہ جات دی تریخ وی درج ہے ۔ نال ای انہاں کانفرنساں دا وی حوالہ جات دے نال ذکر کیتا ہے جیرھا سرائیکی رسم الخط طے کرݨ دے سلسلے اِ چ منعقد تھیاں ۔ کانفرساں دی رپورٹاں پڑھݨ نال اندازہ تھیندے جو سرائیکی زبان تے سرائیکی رسم الخط کیتے کیا کیا کوششاں تھیاں تے کتنے نامور لوکاں ایں عمل اِ چ حصہ گھدا ۔

شاہ جیونہ بخاری

شاہ جیونہ بخاری دا اصل ناں محبوب عالم ہا، سید میراں بھیک چشتی صابری دے خلیفہ ہن انہاں دا وصال 113ہجری وچ تھیا۔ مرشد دے حکم تے جھنگ آئے اَتے عرف عام وچ شاہ جیون مشہور تھئے۔ آپ دا تذکرہ اردو دے ابتدائی شعرا وچ تھیندے ۔ فقہ ، سندی ، محشر نامہ ، درد نامہ ، خواب نامہ پیغمبر اَتے ٻیاں کتاباں دے مصنف ہن ۔

شہر فرید

ضلع بہاول نگر دا ہک وڈا قصبہ ہے۔ دریائے ستلج دے جنوب اچ پنج میل دے فاصلے تے چشتیاں ریلوے اسٹیشن دے شمال اچ چار میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اتھاں فرید خان دوئم نے لال خان دے عہد اچ رنگیل محل تعمیر کرایا۔ ایں محل کوں بارود پھٹݨ نال بھاہ لڳ ڳی تے محل سُوا دا ڈھیر تھی ڳیا پر ایندے کھنڈر حالی تئیں موجود ہن۔ اتھاں بابا فرید گنج شکر دے مرید شیخ بدر الدین چشتی دا مزار وی ہے۔ اے قصبہ فرید خان دے ناں نال اورنگ زیب عالمگیر دے عہد اچ آباد تھیا۔ اتھاں تھانہ ڈاک خانہ تے ہسپتال وغیرہ دیاں سہولتاں موجود ہن۔ لُنگیاں، جائے نماز تے کھیساں دی وجہ نال مشہور ہے۔

شاہ یوسف گردیزؒ ملتانی

حضرت شاہ یوسف ؒ گردیز ملتانی دیکنیت ابو الفضل تے لقب آپ دا جمال الدین اے ،اسم گرامی شاہ یوسف اے،لوک عام طور تے آپ کوں شاہ گردیز آکھدن،آپ دی ولادت با سعادت قصبہ گردیز جیڑھا غنی دے نیڑے اے 450ھ اچ تھی۔تاریخ پیدائش تے بعض کتاباں اچ اتفاق کائنی مگر تقریباً ایہا درست سمجھی گی اے،درج اے جو آپ جد امجد حضرت شاہ گردیزی دا مزار وی ایں قصبہ اچ اے،آپ دا نسب سید کائنات حضرت محمد ؐ تک پُجدے۔

آپ دے جد امجد مخدوم علی قسور صاحب کرامت بزرگ ہن انہاں نے شاہ گردیزی ملتانی کوں تمام روحانی عطا کیتے آپ دی والدہ محترمہ نے وی فیضان نظر نال نوازیا ،انہاں بزرگاں کنوں روحانی فیض حاصل کرݨ دے بعد آپ سیر واسطے گئے آپ نے ایران ،توران،شام تے روم دا سفر کیتا ،ایں دوران سفر اچ عازمان حق تے سالکان جادٗہ نال ملاقاتاں کیتیاں تے انہاں کنوں فیوض تے برکات حاصل کیتیاں۔ایں طرح آ پ صاحب تصرفات ظاہری تے باطنی حامل محائن صوری تے معنوی وحید العصر بݨ گئے۔

والد محترم دی وفات دی خبر سݨ کرائیں سیر ترک کر تے اپݨے جد امجد دی خدمت کرݨ لگے۔اکثر اوقات گوشہ نشینی اچ گزار ݙیندے ہن تے خلوت اچ عبادت تے اطاعت الہی اچ یک گونہ مسرت محسوس کریندے ہن۔لیکن جیں ویلھے خلوت کنوں جلوت اچ امدے تاں آپ کنوں کرامات ظہور پذیر تھیندیاں ان ہاں کرامات کوں ݙیکھ کراہیں آپ دے ݙاݙا آپ کوں پندو نصاح دے ذریعے ایجھی گالھیں دے اظہار کنوں منع فرمیندے لیکن آپ نے صفر سنی اچ جیڑھی ریاضت تے مجاہدے کیتے ہن،انہاں دے باعث غیرار دی طور تے کرامتاں دا اظہار تھی ویندا ہا۔

آپ ہک مدت تائیں ملتان دے دیگر خطاں دے لوکاں کوں اپنیْ روحانی فیوض و برکات ونڈیندے ریہے،آخر کار81سال دی عمر اچ دار فانی کنوں رخصت تھئے۔ آپ کوں اوں جاہ تے دفن کیتا گیا جیڑھے حجرہ اچ آپ عبادت کریندے ہن،آپ دا مزار بوہڑ گیٹ دے اندر محلہ شاہ گردیز اچ واقع اے،جیڑھے اپݨے حسن تے جمال تے فن تعمیر دا بہترین نمونہ ہن ،آپ دے مقبرہ دے باہر شمالی پاسے ہک چبوترہ اے جیندے اچ ہک پکی خشت اتے حضرت علیؑ دا قدم مبارک ثبت اے ،اکثر سیاح روضہ تے حاضر تھی کراہیں قدم مبارک دے نشان دی وی زیارت کریندن۔

شہر سلطان

شہر سلطان ضلع مظفر گڑھ دا ہک قصبہ ہے۔ مظفر گڑھ توں جنوب اچ 36میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ دریائے چناب اتھوں ݙڈھ میل دے فاصلے تے ہے۔ ایندا ناں حضرت سلطان احمد قتال دے ناں تے شہر سلطان پیا۔ او عالم پیر دے ابا سئیں ہن۔ انہاں دا مزار وی اتھائیں ہے۔ شہر اچ ݙو بازار وی ہن، بخاری بازار تے مین بازار۔ الحمرا کاٹن جننگ فیکٹر ی وݙا صنعتی ادارہ ہے۔ طلبہ تے طالبات کیتے ہائی سکول ہن۔ ہک وݙا دینی مدرسہ، دیہی صحت دا مرکز، تھاݨہ تے دیہی ترقیاتی مرکز ہے۔ معروف سرائیکی شاعر سید مجہور بخاری مرحوم دا تعلق ایں شہر نال ہا۔ ایں دے نال نال کئی سرائیکی شاعراں ، ادیباں ، دانشوراں دا تعلق ایں شہر نال ہے۔

شیر شاہ

شیر شاہ ضلع ملتان دا ہک قصبہ ہے۔ ملتان توں نو میل دے فاصلے تے دریائے چناب دے کنارے واقع ہے۔ اتھوں ملتان تے غازی گھاٹ کیتے پختہ سڑکاں ویندیاں ہن۔ ایندا پُراݨا ناں رتن واہن ہا۔ سولہویں صدی عیسوی دے اوائل اچ صوفی بزرگ شاہ علی المعروف شیر شاہ نے اتھاں سکونت اختیار کیتی تے ایندا ناں شیر شاہ مشہور تھی ڳیا۔ انہاں دا مزار وی اتھائیں ہے۔ اکبر اعظم دے زمانے اچ اتھاں شدید سیلاب آیا جئیں نال علاقے کوں نقصان تھیاتے ایں شہر کوں ول آباد کیتا ڳیا ۔ فروری 1889ء اچ دریائے چناب تے ریل دا پل وی تعمیر کیتا ڳیا۔

شاہ حسینؒ

حضرت شاہ حسینؒ سرائیکی زبان دے قدیم شاعر ہن۔ بابر بادشاہ دی ہندوستان آمد دے ٻارہاں تیرھاں سال بعد 1539ء اچ لاہور اچ پیدا تھئے۔ابے سئیں دا ناں شیخ عثمان ہا ۔ ابتدائی تعلیم ٹکسالی دروازے دی مسجد اچ مولوی ابو بکر توں حاصل کیتی ۔ اتھاں شیخ بہلول دریائی توں فیض کیتا تے ٻارھاں سال دی عمر اچ قرآن حفظ کر گھٖدا۔ ݙینھ کوں روزہ رکھدے تے رات کوں تلاوت قرآن اچ گزریندے ہن۔ باقاعدگی نال داتا گنج بخش ؒ دے مزار تے حاضری ݙیندے ہن۔ 36سال دی عمراچ لاہور دے ممتاز عالم دین شیخ سعد توں تفسیر مدارک پڑھی۔ ایں دورا ن انہاں تے مجذوبیت دی کیفیت طاری تھی ڳئی تے ول کجھ ہوش نہ ریہا۔ آکھیا ویندا ہے جو انہاں دی مجذوبیت دا سبب ہک برہمن زادہ مادھو لال ہا ،جئیں نال آپ کوں ایں طرح پیار ہا ول آپ سماج دی پرواہ نہ کریندے ہن تے ول ’’مادھو لال‘‘ آپ دے ناں دا جز بݨ ڳیا۔ حالانکہ آپ دا اصل ناں شاہ حسین ہا۔ انہاں دے کلام اچ کافیاں ملدیاں ہن۔ اپݨے کلام اچ حافظ قرآن ہووݨ دی بناء تے ٻہوں سارے الفاظ علامت دے طور تے استعمال کیتے ہن۔ انہاں دی کافیاں اچ بے شمار قرآنی آیات موجود ہن ۔ مزار شالا مار باغ دے نیڑے باغبان پورہ لاہور اچ مرجع خلائق ہے۔ ہر سال مارچ اچ میلہ چراغاں دے ناں نال ہک ٻہوں وݙا میلہ لڳدے۔

شاہی عیدگاہ

اے عظیم عیدگاہ محمد شاہ دے زمانے اچ ملتان دے گورنر نواب عبدالصمد خان نے 1735ء اچ تعمیر کرائی۔ اے ملتان لاہور کوئٹہ روڈ تے شمال آلے پاسے ایں سڑک دے بالکل سامݨے واقع ہے جیڑھی عید گاہ توں دولت دروازے آلے پاسے ویندی ہے۔ مسجد دا محراب دار مسقف دالان 250فٹ لمبا تے 50فٹ چوڑا ہے۔ ایندے ست گنبد ہن۔

شمشیر حیدر ہاشمی

آواز دی دنیا دے وچ سئیں شمشیر حیدر ہاشمی کوں ٻہوں وݙا مقام اَتے مرتبہ حاصل اے۔ریڈیو پاکستان ملتان 1970ء اِ چ قائم تھیا ۔ نومبر ء ِ چ جمہور دی آواز ء ِ چ مہر صاحب دی آواز سامݨے آئی تاں سارے جڳ جہان تے چھا ڳئی۔ملک عزیز الرحمن تے شمشیر حیدر ہاشمی ’’مہر صاحب تے ملک صاحب دی جوڑی ‘‘ایجھے رنگ لاتے جو نہ صرف ریڈیو پاکستان ملتان د ا ناں اُچا تھیا بلکہ سرائیکی دی آواز وی سارے جڳ جہان تے پُڄ ڳی۔شمشیر حیدر ہاشمی ٻہوں چنڳے ٻہوں وݙے فنکار دے نال نال ٻہوںوݙے آدمی وی ہن انہاں دیاں ٻہوں خدمتاں ہن۔

شاہد عالم شاہدؔ

آپ دا اصل ناں شاہد عالم ہے۔1973ء کوں پیدا تھئے ۔ ایف اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ محراب والا احمد پور شرقیہ دے رہائشی ہن۔ٻہوں چنڳے اخلاق تے محبت کرݨ آلی شخصیت ہن۔ سرائیکی وسیب تے دھرتی نال ٻہوں محبت ر کھدن۔ سرائیکی کٹھ میل اچ شرکت کرݨ نی بھلدے۔ سرائیکی شاعری وی ڈاڈھی سوہݨی کریندن۔

سرائیکی ادب دے حوالے نال محراب والا اپنی ہک وکھری سنجان رکھدے،جتھاں سفیر لاشاری تے ظفر لاشاری جھئیں عظیم لکھاری پیدا تھئے،تے ول شاہد عالم خان شاہد وی اینہی قصبہ (محراب والا)دے جموڑ ہن۔شاعری دَینِ خدا وندی ہے تے ایہ صلاحیت اللہ تعالیٰ نے شاہدؔ صاحب کوں بدرجہ اُتم عطا فرمائی ہے۔سرائیکی غزل ہووے تے بھانویں نظم کمال درجے دی شاعری کریندن۔ڈاڈھیاں دا ڈڈھپ ،وسائل توں محرومی، بکھ تس ،بے وسی تے روہی دا منظر نامہ اپنے ہک مخصوص انداز نال بیان کریندن۔

شاہینہ خان

شاہینہ خان اللہ ݙیوایا رند بلوچ دے گھر روہیلانوالی اچ 1982 ء اچ ڄمی۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 2000 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ پیار دی چھاں انہاں دی مشہور کتاب ہِے ۔

شیر شاہ سوری

شیر شاہ سوری دا اصل ناں فرید خان ہا۔ سلطان محمد حاکم بہار دی ملازمت دے دوران ایں تلوار نال ہک شیر کوں ہلاک کیتا۔جیندی وجہ نال سلطان محمد نے ایکوں شیر خان دا خطاب ݙتا۔شیر شاہ سوری نے ملتان تا لاہور سڑک بݨوائی۔حضرت بہاء الدین زکریا ، شاہ رکن عالم ؒ تے شاہ یوسف گردیز دے مزاراں تے روغنی سلھاں دی وݙی خوبصورت مسیتاں تعمیر کرائیاں۔

شبنم اعوان

شبنم اعوان ہوراں دا اصل ناں عابدہ پروین ہے۔ آپ1960ء اچ پیدا تھئی ہن۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد درس و تدریس دے پیشے نال منسلک ہن۔ضلع رحیم یار خان اچ سکونت ہے۔ سرائیکی زبان نال ڈاڈھی محبت ہے تے سرائیکی شاعری ٻہوں سوہݨی کریندن۔

شبنم اعوان اردو تے سرائیکی دی مایہ ناز شاعرہ ہے، ہن تائیں آپ دیاں اردو ،سرائیکی ملیاں جلیاں 6کتاباں چھپ چکیاں ہن۔شبنم صاحبہ اردو تے سرائیکی دی ہک مشاق شاعرہ ہے تے آپ دا شمار استاذالشاعرات اچ تھیندے۔آپ دی شخصیت تے شاعری تے منہاج القرآن یونیورسٹی توں ایم فِل کیتا گئے۔ضلع رحیم یار خان دی طرفوںآپ کوں ٹیلنٹ خواتین ایوارڈ پیش کیتا گیا۔

شیما سیال

شمیم اختر المعروف شیما سیال 1951 ء اچ قاضی واحد بخش مرحوم دے گھر اللہ آباد اچ پیدا تھین۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1976 ء اچ ادب نال ڳانڈھا جڑیا تاں لکھݨ شروع کیتی ۔ شیما سیال ٻہوں چنڳے افسانے لکھئے ۔ شیما سیال دی شادی سرائیکی ادب دے ایڈیٹر عمر علی خان بلوچ نال تھئی تے اوندے وچوں اولاد وی ہے ۔ شیما سیال سرائیکی قلم قبیلہ دا ہِک ٻہوں وݙا ناں ہے ۔

شاہد عطا مقدس

شاہد عطا مقدس عطا محمد دے گھر 2 فروری 1963 ء اچ پیدا تھیاں ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔

شاعریں دی عظیم دھرتی ‘دیرہ غازی خان

دیرہ غاز یخان ملتان ڈویژن دا ہک ضلع ہا۔ یکم جولائی 1982ء کوں ایکوں ڈویژن بݨا ݙتا ڳیا۔ایں علاقے دی تاریخ خاصی پُراݨی ہے۔ 1445ء اچ لنگاہ خاندان دے تحت ریہا۔ شہر ڈیرہ غازی خان ہک مقتدر بلوچ سردار میر حاجی میرانی نے اپݨے پُتر غازی خان دے ناں تے 1476ء اچ آباد کیتاہا۔ 1739ء اچ نادر شاہ نے حملہ کیتا۔ 1747ء اچ نادر شاہ دے قتل تے ایندے تے احمد شاہ ابدالی قابض تھیا۔ 1819ء اچ راجا رنجیت سنگھ دا قبضہ تھیا ۔ 1849ء اچ انگریزاں دا قبضہ تھی ڳیا۔

ضلع ڈیرہ غازی خان دے شمال اچ ڈیرہ اسماعیل خان تے جنوبی وزیرستان، مشرق اچ ضلع مظفر گڑھ، جنوب اچ ضلع جیکب آباد تے سکھر دے اضلاع تے مغرب اچ کوہ سلیمان تے کوئٹہ ڈویژن ہن۔فورٹ منرو اتھاں دا بلند ترین مقام ہے۔ تونسہ تے راجن پور اچ جنگلات دے وݙے وݙے ذخائر ہن۔ ہُݨ پختہ پل نال غازی گھاٹ کوں مظفر گڑھ نال ملایا ڳیا ہے۔ریلوے لائن دی تعمیر نال ضلع دے اہم قصبے جام پور ، مٹھن کوٹ، تونسہ وغیرہ آپت اچ مل ڳے ہن۔ اتھاں گورنمنٹ کالج، گورنمنٹ ایلیمنٹری کالج( خواتین) ڈویژنل پبلک سکول، گورنمنٹ انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی وغیرہ تے کئی تعلیمی ادارے ہن۔ حضرت سخی سرور ، حضرت خواجہ سلیمان تونسوی، حضرت دین پناہ، حضرت پیر عادل شاہ تے زندہ پیر دے مزارات وی ہیں ضلع اچ ہن۔

شہر ڈیرہ غازی خان دریائے سندھ دے کھٻے کنارے ، ملتان دے مغرب اچ 60میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایں شہر کوں ’’دیرہ پھُلاں دا سہرا ‘‘ آکھدن۔

1909ء اچ اے شہر دریا دے کٹائو دی زد اچ آڳیا۔ دریا برد تھیوݨ دے بعد موجودہ شہر دی بنیاد دریا توں ویہہ کلو میٹر دے فاصلے تے رکھی ڳئی۔پُراݨی جھاہ ہُݨ چورہٹہ سݙویندی ہے۔ اتھاں غازی خان اول دا مقبرہ پہلے توں موجود ہا۔ ایں شہر کوں اے فخر حاصل ہے جو پاکستان دا ناں سب توں پہلے ہیں جھاہ تے گھٖدا ڳیا۔ لفظ ’’پاکستان‘‘ دے خالق تے تحریک پاکستان دے رہنما چودھری رحمت علی 1930ء توں کجھ پہلے ، ضلع ڈیرہ غازی خان دے علاقے ’’روجھان‘‘ اچ مزاری اسٹیٹ دے مشیر تے مزاری برادران (بلخ شیر مزاری تے شیر باز مزاری)دے اتالیق دی حیثیت نال فرائض انجام ݙیندے ریہے ہن۔ٻیا اے جو ڈیرہ غازی خان دے ہک معروف صحافی شیر محمد نے 1934ء اچ ای اپݨے ناں دے نال ’’پاکستانی‘‘ لکھیا۔ قومی یادگار دی حیثیت نال ’’پاکستانی چوک‘‘ تعمیر کیتا ڳیا۔ یونینسٹ حکومت دے خلاف سول نافرمانی دی تحریک دا آغاز ایں چوک توں تھیا ہا۔شہر اچ کئی سوہݨیاں عمارتاں ہن۔ عجائب گھر، ریلوے سٹیشن، غازی خان دا مقبرہ تے ٹینس کورٹ دی عمارت قابل دید ہے۔

گھریلو صنعتاں اچ لکڑی دی مختلف اشیاء جنہاں اچ ٹیبل لیمپ، تصویریں دے فریم، شیشیاں دے فریم، تے کھݙوݨے شامل ہن۔ پاکستان دی سب توں وݙی سیمنٹ فیکٹری ’’ڈی جی سیمنٹ‘‘ اتھاں قائم کیتی ڳئی ہے۔ اے فیکٹری 600ایکڑ رقبے تے کھنڈی ہوئی ہے تے ایندی پیداواری صلاحیت 40لکھ ٹن سالانہ ہے۔ٻیا اے جو ٹریکٹر سازی دا ہک کارخانہ تے ہک ٹیکسٹائل مل وی کم کریندی پئی ہے۔ قدرت نے ایں علاقے کوں تیل، گیس تے یورانیم جیہیں قیمتی دھاتاں دے تحفے عطاء کیتے ہن۔ شہر اچ یورانیم دی تلاش تے ایندے تے ریسرچ کیتے پاکستان ایٹمی توانائی کمیشن دا ہک مقامی ادارہ کم کریندا پے۔

شہرِ ملتان دا ارتقاء

ملتان دی تہذیب و ثقافت اتنی قدیم تے عظیم ہے جتنی جو انسانی تاریخ۔ ملتان دنیا دے تہذیب و تمدن دے قدیم ترین مراکز اچوں ہک ہے۔اساں محمد بن قاسم ؒ دی فتوحات پڑھوں یا ابن بطوطہ دا سفر نامہ ، چینی سیاح تے مورخ ہیون سانگ دے واقعات سفر پڑھوں یا سکندر اعظم دے حملے دے واقعات، مہاراجہ بکرما جیت دے عہد دی تاریخ پڑھوں یا چندر گپت تے سمندر گپت موریہ دے حالات، اساں تزکِ تیمور ی پڑھوں یا تزکِ بابری۔ اساکوں انہاں تمام مختلف الاقامت تے مختلف النوع تواریخ اچ اگر مشترک ملدی تاں صرف ہک گاٖل ، تے ا و ہے ملتان تے ایندے تہذیبی تے ثقافتی حالات و واقعات۔ نہ سکندر اعظم نے کݙاہیںمحمد بن قاسم کوں ݙٹھا تے نہ ای ابن بطوطہ نے ہیون سانگ کوں، نہ تیمور نے کݙاہیں بابر کوں ݙٹھا تے نہ ای بکر ماجیت نے کݙاہیں چند گپت موریہ کوں لیکن انہاں سب دیاں اکھیں نے ہک چیز کوں ݙٹھا ہا تے او ہے ملتان تے ایندی تہذیب و ثقافت۔ ملتان دی ایں عظمت و قدامت کوں ݙیکھ تے اے خیال اَمدے جو خدا نے ’’کُن‘‘ آکھیا تے نتیجے دے طور تے آدمؑ دے نال ملتان وی موجود ہا۔

شباب للت

شباب للت اردو سرائیکی تے ہندی دے معروف شاعر ہن، 3 اگست 1933ء کوں خانگڑھ اچ پیدا تھئے۔ ہماچل پردیش دی کلا سنسکرتی و بھاشا اکیڈمی انہاندے شعری مجموعہ ’’ سمندر پیاسا ہے ‘‘ تے 1986ء کوں ایوارڈ توں نوازیا۔

شہزادہ آصف علی گیلانی

معروف سرائیکی شاعر تے گلوکار آصف علی گیلانی کرم حسین شاہ گیلانی دے گھر ٹبی سیداں جہان پور جلال پور پیر والا اچ 1968 اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک اچ تعلیم چھوڑ ݙتی تے گلوکاری شروع کر ݙتی ۔ 1993 ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں مشہور کتاباں اچ ٹھرکی مزاج ، عاشق مزاج ، آصف دے ݙوہڑے شامل ہِن ۔

شفقت بزدار

شفقت بزدار دا اصل ناں غلام یحییٰ خان ہے ۔ آپ وستی بزدار تونسہ اچ غلام رسول خان بزدار دے گھر 14 اکتوبر 1956 اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ، ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1973 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں اقبال سوکڑی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کتاب اچ نونہہ سس دا جھیڑا، نکھیڑے، کریہہ دا قرض شامل ہِن ۔

شاہ شمس سبزواریؒ

شمس الفقراء حضرت شمس الدین محمد سبزواری ؒ دے والد ماجد دا ناں سید صلاح الدین ہا،آپ دی پیدائش 560ء اچ غزنی دے ہک شہر سبزوار اچ تھی۔اوں وقت عراق تے محمد یار مرزا دی حکومت ہائی۔حضرت شمس سبزواری دا سلسلہ نسب حضرت امام جعفر صادق نال ملدے۔

حضرت شمس کوں انہاں دے چاچا عبدالہادی وݙی توجہ نال تفسیر ،فقہ ،تے ݙوجھے علوم ظاہری نال وی آراستہ کر ݙتا۔579ھ اچ جیں ویلھے سید صلاح الدین تبلیغ کیتے بدخشاں روانہ تھیے تاں شمس سبزواری کوںوی نال گھن ڳے۔اوں وقت آپ دی عمر انوی سال ہائی۔بدخشاں اچ تبلیغ دے بعد تبت ڳے تے لوکاںکو ں تبلیغ دا درس ݙتا۔اتھوں کے کشمیر دا رُخ ݙتا جتھاں سورج پرست رہندے ہن،پیو پتر دی کوششاںنال ایں علاقے دے ہزاراں لوکاں نے انہاں دے عقائد کوںقبول کیتا۔

586ھ کوںپُیو پتر اپنے وطن سبزوار واپس آئے،شمس الدین سبزواری نے شادی کیتی تے انہاں دے فرزند ڄمیے جنہاں دے ناں نصیر الدین محمد تے سید علائوالدین احمد ہن،سید علائو الدین احمد زندہ پیر دے لقب نال مشہور تھیے،شمس سبزواری کوں تبریز بہوں پسند ہا ،چنانچہ 600ھ ہجری اچ والد دی اجازت نال تشریف گھن ڳے تے کئی مقامات تے تبلیغ اچ مصروف رہیے۔سید صلاح الدین وی اپنے عقائد دی پاداش کیتے روائتاً 664ھ کوں قتل تھی گے تاں شاہ شمس کنے ہجر ت کنے سوا چارہ نہ رہیا۔سبزوار کنوں بغداد آ ڳے، ول کاظمین چلے ڳے،تے اتھاں کجھ عرصہ قیام دے بعد ہندوستان دی سرحد اچ داخل تھیے ،اتھاں کجھ عرصہ قیام دے بعد ملتان دا رُخ کیتا ،ملتان اچ اسماعیلیاں دا اقتدار کئی سو سال کنوں ہا،اگرچہ انہاں ڈینھاں ختم تھی چکیا ہا مگر ولا وی کجھ اعتقادی کشش باقی ہن ،آپ دی ملتان آمد 574ھ معلوم تھیندی اے تقریباً ڈاہ سال بعد انتقال کر گئے۔آپ دی مساعی دی وجہ نال کہیں حد تک اسماعیل رسوم تے ہندو عقائد اچ ہم آہنگی دے باعث کئی ہندو گھرانے مسلمان تھیے۔

شوکتؔ عاجز

آپ دا اصل نال شوکت علی ہے۔ 1972ء کوں ضلع مظفر گڑھ اچ پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ پلمبرنگ دے کم کار اچ مصروف ہن۔سرائیکی ماء دھرتی تے سرائیکی زبان نال ݙاڈھی محبت رکھدن۔ ٻہوں چنڳے اخلاق دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان ہن۔

شوکت عاجز دا تعلق پٹھانے خان دی دھرتی کوٹ ادو نال ہے ۔آپ اردو تے سرائیکی ڈوہائیں زبانیں وچ شاعری کریندن۔1995ء کنوں شاعری دا آغاز کیتا۔ خوش نصیب ہے شوکت عاجز جو اوکوں پختہ ادبی شعور رکھن آلا ہک پر مغز شاعر شفیق انور شازاستاد دی صورت اچ اپنے قریب مل گیا۔یعنی جئیں ویلے استاد دی ضرورت محسوس تھیوے تاں اونہی ویلے ڈو اڈھائی قدم دے فاصلے تے’’عالیان کتاب گھر ‘‘استادِ محترم کول پج ویندن تے شفیق صاحب وی فراغ دلی نال عاجز تے شفقت فرمیندن۔شیت ایہ شوکت دے استادِ محترم دی تربیت دا اثر ہے جو اوہ بزرگ علمی ادبی شخصیات دا ادب و احترام کریندے تے انہاندی صحبت اچ بہناںاپنی خوش بختی سمجھدے۔ جتھاں تک شوکت عاجز دی شاعری دا تعلق ہے تاں آپ ڈوجھیاں صنفاں دے نال گیت وی لکھدن ۔ریڈیو پاکستان ملتان دے شعبہ موسیقی نے شوکت عاجز دے کئی گیت ریکارڈ کیتے جیڑھے جو بہوں مقبول تھئے ۔تے اکثر ریڈیو توں نشر تھیندے رہ ویندن۔

شاہد شاہ شاہدؔ

شاہد شاہ شاہدؔ 1972ء کوں موضع کونڈی تحصیل و ضلع لودھراں وچ پیر فرزند علی شاہ دے گھر پیدا تھئے، میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی ۔شاعری دے حوالے نال 1990ء کنوں مجید ناشاد دی راہنمائی وچ اپنی شاعری دا آغاز کیتا ۔شاہد مرحوم زبر دست شعری قوّت دے حامل شاعر ہَن ۔اردو، سرائیکی ڈوہائیں زباناں وچ خوبصورت شاعری کریندے ہن ۔سرائیکی اچ ڈوہڑہ ،غزل ، نظم، گیت قطعہ وغیرہ لکھدے ہن۔ جڈاں جو وڈی تیزی نال آپ دے 4 شعری مجموعے ،پندھ پتھراں دا، نیر نگال، غم دی شام تے جھات انہاں دی حیاتی وچ یعنی 2009ء تک چھپ کے منظر ِ عام تے آگئے ہن ۔اجاں شاہد شاہ شاہدؔ بہوں کجھ لکھناں ہا جو موت دا قاصد وقت توں پہلے آگیا تے آپ 13 اگست2015ء کوں صرف 43 سال دی عمر اچ اللہ کوں پیارے تھی گئے۔

شاہد نجمی

شاہد نجمی دا اصل ناں غلام اکبر ہے ۔ لڈݨ میلسی اچ محمد بخش مگسی بلوچ دے گھر یکم اپریل 1955 ء کوں پیدا تھئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1984 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ منظور حسین اسد دے شاگرد ہِن ۔

شہزاد جعفری

شہزاد جعفری درہڑ واہݨ تحصیل میلسی اچ میاں اللہ ݙیوایا وریا دے گھر پہلی جون 1963 ء اچ ڄمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے سرکاری ملازم تھی ڳئے ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ ڈاکٹر منظور حسین اسد انہاں دے استاد ہِن ۔

شاہد دھریجہ

شاہد دھریجہ سئیں اللہ بخش دھریجہ دے گھر دھریجہ نگر اچ 15 دسمبر 1983 ء کوں اکھ کھولی ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ انہاں دی ہِک کتاب زندہ ہے بے نظیر سامݨے آئی اے۔

صادق آباد

صادق آباد ضلع رحیم یار خان تے سرائیکی وسیب دی آخری تحصیل ہے۔ اے شہر سرائیکی وسیب تے سندھ دے سنگم تے واقع ہے ۔ جغرافیائی طور تے اے سابقہ ریاست بہاول پور دا حصہ ہا تے بہاو ل پور ہُݨ ہک ڈویژن ہے۔ بھارت دی سرحد اتھوں کر تقریباً 20میل دے فاصلے تے ہے ۔ اے شہر رحیم یار خان توں صرف14میل دے فاصلے تے ہے۔ ایں نویں شہر دا سنگ بنیاد نومبر1948ء اچ امیر بہاولپور ، صادق محمد خان عباسی خامس نے رکھیا تے انہاں دے ناں نال ’’صادق آباد‘‘موسوم تھیا۔ ایندی بنیاد رکھے ونڄݨ تو ں پہلے احمد پور لمہ ایں تحصیل دا صدر مقام ہا۔ جدید شہر ہووݨ دے باوجود ایں ٻہوں تیزی نال ترقی کیتی اے۔

تحصیل صادق آباد دے لوکاں دی اَݨ گھٹ محنت د ے نتیجے نال اے علاقہ صنعت، تجارت تے زراعت دا قابد تقلید نمونہ ہے۔ اتھاں ہُݨ 20کاٹن جننگ فیکٹر یاں ہن، 2عدد آئل ملاں ہن، یونائیٹڈ شوگر ملز ہے ، فوجی فائونڈیشن دی ایشیاء دی سب توں وݙی کھاد فیکٹری ایف ایف سی ہے۔ ادویات بݨاوݨ آلی شاریکس لیبارٹریز ہے۔ شیر پاک دے ناں نال بوتلاں تے بند کھیر اتھائوں پورے ملک کوںفراہم کیتا ویندے۔ اتھاں چار کالج تے ٻارہاں ہائی سکول ہن ، علاج معالجے کیتے بہترین کلینک ہن۔ دینی تعلیم کیتے مدرسہ انوار القرآن، دارالعلوم مدینہ، مدرسہ رفیق العلماء ، مدرسہ عربیہ فیض الاسلام، مدرسہ عربیہ رشیدیہ تعلیم القرآن مشہورہن۔ تحریک پاکستان دے ݙو انتہائی اہم کارکن اتھاں مقیم ہن، میر زاہد حسین، تے مولوی بشیر ا ٹھگر۔ میر زاہد حسین دا قائم کردہ ’’بیت الحکمت‘‘ سنٹرل لائبریری بہاولپور دے بعد پورے بہاول پور ڈویژن دا سب توں معیاری کتب خانہ ہے تے اہل علم کیتے قابل دید ۔ اتھاں قابل دید مقامات ٻئے وی ہن۔ بھونگ دی مسیت، یا گڈو بیراج جیڑھا صرف ہک گھنٹے دی مسافت تے ہے یا احمد پور لمہ جیندے قدیمی تاریخی قلعے دے آثار حالی تئیں موجود ہن ۔

صادق گنج منڈی

صادق گنج منڈی سرائیکی وسیب دے ضلع بہاول نگر دا ہک قصبہ تے ریلوے سٹیشن ہے۔ بہاول نگر توں 34کلو میٹر دے فاصلے تے ہے۔ ایندا سنگ بنیاد 14نومبر 1904ء کوں امیر بہاول پور صادق محمد خاں عباسی خامس نے رکھیا تے انہاں دے ناں تے ’’صادق آباد‘‘ وانگوں ’’صادق گنج‘‘ موسوم تھیا۔ اتھاں دی زمین ٻہوں زرخیز ہئی لیکن 1958ء دے شدید سیلاب دی وجہ نال پورا علاقہ سیم تے تھور دا شکار تھی ڳیا ۔

صوبہ اوچ

اُچ کہیں زمانے اچ اپݨی حیثیت صوبہ دی رکھدا ہا اے شہر علم و ادب دا مرکز ہا پرے پرے کنوں لوک اتھاں علم گھنݨ کیتے امدے ہن ، اتے ہزاراں میلاں دا پندھ تے مشکلات دا سامھا کر تے اپݨا مقصد پورا آن کریندے ہن ، ایں شہر اچ بے شمار کتب خانے تے لائبریریاں ہن، ٹھٹھہ دی طرح اے شہر عالماں ،ادیباں ، رئیساں تے بادشاہاں دا شہر ہا ، جیکر تریخ ورقے پھرول تے ݙٹھے ونجن تاں پتہ لڳدے جو بر صغیر اچ اوچ کوں علم و ادب دا لحاظ نال علم دا خزانہ آکھیا ونڄ سڳدے ، سیاح لوک پرے پرے دے علاقیاں دا پندھ کر تے ایندی تاریخی حیثیت خوبصورتی کوں ݙیکھݨ کیتے امدے ہن ، 1833 اچ ابن بطوطہ اوچ آیا ہئی ۔ کئی ٻئے سیاحواں اپݨے سفر نامیاں اچ اوچ شریف دی عظمت تے خوبصورتی دا ذکر وݙے سوہݨے لفظاں نال کیتے۔

محمد بن قاسم نے وی اوچ اچ قیام کیتا ہا، سلطان محمد غوری تاں اینکوں گھر بݨائی رکھیا ۔ اے شہر کئی واری برباد تے ول آباد تھیندا رہ ڳئے ،اتھاں ٻئے بزرگاں دے نال نال سرائیکی دے ٻہوں وݙے کردار گانمݨ سچار دی قبر وی موجود ہے ۔ سرائیکی دے جڳ مشہور شاعر حضرت بلھے شاہ سئیں دی پیدائش اوچ شریف دی ہے ، بعد اچ آپ قصور تشریف گھن آئے ۔ اوچ شریف دے جتنے وی حوالے ہن اوندی شان تے عظمت دے حوالے ہن ۔ سرائیکی تاریخ تہذیب تے تمدن دے حوالے نال ایں شہر دا ناں اُچا ہے ۔ ایں شہر دی تاریخ تے ثقافت تے ٻہوں کم دی ضرورت ہے ۔ تاریخ اوچ دے حوالے نال شہاب دہلوی تے ٻئے مصنفین دیاں کتاباں شائع تھی چکین ۔ اے شہر بلا شبہ اپݨے ناں والی کار ٻہوں اُچا ہے ۔

صادق محمد خان عباسی

صادق محمد خان عباسی خامس امیر ریاست بہاول پور ہن۔ 1904ء اچ پیدا تھئے ، حالی ترائے سال دے ہن تے انہاں دے ابا سئیں نواب محمد بہاول خامس فروری1907ء اچ بندرگاہ عدن توں سفر حج دی واپسی تے فوت تھی ڳئے۔ ہک مجلس نیابت بݨائی ڳئی جئیںٻہوں ذمہ داری نال اپݨے فرائض ادا کیتے۔ نواب صادق محمد خان نے 1924ء اچ کاروبار حکومت سنبھالیا۔ انہاں دے عہد اچ ریاست نے تعلیمی تے فلاحی اعتبار نال ٻہوں ترقی کیتی ، نویاں نویاں نہراں نال ریاست دے اکثر بنجر تے گھٹ آبادی آلے علاقے سر سبز و شاداب کر ݙتے۔ نواب صاحب نے تحریک پاکستان دا ساتھ ڈتا تے آزادی دے بعد بہاول پور دا الحاق پاکستان دے نال کر گھٖدا۔ قیام پاکستان دے ویلھے جݙاں ملک دی مالی تے معاشی حالت ٻہوں خراب ہئی تے سرکاری ملازمیں کوں تنخواہواں ݙیوݨ کیتے وی رقم نہ ہئی ، ایں ویلھے آپ نے پاکستان دی بھرپور مالی امداد کیتی۔

1955ء تئیں بہاول پور ہک آزاد یونٹ دے طور تے پاکستان داحصہ ریہا تے امور خارجہ، دفاعی تے کرنسی دے علاوہ دیگر تمام امور اچ خود مختار ہی۔ 1955ء اچ ون یونٹ دے قیام دے بعد بہاول پور کوں مغربی پاکستان اچ شامل کر گھٖدا ڳیا۔ 1970ء اچ جݙاں ون یونٹ دا خاتمہ تھیا تاں اہل بہاولپور نے مطالبہ کیتا جو انہاں دا سابقہ تشخص بحال کیتا ونڄے پر حکومت پاکستان نے ایں ریاست کوں صوبہ پنجاب اچ شامل کر تے ہک ڈویژن بݨاݙتا۔ نواب سر صادق محمد خان عباسی 24 مئی 1966ء کوں وفات پا ڳے تے نواب الحاج محمد عباس خان عباسی انہاں دے جانشین بݨے۔

صوبہ سرحد اِچ ریفرنڈم

تقسیم توں پہلے صوبہ سرحد اِچ ریفرنڈم تھیا ریفرنڈم کوں کامیاب کرݨ اِچ دیرہ اسماعیل خان ٹانک بنوں تے صوبہ سرحد اِچ شامل ٻئے علاقیں دا حصہ سب توں زیادہ ہے ، پشتو ناں دے مقابلے اِچ سرائیکی ہزار تے ہند کو آلئیں ودھ چڑھ ریفرنڈم اِچ حصہ گھٖدا تے پاکستان دے حق اِچ ریفرنڈم کوں کامیاب کرایا، پشتون رہنما خان عبد الغفارخاں دی مخالفت دے مقابلے اِچ دیرہ اسماعیل خان توں پیر آف زکوڑی سئیں عبداللطیف زکوڑی، عطاء اللہ خان کنڈی، عبداللہ جان پوٹہ، نواب آف ٹانک قطب الدین خان سدوزئی تے دیرے ٹانک دے ہک ہک ڄݨے ݙینھ رات ورک کر تے ریفرنڈم کوں پاکستان دے حق اِچ کامیاب کرایا، دیرے دے سرائیکیں کوں اُمید ہئی جو پاکستان بݨسے اساکوں انصاف ملسے پر پاکستان بنݨ دے مخالفت کرݨ آلے پشتونیں کوں سب کجھ ݙے ݙتا ڳیا تے سرائیکیں کوں ہُݨ تئیں عذاب ملدا پے۔

صوفی فیض محمد دلچسپ

ست دریاویں دی دھرتی ‘سرائیکی دھرتی زرخیز ہووݨ دے نال نال مردم خیز وی ہے۔بلاشک ایں سرائیکی ماء دھرتی اتنے عظیم پتر پیدا کیتن جو انسانیت انہاں تے ہمیش فخر کریندی رہ ویسے۔ انہاںعظیم لوکاں وچوں ہک ناں صوفی فیض محمد دلچسپ دا ہے ‘ صوفی فیض محمد دلچسپ روہی دے سادے تے ساد مرادے انسان ہِن ‘آپ جند و پیرکمال نکی جہی وستی وچ پیدا تھئے پر سرائیکی شاعری وچ بہوں ناں کمایا۔ دلچسپ سئیں دا وڈا حوالہ عاشق مصطفیٰ تے ثناء خوان رسولؐ دا ہے ‘سرکارؐدی ثناء مٹھے تے سوہݨے انداز نال جئیں طرح سئیں صوفی فیض محمد دلچسپ کیتی اَج تک کنیں وچ اوجھی مٹھی آواز نی پئی ‘حمد نعت‘ مولود‘ کافی‘ مرثیہ قصیدہ تے نعتیہ ڈوہڑے بہوں زیادہ مقدار وچ لکھیے۔

آپ دا ناں فیض محمد تخلص دلچسپ ، آپ 1939ء اچ تحصیل لیاقت پور دے قصبہ جندو پیر کمال اچ پیدا تھئے۔ آپ سرائیکی زبان دے مایہ ناز شاعر ہن، شعر و شاعری آپ کوں والد صاحب دی طرفوں ورثہ اچ ملی ہے ، آپ دے والد صاحب حاجی قادر بخش ہک چنڳے سرائیکی شاعر ہن۔ آپ مشاعریاں اچ شرکت کر تے اول انعامات حاصل کرݨ دے علاوہ سونے دا تمغہ حاصل کیتا ۔ جیڑھا سابق گورنرپنجاب محمد عباس خان عباسی 1968ء اچ انہاں کوں عطا کیتا تے ݙوجھا تمغہ خدمت ادب سرائیکی حاصل کیتا جیڑھا سابق کمشنر بہاولپور جناب میر عجم خان انہاں کوں عطا کیتا ۔ دلچسپ 1969ء اچ غالب دی صد سالہ برسی دے موقع تے بہاولپور توں تمغہ غالب وی حاصل کیتا۔ آپ دے کئی شعری مجموعہ شائع تھی چکیے ہن ، بعد اچ انہاں کوں کٹھا کر تے ’’دیوانِ دلچسپ ‘‘ دے ناں توں شائع کیتا ڳے ۔

صدیق طاہر

صدیق طاہر بہاولپور ڈویژن دے مایہ ناز ادیب ، شاعر تے تاریخ دان ہن۔ آپ دا ناں علمی تے ادبی حلقیاں اچ نہایت احترام نال گھدا ویندا ہے ۔آپ 1939ء اچ بہاولپور شہر اچ پیدا تھئے، میٹرک تئیں تعلیم بہاولپور اچ حاصل کیتی ۔ ایف اے ، بی اے تے ایم اے سیاسات دے امتحانات پرائیوٹ طور تے پاس کیتے۔ 1959ء اچ محکمہ تعلیم اچ مدرس تعینات تھئے جتھاں پنج سال تئیں ملازمت کیتی۔ 1967ء اچ محکمہ اطلاعات اچ بطور مقالہ نگار تعینات تھئے تے ست سال بہاولپور تے ملتان اچ مقالہ نگاری کریندے ریہے۔ 1973ء اچ وفاقی محکمہ اطلاعات دے ادارے پاکستان نیشنل سنٹر اچ بطور اسسٹنٹ ریذیڈنٹ ڈائریکٹر تعینات تھئے ۔ آپ اپݨی ادبی زندگی دا آغاز تعلیم دے دوران ای کر ݙتا ہا ۔شعر و ادب دے علاوہ تاریخ تے تحقیق نال گھاٹی دلچسپی گھندے ہن۔ ایں سلسلے اچ آپ سب توں پہلے بہاولپور دی تاریخ صادق نامہ دا اردو ترجمہ کیتا جیڑھا بہاولپور توں 73ء اچ شائع تھیا۔ ایں دے بعد خواجہ فرید دا اردو دیوان مرتب کرایا ۔ سندھ دے مشہور صوفی شاعر حضرت سچل سرمست دے دیوان دا اردو ترجمہ کیتا۔ جیڑھاپاکستان فاؤنڈیشن لاہور 1980ء اچ شائع کیتا، آپ اردو تے سرائیکی ݙوہیں زباناں اچ شاعری کریندن ۔ غزل تے نظم آپ دا خاص موضوع ہے۔ ٻہوں وݙے آدمی ہِن ، اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندے ہن ۔

صابر سودائی

آپ دااصل ناںمحمدوارث تے قلمی ناں صابرسودائی ہے ۔ یکم دسمبر 1958ء کوں غلام محمد دے گھر فروکہ ضلع سرگودھا اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں فروکہ اچ پڑھیے ۔ گورنمنٹ کالج جھنگ اچ بطور لیبارٹری اسسٹنٹ کم کیتا، ایں توں بعد محکمہ خوراک وچ ملازم لڳیے۔ شاعری دا شونق سکول دے زمانے توں ای شروع تھیا۔ شاعری دے گر توں چنڳی ریت جگایو نیں۔ غزل ، نظم ، گیت، قطعہ ، ݙوہڑہ تے ماہیا لکھدے ہن ۔ انہیں دیاں ݙو کتاباں ’’نین سمندر‘‘ اَتے ’’پلکاں ہیٹھ چنھاں‘‘ چھپ چکین ۔

صوفی تاج گوپانگ

سرائیکی ادیب ، دانشور صوفی تاج محمد گوپانگ 1952 اچ کوٹلی خدائی راجن پور اچ خدا بخش خان دے گھر پیدا تھئے ۔ سرائیکی ادب تے سرائیکی سیاست دے حوالے نال انہاں دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ انہاں دی ہِک کتاب ’’ صدیں سچ اَلایا‘‘ ہے جیندے وچ دنیا دے مشہور شاعریں دے نظمیں دے سرائیکی اچ منظوم ترجمے کیتے ڳن، انہاں دی ٻئی کتاب قصہ کراں پُٹھا 2018ء اچ آئی ۔ احٖ کل علیل اِن ، اللہ سئیں انہائیں کوں صحت عطا فرماوے ۔

صوبہ ملتان دیاں حداں

سرائیکی وسیب کیڑھے علاقیاں تے مشتمل ہے ؟ ایندی پیداوار کیا ہے ؟ اتھاں کیا کیا موجود اے ؟ ایں بارے جاݨ سنڄاݨ ہے تاں ادھوری تے نامکمل پر ول وی سرائیکی وسیب دے لوکیں خاص طور تے طالب علمیں تے نینگریں کوں ایں بارے آگاہ کرݨ ضرور ی ہے ۔آکھیا ویندے جو سرائیکی خطے دی تاریخ اتنی پراݨی ہے ، جتنی کہ انسان دی خود اپݨی تاریخ، اتھاں پہلی واری انسان اپݨے اپݨے ݙو پیریں تے ٹرݨ سِکھیا تے اوں انسان کوں انسان بݨاوݨ دی ریت کوں اڳوں تے ٹوری۔

ہک دور ہا جݙاں سرائیکی وسیب دی سلطنت ملتان دیاں حداں ہک پاسے اجمیر ، ٻئے پاسے جالندھر امرتسر، ٻئے پاسے کیچ مکران تے ٻئے پاسے ٹھٹھہ سندھ تئیں کھنڈیاں ہویاں ہَن۔ملتان دا شمار کائنات دے انہاں عظیم شہریں وچ تھیندے جیڑھے جو ہزار ہا سالیں توں کہیں نہ کہیں شکل وچ آباد چلے آندن ، ملتان کوں کائنات دا مذہبی مرکز ہووݨ دا اعزاز وی حاصل ہے۔ہک ویلھے سرائیکی دیاں سرحداں وسیع ہن ، پر ہُݨ جݙاں حداں سُنگڑدے سُنگڑدے ہک ݙویژن تے آ کھڑے ۔

صابر مبارک پوری اُتے تحقیق

سئیں صابر مبارک پوری نال عقیدت میکوں ترکے وچ ملی۔ میݙے ݙاݙا سئیں ڄام غوث بخش دھریجہ بہشتی تے میݙے ابا سئیں مولانا کریم بخش دھریجہ مولوی صابر سئیں نال محبت کریندے ہن۔ انہاندی شاعری تے انہائیں دی آواز کوں ݙاڈھا پسند کریندے ہن۔ مولوی صیب اسیݙی وستی امدے ہن۔ میں نکے لا انہائیں دی زیارت کیتی ۔ انہائیں کوں سݨیا تے میں خود وی انہائیں دا دیوانہ تھی ڳیم۔ وقت ویلہا لنگھدا ریہا۔ اللہ سئیں میݙی روزی دا حیلہ وسیلہ کتابت تے پریس دے کاروبار کوں بݨایا۔ میکوں تھتھ متھ لکھݨ دا لل وی آ ڳیا ۔ میں ارادہ کیتا جو سئیں مولانا نور محمد صابر مبارک پوری تے کم کریساں تے انہائیں دی شاعری تے وسیب نال محبت بارے کتاب لکھساں پر ہک تاں جڳ جہان دے ردھیمے تے ݙوجھا روزی دا پٹکا سر کھنݨ دی ویل نی ݙیندا۔ ݙوجھا اے جو میݙا کوئی ٻانہہ ٻیلی نہ بݨدا ہا ، بہاولپور دے بزرگ دوست علامہ مغفور سعیدی تے پیارے سنگتی دلنور نور پوری میکوں نت آکھی رکھدے ہن جو مولانا بارے لکھو جو اے کم رہ ڳیا تاں ول کوئی نہ لکھسے تے سرائیکی دے اتنے وݙے بندے دے کم توں آوݨ آلی نسل محروم رہ ویسے ۔ ایویں کافی آکھݨ دے بے تاج بادشاہ تے صابر سئیں دے ݙوہترے سئیں ریاض حامد فریدی ، جامی صابری ، ماسٹر اسحاق فریدی ،عارف صابری ، طارق صابری وی ویلے کویلے آکھی رکھدے ہن۔ میکوں اے وی پتہ ہا جو مولانا صیب جتنی وݙی ہستی اے میں انہائیں دی شان بارے نہ لکھ سڳساں ۔ کئی واری میں ٻہوں وݙے لکھاری شیخ سعید احمد صیب کوں ارداس کیتی جو تُساں لکھو، پر انہاں وی میکوں آکھیا جو تُساں کم کرو۔

صوفی یار محمد بے رنگ

صوفی یار محمد بے رنگ خانپور اچ محمد سونہارا بھٹی دے گھر 1940ء اچ ڄمئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1965 ء اچ محمد نواز خوشتر دی شاگردی شاعری شروع کر ݙتی ۔ دیوانِ بے رنگ تے ٻیاں ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ چکین ۔ سئیں صوفی محمد یار بے رنگ دے پُتر وی اپݨے والد دے نقشِ قدم تے سرائیکی دی ٻہوں خدمت کریندے پِن ۔

صوفی نجیب اللہ نازش

سئیں صوفی نجیب اللہ نازش 1954ء اچ سئیں قادر بخش مرحوم دے گھر ڄمئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ آپ ہِک علمی ادبی گھرانے نال تعلق رکھیندن ۔ 1983ء اچ شاعری شروع کیتی تاں امیر بخش خان دانش دے شاگرد بݨیئے ۔ نازش دے ݙوہڑے ، توں تاں وفا کریں ہا ، میݙا دیس، زکریا ایکسپریس دی ٹکر، پتہ نی توں کیا ہِیں آپ دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔ صوفی نجیب اللہ نازش تے انہاندے خاندان دیاں سرائیکی واسطے عظیم خدمات ہِن ۔ انہاندے بھرا صوفی فیض محمد دلچسپ دے سینکڑاں شاگرد ہِن ، صوفی صاحب دے اپݨے وی شاگرد سو توں ودھ ڳن ، آپ سرائیکی گیت دے بے مثال شاعر ہِن ۔

صابر چشتی

صابر چشتی دا اصل ناں محمد صابر ہا ۔ 15 مارچ 1969 ء اچ چوک منڈا تھل اچ غلام رسول پنوار دے گھر پیدا تھئے ۔ سرائیکی تے انگلش اچ ایم اے کیتا ۔ صحافت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1979 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ مرحوم دیاں سرائیکی صحافت واسطے وی ٻہوں خدمات ہِن ، آپ دی سرائیکی کتاب وی شائع تھئی اے جیندا ناں ’’ جیوݨ اُتم جوڳ ہے ‘‘۔ 2010ء اچ ایں جہان توں کوچ کر ڳے ۔

صدیق اڄݨ

محمد صدیق المعروف صدیق اڄݨ وستی ورانی شریف رحیم یار خان اچ عبدالوہاب اُڄݨ دے گھر یکم جنوری 1967 ء اچ پیدا تھئے ۔ قرآن شریف حفظ کیتا ۔ 1990 اچ ادبی ذوق ودھ ڳیا ، نثر لکھݨ شروع کر ݙتی ۔ انہاں ہک سرائیکی فلم وی ڈائریکٹ کیتی جیں دا ناں روہی دی راݨی ہے ۔ سرائیکی فلم سازی اچ سئیں صدیق اڄݨ دی ٻہوں خدمات اِن ، سرائیکی ماء ٻولی دے دیوانے ہِن ۔

صابر انصاری

صابر انصاری 13 اگست 1970 ء کوں محمد رفیق انصاری دے گھر ملتان اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے بزنس شروع کیتا ۔ 1998 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سعید عاصم دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب جدائی مار دیتی ہے سامݨے آئی اے ۔

صابرہ شاہین ڈیروی

دیرہ غاز یخان اچ الٰہی بخش کھہاوڑ دے گھر اکھ کھولݨ آلی صابرہ شاہین ایم اے اردو کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1985 اچ شاعری شروع کیتی تے وحید تابش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

صادق کاشف بزدار

صادق کاشف بزدار محمد حسن خان بزدار دے گھر سکھاݨی والا اچ 25 اپریل 1952ء کوں ڄمئے۔ اسلامیات تے سیاسیات اچ ایم اے کیتا ۔درس و تدریس دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف شاعر سئیں سید محسن نقوی دے شاگرد بݨئے ۔ انہاں دی تصانیف اچ آس کے جگنو ، سرخاب دے پَر ، تاب صادق ، سینے چترے لاتھن، کاشف دے ݙوہڑے، لوں لوں کھیݙ دھمال ، سناٹے کی شکست ،سُول سوائے شامل ہِن ۔

صفدر ؔکربلائی

بھکر دے سرائیکی شاعر صفدر کربلائی دا اصل ناں صفدر حسین ہے۔ 1985ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے اُردو توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد تدریس دے شعبے توں وابستہ تھی ڳے۔ٻہوں سادہ تے چنڳے اخلاق دے مالک ہن۔ سرائیکی شاعری اچ آپ دا وݙا ناں اے۔ سرائیکی ماء ٻولی نال بے انتہا محبت کریندن۔ ہر صنف اچ آپ شاعری کیتی بلکہ وݙی کمال دی شاعری کیتی۔

صفدر کربلائی ہک خوبصورت لب و لہجے دے شاعر ہن ۔ انہاں دی موزوں طبع شاعری پڑھ کے قاری کوں مزہ آویندے۔مجال ہے جو کتھائیں الفاط کوں چھک سنگوڑ کے بدھن بلکہ ہر لفظ کوں ناپ تول کے اوندی نشست تے ایجھی سلیقہ مندی نال بدھیندن جو روانی اچ ذراوی جھول نہیںآندا ۔تے اوہ عمدہ خیالات دی عمدہ شاعری کریندن۔آپ دے کئی شعری مجموعے وی چھپ چکے ہن تے ایویں شاعری دے نال نال اوہ ہک پختہ کار نثر نگار وی ہن ۔زیادہ تر اوہ تحقیقی کم اچ رُجھے رہندن،تے تحقیق دے میدان اچ اوہ بہوں سارا کم کر چکے ہن ۔جڈاں جو انہاندیاں زیرِ طبع کئی نثری کتاباں تکمیل دے مراحل اچ ہن ۔

صفیہؔ ملک

صفیہ ملک 1981ء اچ پیدا تھی ہن۔قرآن مجید ناظرہ دی تعلیم حاصل کیتی۔ٻہوں سوہݨی سرائیکی شاعری کریندین۔سرائیکی ماء ٻولی تے ماء دھرتی نال ٻہوں محبت ہینیں۔

ضمیر حسین ضمیر

ضمیر حسین ضمیر ماڑی وسیراں وہاڑی اچ اللہ ݙتہ خان وسیر دے گھر 15 اپریل 1963 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے اچ تعلیم چھوڑ ݙتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حیدر مستانہ تے عابد حسین تمیمی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہِک کتاب نکھڑی کوئل چھپی اے ۔

ضامن عباس جعفری

اصل ناں ضامن عباس قلمی ناں ضامن جعفری تے ابے سئیں دا ناں مختار حسین ہے۔ پنوار قوم نال تعلق رکھدن۔ 1980ء کوں پیدا تھئے۔بی اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت ڈاکٹر میڈیکل اختیار کیتی۔ مختیار حسین قیصر آپ دے اُستاد ہن تے 1995ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ روجھان ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن کیوں جو سرائیکی ٻولی نال ٻہوں پیار کریندن۔

ضمیر ہاشمی

سید ضمیر ہاشمی دا شماعر ملک دے انہاں نامور مصوراں اچ تھیندا ہے جنہاں پین ورک دے ذریعے نہ صرف ملتان بلکہ ملتان دے آثار قدیمہ کوں محفوظ کیتا۔ آپ 1956ء اچ جہانیاں ضلع خانیوال اچ پیدا تھئے تے ابتدائی تعلیم اُتھاؤں حاصل کیتی ۔ ول 1972ء اچ کراچی ڳئے ۔ زمانہ طالب علمی توں ای مصوری دا آغاز کیتا تے ول سب رنگ ، سسپنس ڈائجسٹ، عالمی ڈائجسٹ، جاسوسی ڈائجسٹ،ہفت روزہ اخبارِ جہاں، ماہنامہ رابطہ، ماہنامہ خواتین ڈائجسٹ، عمران ڈائجسٹ تے ٻئے اخباریں اچ کم کیتا۔ 1989ء اچ ملتان واپس آئے تے اپݨے وسیب دا قرض لہاوݨ کیتے مختلف تصویریں تے کم کیتا تے ہُݨ تئیں او 200 توں ودھ ملتان تے وسیب دیاں تصویراں بݨا چکین ۔ انہاں وسیب دی کئی قدیم تے عظیم عمارتیں کوں اپݨے قلم دی نوک نال امر کر ݙتے ۔ ضمیر ہاشمی دے فن کوں ملک دے نامور اہل قلم خراج تحسین پیش کیتے تے انہاں دے فن کوں پاکستان دا عظیم اثاثہ قرار ݙتے ۔ امجد اسلام امجد آکھدن’’ ضمیر ہاشمی دی تصویراں اچ پنج ہزار سال پراݨا ملتان جیندا جاڳدا نظردا ہے ۔ ‘‘

طفیل بلوچ

محمد طفیل بلوچ دیرہ اسماعیل خان اچ رحیم بخش خان بلوچ دے گھر 15 اپریل 1962ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے کر تے سرکاری ملازم تھئے تے بعد اچ ایم اے سرائیکی اچ گولڈ میڈل گھدا ۔1988 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں نصیر سرمد تے سئیں حبیب فائق کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک سرائیکی گیتیں دا مجموعہ ہنجو تھئے سمندر سامݨے آئی اے ۔

طارق محسنؔ قیصرانی

اصل ناں طارق پرویز ہے۔ 1978ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے توݨیںتعلیم حاصل کیتی۔ سرکاری ملازمت کریندن۔تونسہ شریف دے رہائشی ہن۔ ٻہوں چنگے انسان ہن۔ سرائیکی شاعری ٻہوں چنڳی کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ڈاڈھی محبت رکھدن۔ سرائیکی کٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔

شعری مجموعہ’’سمندر سُک گیا ہوسی‘‘دے خالق طارق محسن قیصرانی دا تعلق تونسہ شریف دی وستی جھوک بودو نال ہے ،آپ دا شمار نویں نسل دے جدید غزل گو شعراء وچ تھیندے،جیکوں جدید غزل دے مہان شاعر حضرت اقبال سوکڑی نویں شاعریں دی قطار دا موہری شاعر آکھئے۔طارق محسن دا شعر آکھن دا اپناں نویکلا انداز تے اپناں مخصوص لب و لہجہ ہے۔اوہ اپنی شاعری اچ نت نویاں سوچاں گھن آکے نویں تجربے کریندا نظر آندے۔اوندے اندر شعور د اسمندر نت نویں موتی باہر اُچھل ڈیندے۔ایہا ای وجہ ہے جو 5اگست 2017ء کوں کوٹ ادو اچ تھیون آلے ہک طرحی مشاعرے دے مقابلے وچ آپ پہلی پوزیشن گھن کے ایوارڈ حاصل کیتا۔طارق محسن شاعری دے نال نال نثر وی لکھدن ،انہاںدا ناول ’’ٹکے سیر‘‘زیرِ طبع ہے۔

طاہر شیرازی

سید طاہر حسن شیرازی دا تعلق دیرہ اسماعیل خان نال ہے ۔ سید کرم حسین شاہ دے گھر 29 جون 1962 ء کوں اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت کر گھدی ۔ 1990ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ انحراف ، ماسوا شامل ہِن ۔

طاہر عشرت بخاری

یکم جون 1968ء کوں ڄمݨ آلے طاہر عشرت بخاری دا اصل ناں سید طاہر حسین ہے آپ دا تعلق میانوالی توں ہے ۔ 1990 اچ شاعری د ا آغاز کیتا ۔ انہاں دی تصانیف اچ قرطاس و قلم کی دنیا ، سارے رنگ محبت کے ، چاندنی تالاب میں ، نکلے تیر تلاش میں شامل ہِن ۔

طاہرہ سوز

طاہرہ سوز میاں محمد عمر شہبازی جتوئی دے گھر 20 اگست 1954 ء کوں ڄمئے ۔ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔طاہرہ سوز مرحومہ دا تعلق سرائیکی قاعدہ لکھݨ آلے قاضی خاندان نال ہا ۔ سرائیکی نال ٻہوں محبت کرݨ آلی خاتون ہَن ۔

طاہر بشیر طاہر

دیرہ اسماعیل خان توں تعلق رکھݨ آلے طاہر بشیر طاہر 16 اگست 1975 ء کوں بشیر حسین شادی خیل دے گھر اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1998 توں غلام عباس حیدر ی دی شاگردی اچ شاعری شروع کیتی ۔

طاہر اعواݨ

محمد سلیم طاہر اعواݨ ملک رانجھو اعواݨ دے گھر دیر اسماعیل خان اچ 1967 اچ پیدا تھئے ۔ ماسٹر تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1978 اچ شاعری شروع کیتی ۔ استاد غلام محمد قاصر، الطاف صفدر کوں استاد بݨایا ۔

طاہرہ انمول

طاہرہ کنول انمول صوفی جند وݙا ارائیں دے گھر نور شاہ بخاری احمد پور شرقیہ اچ 1978 اچ اکھ کھولی ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2005 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ بچپن دا پیار تے تئیں رول ݙتے شامل ہِن ۔

ظریف خان احسنؔ

محمدظریف احسن 25جولائی 1954ء کوں محمد حنیف خان دے گھر مظفر گڑھ پیدا تھئے۔اجاں 3سال دے ہن جو والدین علمی ، معاشی اسودگی واسطے کراچی چلے گئے ۔ ظریف احسن نے جامعہ کراچی توں ایم۔ اے اردو دی ڈگری حاصل کیتی ،تے اجکل وی کراچی اچ مقیم ہن۔ظریف احسن بنیادی طور تے اردو دے شاعر ہن ’’موسم موسم ملتے تھے‘‘ انہاں دا اردو شاعری دا مجموعہ ہے ۔ایہ وڈے اعزاز دی گالھ ہے جو انہاندے ایں شعری مجموعے دا منظوم سرائیکی ترجمہ ہفت زبان شاعر سئیں ظہور احمد فاتحؔ ہوراں کیتے۔

ظلم دی داستان

سکھاں ملتان تے قبضہ کرݨ دے بعد بے تحاشہ ظلم کیتے ۔جانی یا مالی نقصان توں ملتان دا ہک واسی وی نہ بچ سڳیا ۔سِکھیں قلعے دے اندر سارت گھر ڈھا ݙتے شہر دے ٻہوں گھریں کوں بھاہ لا ݙتی ۔لُٹ مار دی سینکڑاں تریمتاں سکھاں دے ہتھ پوݨ دی بجائے کھوہ اِ چ ٹپے مار مار تے جان ݙے ݙتی ۔مسجداں تے مزاراں اِ چ گھوڑے ٻدھیے ڳئے کتب خانہ کوں بھاہ لا ݙتی ڳی اَتے تباہی تے بربادی دا اے کھیݙ تریہہ سال تئیں جاری ریہا ۔مہاراجہ دی طرفوں مقرر کیتے صوبیدار اں دی بربریت دے قصے اڄ وی سݨائے ویندن۔

ظہورحمد فاتح

تونسے دے فخر سئیںپروفیسر ظہور احمد فاتح 21مارچ1954ء کوں تونسے دی نواحی وستی شیراںوالا وچ عبدالطیف خان سکھانی دے گھر پیدا تھئے۔افسوس جو انہاں دی نظر پیدائشی کمزور ہئی۔ابتدائی تعلیم انہاں پرائمری سکول حیدر والا وچ اوں زمانے دے ٹیچر ،اج دے معروف سرائیکی شاعر اقبالؔ سوکڑی کنوں حاصل کیتی تے اپنے استاد(اقبال سوکڑی)کنوں ای متاثر تھی کے فاتح صاحب بچپن توں ای شاعری دا آغاز کر ڈتا۔دوران ِ تعلیم اوہ پڑھدے وی ہن تے شعرو شاعری وی کریندے ہن۔ ایم، اے اسلامیات وی کر گھدا۔ایندے بعد آپ 1986ء اچ بطور لیکچرار اسلامیات گورنمنٹ ڈگری کالج بھکر تعینات تھی گئے ۔ ہفت زبان شاعر ہن یعنی اردو، سرائیکی ، پنجابی،ہندی ،عربی، فارسی تے انگریزی دے شاعر ہن تے مختلف موضوعات تے مطبوعہ کتاباں دی تعداد 16ہے،جنہاں وچ ہک سرائیکی مجموعہ کلام ’’اساں ٻہوں دور ونجݨاں ہے‘‘وی شامل ہے۔

ظفرؔ جتوئی

دیرے دے شاعرظفر جتوئی ہوراں دا اصلی ناں ظفر عباس خان ہے۔ 1963کو ں پیدا تھئے ۔ میٹرک، عربی فاضل تئیں تعلیم حاصل کیتی زراعت دے شعبہ نال وابستہ ہن۔ جتوئی والا تحصیل کوٹہ چھٹہ ضلع ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔سرائیکی شاعری ٻہوں چنڳی کریندن۔شاعری اِچ نویکلی سنڄاݨ رکھدن۔آپ نبض شناس شاعر ہن ،اوہ اپنے شعراں دے ذریعے بے راہ روی دا شکار خصوصاََ نو جوان طبقے دی ہر ممکن اصلاح کرن دی کوشش کریندن تے لوکاں دا شعور بیدار کریندن۔آپ دا مشاہدہ بہوں تیز ہے ، لوکاں دی نفسیات کوں جلدی نال سمجھ ویندن۔تہوں انہاں دے ہر شعر وچ کوئی نہ کوئی مت دی گالھ ہوندی ہے جدید شاعری دے بادشاہ اکھویندن۔

علامہ عتیق فکری

ملتان دی علمی ، ادبی تے ثقافتی دنیا دا ہک ٻہوں وݙا ناں علامہ عتیق فکری محقق، ادیب ہن۔ 15جولائی 1917ء کوں ملتان اچ پیدا تھئے۔ اصل ناں عبد المجید ہا ۔ سندھ تھیٹریکل کمپنی تے ریڈیو پاکستان ملتان نال وابستگی ریہی۔ فلسفے دی کتاباں دا مطالعہ کریندے ہن۔ مختلف علمی تے ادبی موضوعات تے انہاں دا خاص نقطہ نظر ریہا آپ ملتان اکیڈمی دے بانیاں اچوں ہن تے ملتان توں ماہنامہ ’’سبیل‘‘ کݙھیا تے ماہنامہ ’’جرس‘‘ وی شائع کریندے ہن۔ رسالہ آستانہ زکریا دے وی ݙو سال تئیں ایڈیٹر ریہے۔ہفت روزہ ’’تقاضے‘‘ دے مدیر ریہے۔ اپریل 1980ء تئیں علامہ صاحب سٹاف آرٹسٹ دی حیثیت نال ریڈیو پاکستان ملتان نال وابستہ ریہے۔ اگست 1975ء توں طبیہ کالج ملتان نال وی وابستگی ریہی۔علامہ عتیق فکری دی تصانیف اے ہن۔ انسان اور خدا ۔ ملتان کاسماجی اور ثقافتی ارتقاء۔ العتیق العتیق ۔ نقش ملتان جلد اول۔ نقش ملتان جلد دوئم۔ ایندے علاوہ وی ٻہوں ساریاں تصانیف حالی غیر مطبوعہ ہن۔ آپ نے 1986ء اچ وفات پاتی ۔

عاشق بزدار

سرائیکی وسیب دی معروف شخصیت عاشق بزدار دا تعلق مہرے والا تحصیل ضلع راجن پور توں ہے ۔ آپ 1947ء اچ پیدا تھئے۔ایف اے اچ تعلیم حاصل کیتی۔سرائیکی اچ مزاحمتی شاعری اچ عاشق بزدار نویکلی سُنڄاݨ رکھدن۔سرائیکی شاعری دے نال نال سرائیکی قومی پرست لیڈراں اچ وی آپ نمایاں مقام رکھدن۔

عاشق بزدار سرائیکی وسیب دی ہک جانی پہچانی شخصیت ہن،آپ دا شمار سرائیکی وسیب دے قوم پرست لیڈراں وچ تھیندے۔آپ ہک مدت کنوںمہرے والا ضلع راجن پور وچ سالانہ سرائیکی میلے دا اہتمام کر کے سرائیکی قوم کوں سجاک کرن دا اہر کریندن۔آپ سرائیکی خطے دی تہذیب و ثقافت دے امین ہن۔اوہ سرائیکی دھرتی تے قبضہ کرن آلے کہیں وی چور لٹیرے کوں قبول نہیں کریندے۔بھانویں اوہ ماضی دے حملہ آوار لٹیرے ہوون تے بھانویں اج دے قبضہ گیر لٹیرے۔عاشق بزدار ہمیشہ انہاں دے خلاف آواز بلند کیتی ہے ۔مزاحمتی شاعری تے مشتمل آپ دا شعری مجموعہ’’ قیدی تخت لاہور دے‘‘سرائیکی وسیب دے مظلوم طبقے دے دل دی آواز ہے۔

عزیز شاہد

آپ دا اصل ناں عزیز اکبر قلمی ناں عزیز شاہد تے ابے سئیں داناں نور محمد سائل ہے۔28جولائی 1947ء کوں دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ بی اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تدریس دے شعبے نال وابستہ تھی ڳے۔ 1963ء کوں سئیں سرور کربلائی دی شاگردی اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ مݨ وریاتیں، پھُل سرمی دے، پݨیال، اول ، جوڳ،سلسلے سلوݨی دے، دھمی ، پُھلاں بھری چنگیر شامل ہن۔ احٖ کل دیرہ غازی خان دے رہائش پذیر ہِن ہن۔ سرائیکی شاعری اچ آپ دا ٻہوں کم اے تے آپ دا ٻہوں وݙاناں اے۔

عشرت لغاری

آپ دا اصل ناں شفقت حسین قلمی ناں عشرت لغاری تے ابے سئیں دا ناں غلام سروری ہے۔لغاری قوم نال تعلق رکھدن۔1959 ء کوں چوٹی زیریں دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ مڈل تک تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت اختیار کر گھٖدی۔سئیں سرور کربلائی (مرحوم)دی شاگردی اچ 1978ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ چوٹی زیریں دیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ ٻہوں چنڳے انسان تے سرائیکی ماء دھرتی نال وݙی محبت رکھدن۔

Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ