Wb/skr/میڈٖی دھرتی میݙے لوک (ٖݙوجھا حصہ) ظہور دھریجہ

میݙی دھرتی میݙے لوک (ݙوجھا حصہ)

بہاولپور دا شاہی قبرستان :

وسیب دا جڳ مشہور غستان شاہی قبرستان ݙیراور اچ واقع ہے ، مندرجہ ذیل قبراں واقع ہن۔سب توں پہلی قبر صاحبزادہ جند وݙا خان عباسی دی ہے جیڑھے خود فرما نروائے ریاست کائنا ہن لیکن محمد بہاو ل خان عباسی ثانی حکمران ریاست دے بھرا ہن تے اپݨے بھرا دی زندگی اچ رحلت فرما ڳئے۔

ݙوجھا مزار نواب محمد بہاول خان ثانی متوفی 1224ھ دا ہے ۔

تریجھا نواب صادق محمد خان ثانی متوفی 1241ھ دا ہے۔

چوتھا مزار نواب بہاول خان ثالث متوفی 1269ھ دا ہے۔

پنجواں مزار نواب فتح محمد خان متوفی 1275ھ دا ہے ۔ ایں دے سجٖے پاسے نواب بہاول خان چہارم دے صاحبزدے دا ہے جیں دا ناں فتح خان ہے۔

ستویں مزار نواب بہاول خان چہارم متوفی 1282ھ دا ہے۔

اٹھواں مزار نواب سر صادق محمد خان رابع عباسی دا ہے، سال رحلت 1316ھ ہے

آخری کنارے تے مرقد نواب الحاج محمد بہاول خان عباسی دا ہے انہاں دی تاریخ وفات 1907ء دی ہے۔

ایں چبورے دے تلے ایں خاندان دے مندرجہ ذیل صاحبان دیاں قبراں کائنی

امیر صادق خان عباسی اول شہید ، انہاں دامزار شکار پور اچ ہے۔

نواب محمد بہاول خان عباسی اول بانی بہاولپور ، انہاں دا مزار بہاولپور اچ واقع ہے ۔

نواب محمد مبارک خان والئی بہاولپور دا مزار وی بہاولپور اچ ہے۔

بہاولپور دے قبرستان مستیانوالہ اچ جیں کوں ہُݨ ملوک شاہ دے ناں توں سݙیا ویندے ، ایہ ترائے قبراں ہن جنہاں اچ بہاول خان اول تے مبارک خان فرما نروا ہن تے تریجھی قبر صاحبزادہ فتح خان دی ہے ، جیڑھا فرمانروا کائنا ہا۔

بخشن خان

بخشݨ خان تحصیل چشتیاں دا ہک وݙا قصبہ ہے ۔ ایہ قصبہ بہاولپور کوں ونجٖݨ آلی مین روڈ تے واقع ہے ۔ ایں دی وجہ شہرت زرخیزی دے علاوہ حضرت عبدالخالق اویسی دا مزار شامل ہے ۔

بہاولپور دی سنٹرل لائبریری

اے لائبریری ہک پراݨی شاہی عمارت وچ قائم ہے تے برصغیر دی تقسیم توں پہلے دی قائم ہے۔ کتاباں دی نوعیت تے گنتی ولوں اے پاکستان دیاں ݙوں ترائے وݙیں لائبریریاں وچوں ہے۔ اتھاں ٻہوں پراݨیاں کتاباں وی رکھیاں ہوئیاں ہن اَتے اخبار تے رسائل وی سبھ وݙی حفاظت نال جمع کیتے ویندے رہندن۔ ایندے وچ احٖ کل سرائیکی شعبہ وی کھول ݙتا ڳے جئیں دے کیتے سرائیکی دیاں قدیم تے جدید کتاباں پروفیسر دلشاد کلانچوی مفت پیش کر ڈِتیاں ہن ۔ اجݨ وی اے سلسلہ جاری ہے۔ ایں طرح انہاں اپݨی سرائیکی لائبریری ایں لائبریری وچ مدغم کر ݙتی ہے۔ پڑھاکو لوکاں کیتے اتھاں آ تے پڑھݨ ، امتحاناں دی تیاری کرݨ تے ٻیاں معلومات حاصل کرݨ دے مواقع میسر کیتے ہوئے ہن ۔ تحقیقی کم کرݨ والیاں کیتے انج نشست گاہیں بݨیاں ہوئیاں ہن ۔ اے لائبریری وی ہِک وݙے باغ اَتے سبزہ زار وچ کھڑی ہے تے ٻہوں سوہݨی لڳدی ہے۔

بابا فرید

عظیم صوفی بزرگ جنہاں دے ناں تے سارا وسیب ماݨ کریندے جو سکھیں دے پیغمبر بابا گرو نانک دے وی مرشد ہن دا اصل ناں مسعود تے لقب فرید الدین ہے۔ 569ھ 1173ء اچ کھوتوال ضلع ملتان اچ پیداتھئے۔ ایں قصبے دا موجودہ ناں چائولی مشائخ ہے۔ ابے سئیں دا ناں جمال الدین سلیمان ہا آپ وی صوفی ہن۔ اماں سیݨ قرسم خاتون زہد و تقویٰ دی بناء تے رابعہ عصر سݙویندی ہن۔ ابتدائی تعلیم کھوتووال اچ تے ول ملتان اچ مولانا منہاج الدین ترمذی توں انہاں دی مسیت اچ اسلامی فقہ دی مشہور کتاب ’’النافع‘‘ پڑھی۔ اتھائیں انہاں دی ملاقات حضرت خواجہ قطب الدین بختیار کاکیؒ نال تھئی۔ تاں انہاں دے ہتھ تے بیعت کیتی۔ علوم ظاہر تے باطنی کیتے غزنی، بغداد، سیوستان، بدخشاں تے قندھار دا سفر اختیار کیتا تے ایں زمانے دے مشہور صوفیاں توں اکتساب فیض کیتا۔ 1239اچ آپ کوں خرقہ خلافت ملیا تاں آپ نے پاک پتݨ کوں جیڑھا ایں زمانے اچ اجودھن سڈویندا ہا ، مستقل اقامت بݨایا۔ زیادہ تر ویلھا جنگلاں اچ گذاریا۔نان جویں تے پھٹے پُراݨے کپڑیاں اچ عمر گزار ݙتی، بھانویں جو آپ دا تعلق سلاطین نال ہا۔ التمش رضیہ سلطانہ، ناصر الدین محمود تے غیاث الدین بلبن دا دور اپݨیاں اکھیں نال ݙٹھا۔ سلطان بلبن آپ دا اتنا معتقد ہا جو ایں اپݨی دھی دی شادی آپ نال کر ݙتی۔

آپ دے مشہور خلفاء اچ علائو الدین علی صابر کلیری، خواجہ نظام الدین اولیاء، شیخ جمال ہانسوی ، شیخ بدرالدین اسحاق، جیہیں بزرگ شامل ہن۔ پنجاب دے اکثر وݙے ہندو خاندان مثلاًٹوانے وغیرہ ۔ آپ دے ای ہتھ تے مشرف بہ اسلام تھئے۔ اجودھن آپ دی تبلیغی سرگرمیاں دا مرکز ہا۔ ایں تبلیغی مرکز نے ٻہوں دور س نتائج مرتب کیتے، انہاں نے ای بعد اچ ہندی مسلماناں کوں ݙو قومی نظریہ تے اپݨے کیتے ہک انج وطن (پاکستان) دا مطالبہ کرݨ دے قابل بݨایا۔ آپ نے 664ھ 1265ء اچ وفات پاتی تے پاک پتݨ اچ دفن تھئے۔ آپ دا مزار غیاث الدین بلبن نے تعمیر کرایا۔ ہر سال محرم دی پنج تاریخ کوں عرس دھوم دھام نال تھیندے۔

بہاولپور دی عید گاہ

شہر بہاولپور دی عید گاہ ٻہوں وسیع ہے۔ اے آبادی دے لحاظ نال ٻہوں چھوٹی ہے، عیداں دے موقعیاں تے نمازاں پڑھݨ آلے عید گاہ دے اندر جاہ نہ ہووݨ پاروں ٻاہر دے پلاٹاں تے صفاں بدھ گھندن تے ٹریفک رُک ویندی ہے۔ ایں طرح لوکاں کوں کافی تکلیف تھیندی ہے۔ عید گاہ دے چارے منارے ٻہوں اُچے ہن ، انہاں اُتے چڑھ تے بندا سارے شہر دا نظارہ کر سڳدے ۔ شہر دی جامع مسیت بالکل شہر دے ادھ وچ ہے۔ پراݨی مسیت ٻہوں چھوٹی تے تنگ ہئی ۔ اوں کوں ہٹا تے اوں جاہ اُتے نویں جامع الصادق کھڑی کیتی ڳئی ہے جیرھی ٻہوں کھلی ہے۔ مُکدی گاٖلھ اے ہے جو ضلع بہاولپور ݙوجھیاں عام ضلعیاں دے مقابلے وچ سیر و تفریح ، تاریخی اَتے ثقافتی دلچسپیاں تے شاہی عمارتاں دے لحاظ نال ڈھیر اڳوں ہے

بہائو الدین زکریا یونیورسٹی

مشہور صوفی بزرگ حضرت بہائو الدین زکریا نال منسوب ہک جدید یونیورسٹی جیڑھی جو 1975ء کوں ملتان اچ قائم تھئی۔ ایں یونیورسٹی دے قیام توں پہلے ایم اے اُردو، معاشیات تے سیاسیات دی جماعتاں گورنمنٹ کالج بوسن روڈ اچ تھیندیاں ہن۔ یونیورسٹی دا نیو کیمپس ہک ہزار ایکڑ اراضی تے کھنڈیا ہویا ہے۔ شہر توں کافی فاصلے تے واقع ہے۔ اتھاں تک پُجٖݨ کیتے پختہ سڑک تے بجلی و گیس دی سہولتاں دستیاب ہن۔ طلبہ تے طالبات کیتے انج انج ہوسٹل ہن۔ یونیورسٹی دی اپݨی ٹرانسپورٹ سروس ہے۔ اُستاداں کیتے رہائش کالونی، بینک تے ڈاک خانے دی سہولت وی موجود ہے۔ ستمبر1977ء توں لاء کالج وی یونیورسٹی توں ملحق تھی ڳیا۔ حال ای وچ انجینئرنگ دی تدریس وی شروع تھی ڳئی اے۔ یونیورسٹی دے پہلے وائس چانسلر ڈاکٹر خیرات ابن رسا ہن۔ انہاں دے بعد آنوݨ والے وائس چانسلراں دے اسمائے گرامی اے ہن۔ پروفیسر ڈاکٹر الطاف علی قریشی، ڈاکٹر محمدنذیر ربانی، ڈاکٹر خواجہ امتیازعلی، ڈاکٹر محمد اسحاق اختر،تے ڈاکٹرعاشق محمد خان دُرانی ہن۔

بہاول پور

سابق سرائیکی ریاست بہاولپور احٖ کل ہک ڈویژن ہے۔ رقبہ لڳ بھڳ ملک ڈنمارک دے برابر ہے۔ 15918مربع میل۔ ڈویژن اچ ترائے ضلعے شامل ہن، ضلع بہاول پور ، ضلع بہاول نگر تے ضلع رحیم یار خان ۔ ترائیں اضلاع دی مجموعی آبادی چھتالی لکھ ٻونجاں ہزار ہے۔ ایں ڈویژن دی شمالی سرحد دے نال نال پہلے دریائے ستلج، ول پنجند( پنجیں دریا ویں دا سنگم) تے آخر اچ دریائے سندھ واہندے ہن۔جنوب مشرقی پٹی چولستان دا صحرا ہے جیندے ݙوجھے پاسوں بھارت دے صوبہ راجستھان دی ریاستاں بیکانیر تے جیسلمیر واقع ہن۔

ریاست بہاول پور اچ ابتداء توں دائود پوتریاں دی حکمرانی ریہی ہے۔ اے اپݨے آپ کوں نبی کریمؐ دے چچا حضرت عباسؓ دی اولاد ݙسیندن۔ روایت ہے جو بغداد دے آخری عباسی خلیفہ دی وفات دے بعد حضرت عباس ؓ دی اولاد نے عراق توں ہجرت کیتی تے مکران دے رستے سندھ آڳے۔ انہاں اچوں امیر چنی خان دے ݙو پتر مہدی خان تے دائود خان ہن۔ مہدی خان دا وݙا پُتر کلہوڑہ سندھ دے حکمران کلہوڑہ خاندان دا بانی تھیا۔ دائودخان دی اولاد دائود پوترے (داد پوترے) سݙویندی اے تے انہاں ریاست بہاول پور دی بنیاد رکھی۔1739ء اچ شہنشاہ نادر شاہ نے صادق محمد خان اول کوں ’’نواب‘‘ دا خطاب عطاء کیتا۔ اے ریاست ابتداء اچ کئی سال تک صرف کجھ چھوٹی چھوٹی ریاستاں دا مجموعہ ہئی جنہاں دے ہر ہک حکمران کوں انتظامی اختیارات تے مالکانہ حقوق حاصل ہن تے او محض برائے ناں نواب کوں اپݨا بالادست حاکم تسلیم کریندے ہن۔ نواب صادق محمد خان اول دے پوترے نواب بہاول خان عباسی پہلے حکمران ہن جنہاں تمام چھوٹے چھوٹے دائود پوتہ رئیساں کوں اپݨے حلقہ اطاعت اچ داخل کر تے 1748ء اچ ہک متحدہ ریاست قائم کیتی ۔ ٹھیک ہک سوسال بعد 1849ء اچ پنجاب تے انگریزاں دا تسلط قائم تھی ڳیا۔ ایں توں کجھ سال پہلے 1833ء اچ راجا رنجیت سنگھ دی سکھ افواج نے بہاول پور تے چڑھائی کیتی تاں ایں ویلھے دے نواب بہاول پور نے انگریزاں توں مدد دی درخواست کیتی۔ انگریزاں نے ریاست کوں سکھاں دی دست برد نال بچا گھٖدا تے ہوں ویلھے توں اے برطانوی عہد دی ہک وݙی دیسی ریاست بݨ ڳئی۔ بہاول پور پہلی ریاست ہے جئیں 3اکتوبر 1947ء کوں پاکستان نال الحاق کیتا، جیندا سہراا میر بہاول پور صادق محمدخان خامس دے سر ٻدھیندے۔ 1949ء اچ جݙاں بہاول پور دی افواج کوں پاکستانی افواج نال شامل کیتا ڳیا تاں انہاں ایندے اقتصادی تقاضیاں کوں پورا کرݨ کیتے ہک کروڑ 25لکھ روپے دی امداد ݙتی۔ 1955ء اچ ریاست بہاولپور کوں وحدت مغربی پاکستان (ون یونٹ)اچ ضم کیتا ڳیا، لیکن 1970ء اچ جݙاں ون یونٹ کوں منسوخ کیتا ڳیا تاں بہاول پور کوں ہک ڈویژن دا درجہ ݙتا ڳیا۔

ضلع بہاول پور دی شمالی سرحد دے نال نال دریائے ستلج واہندے جیندے پار ضلع ملتان تے ضلع وہاڑی ہن۔ مشرق اچ ضلع بہاول نگر ہے۔ جنوب اچ بھارت دا علاقہ ہے تے مغرب اچ ضلع رحیم یار خان ہے۔ ضلع دی آبادی 14لکھ 47ہزار ہے۔ ضلع ترائے تحصیلاں تے مشتمل ہے۔ احمد پور شرقیہ بہاول پور تے حاصل پور۔ شہر بہاول پور دریائے ستلج دے کنارے مین ریلوے لائن تے لاہور توں 271میل تے ملتان توں 60میل دے فاصلے تے ہے۔ 1748ء اچ نواب بہاول خان عباسی اول نے ایندی بنیاد رکھی تے شہر دے گرد ہک فصیل تعمیر کرائی۔ فصیل باقی نی ریہی پر شہر اچ داخل تھیوݨ کیتے جیڑھے چھ دروازے بݨائے ڳے ہن انہاں دے ناں تے آثار ہُݨ وی باقی ہن۔ دروازیاں دے ناں اے ہن۔ شکار پوری دروازہ، بوہڑ دروازہ، ملتانی دروازہ، بیکانیری د روازہ، (ہُݨ اے فرید گیٹ دے ناں نال مشہور ہے) احمد پوری دروازہ، تے ڈیرادری دروازہ۔ پراݨے شہر اچ چار وݙے بازار ہن۔ شاہی بازار سب توں اہم تے سوہݨا ہے۔ مچھی بازار تے گری گنج قابل ذکر ہن۔ اندرون شہر چوک دے نیڑے جامع مسجد ہے جیڑھی جو بہاول پور دی سب توں قدیم تے عظیم مسجد ہے۔ بہاول پور اچ جامعہ اسلامیہ (یونیورسٹی ) صادق پبلک سکول، صادق ایجرٹن کالج ، قائد اعظم میڈیکل کالج، وکٹور یہ ہسپتال، انجینئرنگ کالج، ہائی ، مڈل پرائمری تے فنی تعلیم دے سکول ہن۔ پیشہ ورانہ تربیت دے مراکز تے ادارے ہن۔ ریڈیو سٹیشن ہے۔ کئی مقامی تے قومی اخباراں دے دفتر ہن۔ فوجی چھائونی ہے۔ صنعتی مراکز ہن۔ گھیو، ٹیکسٹائل ، ہوزری تے پلاسٹک دی مصنوعات دے کئی کارخانے ہن۔ اشرف شوگر مل وی اتھائیں ہے۔ بین الاقوامی معیار دا اسپورٹس سٹیڈیم ہے۔ چڑیا گھر ہے، عجائب گھر ہے۔ ڈویژن دا صدر مقام ہووݨ دے باعث تمام محکمیاں دے ڈویژنل دفاتر ہن۔ لاہور ہائی کورٹ دا سرکٹ بینچ ہے۔ سیشن کورٹ تے زیریں عدالتاں ہن۔ نور محل، گلزار محل، دوست خانہ تے قدیم طرز ر ہائش آلی ݙو آبادیاں ماڈل ٹائون تے سیٹلائٹ ٹائون ہن۔ مٹی دے نفیس برتن دنیا بھر دے سیاحاں کوںاپݨی دلکشی دی وجہ نال اپݨاکر گھندن۔ شہربہاول پور دی آبادی ݙڈھ لکھ ہے۔ ایندے اچ بہاول پور چھائونی دی آبادی شامل کائنی جیڑھی 28ہزار ہے۔

بُلھے شاہ

حضرت بابا بُلھے شاہ 1692ء (1103ھ) کوں اُچ ضلع بہاولپور وچ پیدا تھئے۔ انہاں دا اصل ناں عبداللہ ہئی۔ انہاں دے والد دا ناں سخی محمد درویش ہا ، آپ چھی سال دے ہن تاں انہاں دے گھر آلے اُچ توں پہلے ملک وال تے ول موضع پانڈو کے (قصور) وچ آ ڳے۔ بلھے شاہ جوانی وچ قصور آڳے تے مولوی غلام مرتضیٰ کنوں فیض حاصل کیتا۔ بابا بلھے شاہ حضرت شاہ عنایت قادری دے ہتھ تے بیعت کیتی تے انہیں کوں اپݨا مرشد بݨا گھٖدا۔ 1141ھ وچ جݙاں حضرت شاہ عنایت قادری انتقال فرما ڳے تاں بابا بلھے شاہ انہیں دے گدی نشین تھی ڳے تے تقریبا ویہہ سال معرفت تے سلوک دی تعلیم ݙیندے ریہے تے باقی عمر قلندری وچ گذار ݙتی۔ ستمبر 1757ء (1171ھ)قصوروچ بابا بلھے شاہ ٻہوں وݙے صوفی شاعر تے بزرگ ہن۔ انہیں د یاں کافیاں ہک صوفی تے وجد طاری کر ݙیندین۔ انہیں دیاں کافیاں پُر تاثیر ہن۔ بابا بلھے شاہ دیاں کافیاں تے عارفیانہ کلام احٖ وی دنیا دے تقریباً ہر خطے وچ پڑھیا، سُݨیا ویندے۔ آپ دا مزار قصور ریلوے اسٹیشن توں ݙو فرلانگ دے فاصلے تے ہے جتھاں ہر سال محرم دے مہینے وچ عرس تھیندے۔

بے زر شجاع آبادی

سئیں غلام شبیر المعروف بے زر شجاع آبادی بہاول بخش خادم گجر دے گھر موضع گجوائن خانگڑھ اچ یکم جون 1968 اچ پیدا تھئے ،۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول درس تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1986 اچ شاعری شروع کیتی تے فضل حسین خان موج کوں استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دی تصانیف اچ سک دے سلوک ، آمݨے سامݨے ، ݙاڈھا مٹھا مدینہ شامل ہے۔

بہاولپور دا ڈاک ٹکٹ

قیام پاکستان توں ہک سال پہلے ریاست بہاولپور دی طرفوں ہک ڈاک ٹکٹ جاری تھیا ، جئیں تے ہک پاسے قائد اعظم دا فوٹو تے پاکستان دا جھنڈا وی موجود ہئی تاں ݙوجھے پاسے نواب آف بہاولپور دا فوٹو تے ریاست بہاولپور دا جھنڈا شائع ہویا ہا ، پاکستان قائم تھی ڳیا تاں سعودی عرب سمیت کہیں ملک پاکستانی کرنسی دے اجراء دی ضمانت نہ ݙتی ، نواب آف بہاولپور نے اڳوں ودھ تے کرنسی دی ضمانت ݙتی ،تقسیم دے بعد زر مبادلہ دے سارے ذخائر ہندوستان دے کول ہن۔ گاندھی آکھیا جو نواب آف بہاولپور کرنسی دی ضمانت تاں ݙے ݙتی ہے ، اساں ݙیکھسوں پاکستان ملازمین کوپہلی تنخواہ کتھوں ݙیسے ۔ بانی پاکستان پریشان تھئے پر نواب آف بہولپور اوں ویلھے دی نوخیز اسلامی ملک پاکستان کوں کافراں دے سامݨے شرمسار نہ تھیوݨ ݙتا تے اپݨے خاص فنڈ توں ست کروڑ روپے دی خطیر رقم مشرقی تے مغربی پاکستان دے ملازماں دی تنخواہیں کیتے ݙے ݙتی ،ا وں ویلھے ست کروڑ دی حیثیت احٖ دی کرنسی دے مقابلے اچک یا ہوسے ۔ ایندا اندازہ خود اتھوں کرو جو اوں ویلھے سونا پنجاہ روپے تولہ تے احٖ پنجاہ ہزار روپے تولہ ہے۔ ریاست بہاولپور دی اناہں خدامت توں متاثر تھی تے بانی پاکستان فرمایا ہا جو ’’ پاکستان توں پہلے بر صغیر اچ ہک پاکستان موجود ہا تے او پاکستان ریاست بہاولپور ہئی۔ پاکستانی بھیݨ بھراوو سݨ گھنو، نواب آف بہاولپور صادق محمد عباسی بر صغیر دے مسلمانیں دا محسن ہے تے میں انہاں کوں محسن پاکستان دا خطاب ݙینداں ۔‘‘احٖ قائد دے انہاں فرماناں کوں کتاباں توں حذف کر تے اپݨے مطلب دے کوڑے فرماناں کوں کیوں شامل کر ݙتا ؟ اے سوال تریخ پاکستان دے طالب علمیں دی طرفوں کوڑا نصاب بݨاوݨ تے پڑھاوݨ والیں تے قرض راہسے۔

بہائو الدین زکریا ملتانی ؒ

سلسلہ سہروردیہ دے صوفی بزرگ سئیں حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانیؒ 1183ء اچ پیدا تھئے۔ آپ دے جد امجد کمال الدین علی مکہ مکرمہ توں خوار زم تھیندے ہوئے ملتان اچ مقیم تھئے۔ شیخ بہائو الدین چھوٹی عمر توں ای یتیم تھی ڳئے۔ ٻارہاں سال دی عمر اچ بیت المقدس اچ بیعت حاصل کیتی تے حدیث شریف دی طلب اچ یمن وی ڳئے۔ بغداد پُجٖ تے شیخ شہاب الدین سہروردی توں خلافت پاتی تے ملتان آ تے غیر معمولی مقبولیت حاصل کیتی۔ اسلامی تصوف دا سہروردی سلسلہ پاک و ہند اچ زیادہ تر آپ دی ہی مساعی نال جاری تھیا۔ آپ دا مزار ملتان اچ زیارت گاہ عام ہے۔ آپ دے ناں دی نسبت نال ملتان یونیورسٹی دا ناں ’’بہائو الدین زکریا یونیورسٹی ‘‘ تے ہک خصوصی ٹرین دا ناں وی جیڑھی روزانہ کراچی تے ملتان دے درمیان چلدی ہے۔ بہائو الدین زکریا ایکسپریس رکھیا ڳیا۔

بھونگ مسیت

ضلع رحیم یار خان اچ صادق آباد توں ستارہاں میل دی مسافت تے ہک چھوٹا جیہاں قصبہ بھونگ ہے ۔ ایں قصبے دی ہک مسیت نے ایکوں بین الاقوامی شہرت عطاء کر ݙتی ہے۔ایں مسیت کوں 1986ء دا ’’آغا خان ایوارڈ برائے اسلامی فن تعمیر‘‘ ݙتاڳیا۔

بھونگ مسیت ایں علاقے دے ہک بااثر تے دین دار زمیندار رئیس غازی محمد دے جنون و عشق دا نتیجہ ہے۔ آپ دے جد امجد پیر موسیؓ حضرت بہائو الدین دے خلفا اچوں ہن۔ایں مسیت دی تعمیر آپ نے 1930ء اچ شروع کرائی۔ پنتالی سال بعد 1975ء اچ آپ دا انتقال تھی ڳیا۔بعد دی تعمیر دی ساری ذمہ واری آپ دے وݙے پُتر رئیس شبیر احمد سنبھالی جیڑھے جو پنجاب صوبائی اسمبلی دے رکن وی رہ ڳن۔ مسلسل اَٹھ سال تک کہیں مسجد دی تعمیر و تزئین وی یقینا ہک عالمی ریکارڈ ہے۔بھونگ مسیت دے اڳواڑ اچ پنج ہزار نمازیاں دے نماز ادا کرݨ دی گنجائش ہے تے برآمدے اچ پنج سو نمازی نماز ادا کر سڳدن۔ مسیت اچ ہک مدرسہ، ہک کتب خانہ، تریمیتں دی جمعہ مسجد تے رہائشی کوارٹر وی تعمیر کیتے ڳے ہن۔مرکزی محراب دی تزئین و آرائش اچ خالص سونا ، چاندی تے ٻہوں قیمتی پتھر استعمال کیتے ڳے ہن۔

بے قصور بلوچ

بے قصور بلوچ دا اصل ناں محمد اسلم خان ہے ۔ بستی گرہ غوث شاہ دیرہ اسماعیل خان اچ عبدالرحمن خان دے گھر 1971 ء کوں پیدا تھیوݨ بے قصور بلوچ اسلامیات اچ ایم اے کیتا ۔ 1987 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ سئیں نصیر سرمد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب عہدِ وفا دے ناں توں سامݨے آئی اے ۔

بشیر غمخوار

مزاحمتی شاعری دا ٻہوں وݙا ناں سئیںبشیر غمخوارؔسئیں دا اصل ناں بشیر احمد ہے۔ آپ1951ء اچ پیدا تھئے۔ ایف اے ،سی ٹی تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور مدرس آپ اپݨے فرائض ٻہوں ایمانداری نال ادا کیتن۔موضع تونسہ شریف اچ اپݨی رہائش گاہ ہے۔ سرائیکی شاعراں اچ آپ دا ناں کہیں وی تعارف دا متھاج کائنی۔ ٻہوں سوہݨی سرائیکی شاعری کریندن۔جݙاں اسٹیج تے آون تاں چھا ویندن۔

تونسے دی دھرتی شعر و ادب دے حوالے نال بہوں زرخیز ہے۔تہوں ایکوں علم و ادب دے حوالے نال یونانِ صغیر آکھیا ویندے۔ایہا ای وجہ ہے جو تونسے نال تعلق رکھن آلے شعراء نے ملکی سطح تے اپنے آپ کوں منوائے۔سرائیکی شاعری اچ بشیر غمخوار دا اوہ نشابر ناں ہے جئیں تونسے دی تس تے اِتھوں دے معاشرتی مسائل تے محرومیاں کوں وڈے دھڑلّے نال پیش کیتے ۔تے اپنی مزاحمتی شاعری دے ذریعے ظالم جاگیر داراں تے روایتی وڈیریاں کوں ہک واری چونکا ڈتے ۔بشیر غمخوار غربت دی چکی وچ پسیجن آلے غریب طبقے دا صحیح معنے غمخوار ہے۔ مگر اوہ کہیں تمندا ر وڈیرے دی خوشامد نہیں کریندا ۔ بلکہ اوندا قلم ظالم جابر دے خلاف تے مظلوم دا حامی ہے غمخوار دی مزاحمتی شاعری پورے سرائیکی وسیب اچ مقبولِ عام ہے ۔جئیں مشاعرے وچ غمخوار نہ ہووے اوہ مشاعرہ ناکام سمجھا ویندے ۔کیوں جو عوامی مشاعریاں وچ غریب عوام دی جیڑھی ترجمانی غمخوار کریندے آپ کوں شاعرِ انقلاب آکھݨ بے جا نہ ہوسے۔

بشیر احمد بھائیہ

یکم ستمبر 1949ء کوں چنی گوٹھ اچ سردار احمد خان بھائیہ دے گھر جٖمݨ آلے بشیر احمد ایم اے ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1975 ء اچ ادب دا ذوق پیدا تھیا تے سرائیکی زبان و ادب دی خدمت شروع کر ݙتی ۔ سرائیکی قواعد تے زبان دانی انہاں دی ہِک تصنیف ہے ۔

بہاولپور،کڈوالا،یزمان،اتے شاہی والا

اے رستے بہاولپور دے آباد زرعی علاقیں کنوں چولستان وچ داخل تھیندن۔کڈوالہ کنوں جنوب مشرق دی طرف موجھ گڑھ واقع اے جتھوں کے تھی کے اے رستہ پاکستانی سرحد تک چلا گیا اے۔دا نجی ٹوبہ موج گڑھ کنوں پہلے اتے گاجر اور فتح والی دے ݙو نجی ٹوبے موج گڑھ دے بعد راہ وچ امدن۔یزمان کنوں ہک رستہ دین گڑھ ڈھوری ولا پھر بجنوٹ کنوں تھیندا ہویا پاکستانی سرحد دے قریب سدرے والی دے نجی ٹوبے تک چلیا ویندے۔ݙوجھا رستہ یزمان کنوں چنݨ پیر اتے ڈراور کوکمان دی شکل وچ ملیندے۔یزمان کنوں تریجھا رستہ مغرب دی طرف ڈیزرٹ برانچ کنوں آخر وچ بنگلہ ٹیل والا کنوں شروع تھیندے اتے مٹھڑا دے ذریعے ڈراور نال ونج ملدے۔بہاولپور دی تحصیل احمد پور شرقیہ کنوں چوتھا رستہ شاہی والا کنوں تھی کہ ڈراور تک چلیا ویندے۔

بشیر ارمان

دیرے دے شاعر سئیںبشیر ارمان صاحب غلام محمد خان کھوسہ بلوچ دے گھر1958ء کوں پیدا تھئے،میٹرک  تک تعلیم حاصل کیتی ،در میانے درجے دے زمیندار ہن۔اپنے وطن ،اپنی ماء ددھرتی تے اپنی تہذیب و ثقافت نال بے پناہ محبت رکھدن۔1985ء کنوں شاعری کریندے پئین ،اصلاح ِ سخن احمد خان طارقؔ(مرحوم) کنوں گھندے رہ گئے۔ارمان صاحب ہر صنفِ سخن اچ طبع آزمائی کرچکے ہن،کتھائیں وی انہاں دی شاعری اچ کچا پن نظر نہیں آندابلکہ اوہ پختہ کار مشاق شاعر ہن۔ڈیرہ ادبی سنگت ،ڈی جی خان دے صدر تے روح رواں سمجھے ویندن۔

بھیرہ

ضلع سرگودھا دا ہک پُراݨا تاریخی قصبہ۔ اے نگر کئی واری برباد تے آباد تھیا۔ زمانہ قدیم اچ اے راجا جوبناتھ دے ناں تے جوبناتھ نگر سݙویندا ہا تے دریائے جہلم دے کھٻے کنارے تے آباد ہے۔ اتھاں کھیوڑہ دی نمک دی کاناں توں نمک گھن ونجٖݨ آلے کارواں ہندوستان دے تمام علاقیاں توں آندے ہن۔ سکندر اعظم نے جݙاں ایں علاقے تے چڑھائی کیتی تاں او ایں قصبے اچ وی آیا، لیکن راجا نے اطاعت قبول کر گھٖدی ، امیر تیمور نے بھیرہ تے حملہ کیتا تے اے ایندی اولاد دے تسلط اچ آ ڳیا۔جݙاں ہمایوں فرار تھی تے ایران چلا ڳیا تاں شیر شاہ سوری نے بھیرہ تے حملہ کر ݙتا کیوں جو اتھاں دے گورنر علی خان نے بابر دی اطاعت کیتی ہئی۔

بھیرہ میدانی علاقے دی آخری حدود تے واقع ہے۔ اتھوں کر کوہستان نمک شروع تھی ویندے۔ نمک دی وݙی منڈی ہووݨ دے باعث اتھاں تجارت پیشہ لوکاں نے رہائش اختیار کیتی جیڑھے زیادہ تر ہندو ہن۔ انہاں اتھاں ݙو ݙو ترائے ترائے منزلہ شاندار حویلیاں تعمیر کرائیاں۔لیکن 1947ء دے بعد بھیرہ دی عظمت و قدامت ول اجٖڑ ڳئی۔ تجارت پیشہ ہندو اتھوں نقل مکانی کر تے انڈیا چلے ڳے تے انڈیا توں جیڑھے مہاجر اتھاں آئے او بھیرہ دے حسن و جمال دی قدر نہ کر سڳے۔ انہاں خوبصورت حویلیاں دی فن کاری کوں بے قدر کر ݙتا۔ 1950ء دے لڳ بھڳ کجھ ہندو اتھاں واپس آئے تے اپݨی حویلیاں دے خفیہ گوشیاں اچ لُکائے ہوئے خزانے کݙھ تے گھن ڳے۔ انہاں دے ونجٖݨ دے بعد مہاجریں کوں ہر گوشہ خزانہ نظر آیا تے رہی سہی کسر پوری کر ݙتی۔اے سارے علاقے کل تئیں سرائیکی ہن پر آباد کار تے مہاجر دے آوݨ نال ٻہوں فرق پئے ڳئے ۔

بہاول پور دے سرائیکی اُردو شعراء

سئیں نواز کاوش دی تحقیق دے مطابق فقیر محمد فقیر (1724ء (، مولوی لطف علی (1716ء۔ 1794ء) ، مولوی محمد اعظم (پیدائش 1769ء) ، مخدوم شمس الدین گیلانی دا دیوان 1864ء وچ سامھے آیا ۔ حکیم خواجہ امین الدین آف احمد پور شرقیہ دا دیوان 1879ء وچ مکمل تھیا ۔ مولوی عزیز الدین ساعت (متوفی 23جنوری 1892ء مدفن تونسہ) ، قاضی محمد عارف (متوفی 1895ء) ، خواجہ غلام فریدکوریجہ بابائے سرائیکی ایہ فرمایا’’من مے گویم کہ کوریجہ ساخ است از قوم ابڑہ ‘‘ (1845ء ۔1901ء)، شیخ فیض الحسن متوفی 1890ء ۔ میر منشی نصیر الدین ، قاضی محمد عارف ، حافظ عبدالقدوس قدسی ، مولوی غلام احمد اختر (1915ء تئیںسرکاری ملازم رہ گئے)، مولوی وحید الدین پانی پتی (1928ء ۔1860ء) منشی بھگوان داس ، 1882ء وچ ریاست بہاولپور دے وزیر مقرر تھئے ۔ شیح اشاد نبی (1862ء ۔1935ء) ، شہزادہ اشرف گورگانوی پیدائش(1865ء) ، خواجہ محمدبخش نازک آپ خواجہ فریدسئیں دے کلہے پُترہَن ۔(1866ء ۔1910ء) ، محسن خان پوری (1867ء ۔1944ء)، سجاد نبی قریشی تاریخ پیدائش 1868ء ، سید محسن حسین کربلائی1944ء وچ فوت تھئے ۔ میر واجد علی راز (1871ء ۔1929ء) ، ماسٹر ہیرالعل فدا پیدائش1871ء)  خیرپورٹامیوالی ، مولانا عزیز الرحمن (1872ء ۔1944ء) ، عبدالسبحان عبد (1880ء ۔1929ء) ، نصیر الدین خرم بہاول پوری (1882ء ۔1951ء) ، مولانا محمد یار فریدی (1883ء ۔1938ء ) ، شیخ مختار (1886ء ۔1955ء)، مولانا حفیظ الرحمن (1898ء ۔1959ء) ، محمد بخش شاطر ،1897ء پکالاڑاں وچ پیداء تھئے ،ہندو عورت نال عشق کیتا تے صرف 19سال دی عمراِچ فوت تھئے ۔ موہن لعل موج قیام پاکستان تک ادبی محفلاں دی جان ہن ۔جلال الدین بیلا (1898ء1949ء)، ڈاکٹرشجاع احمد ناموس متوفی 1981ء، دیوان تارا چند چرخ قیام پاکستان تک ادبی محفلاں دا سنگار ہَن ۔ عبدالحمید ارشد (1906ء ۔ 1987ء) ، محمداسحاق آثم (1911ء ۔1962ء) ، عبدالرحمن آزاد (1906ء ۔1969ء) ، عبدالحق شوق (1909ء ۔1958ء )، گل محمد صادق جمیل 1913ء وچ کہروڑ پکا  وچ پیدا تھئے۔ صرف 19سال دی عمر اِچ 1932ء بہاول پور وچ فوت تھی ڳئے ۔ آپ وی سوہݨے تے من موہݨے شعر آکھدے ہن۔منشی انور فیروز دی نظم دا ترجمہ 1915ء وچ شائع تھیا ۔ دیوی دیال آتش ترقی پسند تے انسان دوست سرائیکی شاعر سید اختر علی منیر (پیدائش 1921ء)  ، امیر الدین آرام ،خرم بہاول پوری دے نکے بھرا اَکھیں توں محروم تھی ڳئے 1940ء وچ مکتب البصیر دی بنیاد رکھی ۔ عطاء محمد دلشاد کانچوی (1916ء)، اُمید ملتانی 30جون 1912ء ۔1988ء ) ، حیات میرٹھی 2نومبر 1915ء ۔1980ء، علی احمد رفعت 1916ء ۔1985ء ، احمد ندیم قاسمی 20نومبر1916ء ۔سید غلام شبیر 20ستمبر 1918ء اِچ پیدا تھئے ، سید مسعود حسن شہاب دہلوی 1922ء ۔1990ء) ، معین الدین حاوی (1922ء ۔ 1984ء) ، مجید تمنا 1933ء وچ پیدا تھئے ۔ 12مئی 1970ء اِچ رضا تھئے ۔ انعام اسدی 1926ء وچ پیدا تھئے تے1992ء اسلام آباد وچ رضا تھی ڳئے ۔نور الزماں اُوج 30ستمبر 1926ء کوں بہاول پور پیدا تھئے ، آغا سکندر سعیدی 1928ء اِچ پیدا تھئے تے 1976ء اِچ رضا تھئے ۔ نقوی احمدپوری 1928ء اِچ پیدا تھئے ۔ سید فخر الدین بلے 1930ء وچ پیدا تھئے۔ سید آل محمد 1930ء وچ پیدا تھئے۔ اردو گھراݨے نال تعلق ، بیدل میرٹھی توںتخلص تبدیل کرتے سید آل محمد رکھ گھدا ۔ تخلص دی تبدیلی دے ݙو جواز ݙتے ڳئے ہک تاں اے جو اساں ہُݨ اُتھاں آ ڳیوں میرٹھی نی ریہے ۔ ݙوجھا اے جو پہلے اُردو وچ ’’بے دل‘‘ جیہے بے فیض تخلص ہوندے ہن ۔ ہُݨ سنجیدگی ہووے۔ ہک سبق ، مہاجر بھرانویں دی آل سانگے جیرھے اتھاں پیدا تھی تے لاحقے امرتسر ، جالندھری ، لدھیانوی تے دلی وغیرہ دے لیندن ۔ ہک سب سرائیکی شاعراں سانگے ہے جیرھے اَحٖ وی اپݨے تخلص دیوانے ، مستانے پروانے وغیرہ رکھدن ۔

ڈاکٹر اسد ادیب بدایوں 1930ء وچ پیدا تھئے ۔ پروفیسر سہیل اختر ، 1931ء وچ پیدا تھئے ۔ عابد صدیق 12مئی 1939ء کوں پیدا تھئے ۔ سید تابش الوری 30جون 1939ء کوں پیدا تھئے۔ خورشید ناظر جنوری 1944ء وچ پیدا تھئے ۔ مرزا نعیم اختر 2فروری 1945ء اِچ پیدا تھئے ۔ نصراللہ خان ناصرؔ3فروری 1946ء اللہ آباد اِچ پیدا تھئے ۔ منور جمیل 5جولائی 1947ء کوں پیدا تھئے ۔ سید قاسم جلال 20نومبر1948ء کوں بہاول پور پیدا تھئے ۔ طاہر محمود بہاول پور جوانی اِچ جھوک لݙا ڳئے ۔سلیم شہزاد 15دسمبر 1967ء کوں بہاولنگر پیدا تھئے ۔ نوشی گیلانی4مارچ 1964ء بہاول پور اِچ جٖمی ۔ فیضان عارف 6ستمبر 1965ء کوں پیدا تھئے ۔(بحوالہ بہاول پور کا ادب ۔ مصنف نواز کاوش)

علی معین بلے ، شاہد حسن رضوی ، سرور ناز، ارشد جاوید ، آسی خان  پوری ، حفیظ شاہد ، حمید نقوی ، ندیم نیازی ، فرحت نواز ، وحید قریشی ، جاوید اقبال ، ذیشان اطہر ، علی حسن ، اسلم جاوید ، منیر اظہر ، افضل خان ، افتخار قیصر تے ٻئے وی ٻہوں سارے شاعر تے شاعرات شامل ہن ۔ ٻئی گاٖلھ اے ݙساوݨ ضروری ہے جو اے چند ناں بہاول پور ڈویژن دے او ہِن جیڑھے اُردو یا وَل اُردو دے نال سرائیکی شاعری وچ کریندن ۔ ایندے وچ سرائیکی شاعری کرݨ آلے کائنی ۔ سرائیکی شاعر ہزاراں دی تعداد اِچ الگ ہِن۔

ٻلوٹ

سرائیکی وسیب دے تریخی مقام ٻلوٹ ( دیرہ اسماعیل خان) دی وݙی عظیم تریخ اے، اساں کیول رام دے تھلے اُتے وساخی دے میلے وچ ڳئے ہاسے۔ ایندے نال نال اے پتہ لڳا جو ٻلوٹ شریف وچ شاہ عیسیٰ دا مزار وی ہے جیندا ہر سال چیتر وچ میلہ؍عرس تھیندے۔ اساں اتھاں وی ڳئے، ٻلوٹ دی ہک ٻئی خاص گاٖلھ اُتھاں نال ہی خیسور پہاڑی اُتے ہک پُراݨا تاریخی قلعہ ہے جینکوں مقامی لوک کافر کوٹ آہدن۔اے سارے علاقے وسیب دی تریخی عظمت دیاں بہترین یادگاراں ہِن ۔

ٻوہڑ دروازہ

ملتان دا اپݨا ناں ٻہوں وݙا ہے ، آکھیا ویندے جو ست ہزار سالیں توں ایں شہر دا ݙیوانی وسمیا ۔ ملتان دے نال ملتان دی ہر شئے دی اپݨی تریخ اے ، جیویں ٻوہڑ دروازہ۔ بلند و بالا تاریخی عمارتاں صدیاں تک انسانی زندگی دا حصہ رہندیاں ہِن ۔ویلھے دی وہوک اُنہاں تے اپݨے نشانات چھوڑ ویندی ہے لیکن اِنہاں عمارتاں دی مضبوطی گزریے وقتاں دی نشانی دے طور تے محفوظ رکھی ہے۔ ملتان شہر دی تاریخی باقیات دنیا بھر وچ ملتان دی شناخت دا حوالہ ہِن ۔ دنیا بھر توں آوݨ والے سیاح متحیر نظراں نال اُنہاں عمارتاں کوں ݙیکھدے ہِن جݙاں جو اہل ملتان کوں اُنہاں تاریخی عمارات دے بارے وچ کُئی خاص معلومات کائنی ۔ ملتان دے قدیم دروازے تاریخی باقیات اِچ خاص اہمیت دے حامل ہِن ۔ ایہ تاریخی دروازے اَحٖ وی ملتان دی تاریخی عظمت دی علامت ہِن ۔ ملتان دے اِنہاں قدیم دروازیاں اِچوں ہک ٻوہڑ دروازہ ہے۔

پروفیسر جگن ناتھ آزاد:

15 دسمبر 1918ء کوں عیسیٰ خیل میانوالی اچ پیدا تھئے ۔او وہ اپݨے ناں تے والد تلوک چند محروم وانگوں مفکرِ ملت علامہ اقبال دی عظمتاں دے تعاقب اچ شوق تے لگن نال رواں دواں راہندے ہن۔ ماہر اقبالیات دی حیثیت نال دنیا بھر دی ٻئی یونیورسٹیاں دے نال نال پاکستان اچ وی کئی دفعہ اقبالیات دے حوالے نال وسیع لیکچرز ݙتے۔ انہاں دی شعری ، نثری تصانیف دا ہندسہ پنجاہ دے نیڑے ہن۔ حکومت پاکستان دی طرفوں انہاں کوں اردو ادب دے کیتے بے مثال خدمات دے اعتراف اچ گولڈ میڈل ݙتا ڳیا۔ ایہ سارا کجھ انہاں دی یاداں دی شادابیاں ای ہن جیڑھیاں ایں مٹی دے خمیر اچ رَسیاں ہویاں ہن ۔ 2004ء اچ ایں جہان ِ فانی توں رخصت تھئے ۔

پنڈت برہم گوپت :

وسیب دے علم ہئیت نجوم، طب موسیقی قیافہ شناسی تے ٻئے علوم دے ماہر ہن ۔ ملتان دے پنڈت برہم گوپت انہاں ماہرین اچ شمار تھیندے اے علم ہئیت دا ماہر ہئی۔ ایں سلسلے وچ ہوں ہک کتاب ’’سدھانت‘‘ لکھی اے ۔ پنجویہہ ابواب تے مشتمل ہے۔ اے ملتان دی پہلی کتاب ہے جیندا عربی وچ ’’السذہند‘‘ دے ناں نال ترجمہ تھئے۔771ء وچ ریاض تے ہیئت دا ہک ماہر پنڈت اے کتاب چاتے بغداد پُجٖا۔ خلیفہ منصور اوندی وڈی عزت کیتی تے اپݨے دربار دے ہک ریاضی دان ابراہیم قراری توں ایندا ترجمہ کرایا۔ عرب پہلے عدد لفظیں وچ لکھدے ہن۔ ایں ملتان دے ریاضی دان توں عربیں ہند سے لکھݨ سکھئے جنہیں کوں او ارقام ہندیہ آہدن۔ ہک عرصے تک بغداد توں اسپین تئیں ، عرب ہیئت دان اپݨی اپݨی طرز وچ ایں کتاب دا ترجمہ کریندے ریہے ۔ ہک ٻیا شخص در لب ملتانی علم ہیئت دا مشہور تے معروف ماہر ہا اوں ہک کتاب زیچ یعنی جنتری تیار کیتی ہئی جیندے وچ سجھ تے چندر دے اُبھرݨ تے لہݨ دے ویلہے درج ہن ایں کتاب دی البیرونی وݙی تعریف لکھی اے۔ (بحوالہ ملتان دائم آباد صفحہ 572۔ مرتب خلیل احمد گلشن ہائوس )۔

پروفیسر یو بی ہنس:

دائرہ دین پناہ اچ پیدا تھئے ،ہریانہ سرکار توں ملک الشعراء دا خطاب پاتا، کجھ سال پہلے اپݨی جنم بھومی دی زیارت کیتے اتھاں تشریف گھن آئے تے اپݨے پراݨے دوستاں توں مل تے ٻہوں خوش تھئے۔ اپݨے گھر دی کندھی کوں چُمدے ریہے تے روندے ریہے۔ اردو تے سرائیکی ݙوہیں زباناں اچ شاعری کیتی ۔ مرݨ توں پہلے ہک دفعہ ول اپݨا وطن ݙیکھݨ کیتے بے تاب ہن ۔

پُنل جتوئی

اصل ناں محمد اشرف قلمی ناں پُنل جتوئی تے ابے سئیں دا ناں نہال خان ہے۔ جتوئی برادری نال تعلق رکھدن۔ 1976ء کوں موضع تونگ اچ پیدا تھئے۔ مڈل توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زمینداری اچ مصروف ہن۔ سرائیکی دے مہاندرے شاعر سئیں عاشق بزدار دے شاگرد ہن 2002ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ راجن پور اچ ر ہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ݙاڈھا پیار ہینیں ۔

پکی روٹی

ملتانی قاعدے آلی کار پکی روٹی ’’ جو کوئی پُچھے تئیں کنوں ‘‘ وانگے پڑھیندی اے ۔ نور نامے تے معراج نامے آلی کار اے کتاب وی سرائیکی وسیب دے ہر گھر وچ مشہور ہے تے لوک اینکوں محبت نال پڑھدن ۔ آکھیا ویندے جو ایندا مصنف خوشاب ( سرگودھا ) دا کوئی بزرگ شاعر ہا ۔ اجٖݨ تک اوندے ناں دا پتہ نی لڳ سڳیا تے پکی روٹی دی عمراں بارے وی وکھووکھ ڳالھیں ہِن پر اے پکی ڳالھ اے جو اے نظم صدیاں پہلے دی ہے پی۔ پکی روٹی سرائیکی ئِ چ تصنیف تھیوݨ آلی فقہ دی معتبر کتاب اے ۔ ایندے وچ سادہ لوظیں وچ فقہی مسائل گھن آندے ڳن تے شریعت دیاں ڳالھیں سوہݨے اسلوب نال ݙسݨ تے سمجھاوݨ دی کوشش کیتی ڳی اے ۔

پنجند

وسیب دے ضلع مظفر گڑھ اچ او مقام جتھاں دریائے چناب تے دریائے ستلج آ تے آپت اچ ملدن۔ اتھوں کر کئی نہراں کݙھیاں ڳیاں ہن۔ نہر عباسیہ تے نہر پنج ند کافی زرعی علاقیاں کوں پاݨی فراہم کریندین۔

پیر محمد ابراہیم قریشی

7جون 1899ء کوں کٹرہ سادات ملتان وچ پیدا تھئے۔ برصغیر پاک و ہند وچ آبپاشی دے نظام کوں مربوط کرݨ تے زرعی انقلاب گھن آوݨ وچ انہیں دا وݙا ہتھ اے 1923ء وچ انڈین سروس آف انجینئرز وچ شامل تھئے۔بیکانیر کینال (جیڑھی اوں ویلھے دی سب توں وݙی نہر ہئی) دی ڈیزائننگ تے تعمیر تے ڈھیر سارے چھوٹے چھوٹے ڈیم وی انہاں تعمیر کرائے۔ پاکستان بنݨ دے بعد آپ چیف انجینئر دے علاوہ ڈھیر ساریں عہدیں تے فائز ریہے۔ انہاں جڳ مشہور سائنسدان آئین سٹائن نال آبپاشی دے نظام دے موضوع تے مذاکرات کیتے تے ڈھیر ساریں بین الاقوامی کانفرنسیں وچ شرکت کیتی۔او ہک عظیم مسلمان موجد تے مدبرہن۔ 19مئی 1991ء کوں اللہ کوں پیارے تھی ڳے۔

پرہلاد مندریا؟

قلعہ ملتان تے پرہلاد مند ر مندر یا مدرسہ ؟ ایں بارے تحقیق دا عمل جاری اے، پرہلاد دے زمانے تے وی اجٖاں تحقیق تھیندی پی اے ۔ڈھیر سارے محقق ایکوں 1500قبل مسیح دا زمانہ قرار ݙیندن ۔ ایں لحاظ نال اے زمانہ ساڈھے ترائے ہزار سا ل پہلے دا زمانہ بݨدے۔ پرہلاد بارے اے گاٖل طئے ہے جو او توحید پرست ہا ، شئیت ایں جاہ دا ناں پرہلاد مندردی بجائے کوئی ٻیا ہووے جو وقت دے نال نال ہندو مذہب دے لوکیں ایکوں مندر بݨا ݙتا ہووے۔ جیویں جو موہنجو دڑو پرانا ہے پر ناں نواں ہے ۔ موہنجو دڑو یعنی (موئیں ہوئیں دا دڑا)اے لوظ احٖ وی سندھی دا ہے، اُوں ویلے ایں شہر دا موئیں ہوئیں دا دڑہ نی تھی سڳدا۔ بہر حال جتھاں تئیںقدامت دی گاٖل اے تاں نہ پرہلاد بھگت دی قدامت توں انکار کیتا ونجٖ سڳدے تے نہ موہنجو دڑو توں ، معروف محقق حفیظ خان دی قیمتی گاٖل لکھݨ چہنداں، اُردو متن:

اب اسے تاریخی ستم ظریفی یا حملہ آوروں کی طرف سے روا رکھے جانیوالے جبر سے زیادہ کیا کہا جاسکتا ہے کہ جس عمارت کی بنیادیں توحید پرستی کی تدریس کیلئے رکھی گئیں ، آنیوالے وقتوں میں اسی عمارت کی شناخت ایک مندر کے طور پر کی جاتی رہی ہے (بحوالہ ملتان سدآباد، ماثر ملتان جلد او ل صفحہ 50)

پنجابی دانشور دی گواہی

بر صغیر جنوبی ایشئا دی سب توں وݙی قومیت تے زبان سرائیکی اے ، اردو ، پنجابی زبانیں دا جݙاں ڳل گارا بند وادھا ، اوں ویلھے سرائیکی زبان پورے بر صغیر تے راج کریندی پئی ہے ، ایہا وجہ ہے جو قدیم اردو سرائیکی لفظیں نال بھری پئی اے ملاحظہ کرو پروفیسر شوکت مغل دی کتاب ’’ اردو میں سرائیکی کے انمٹ نقوش ‘‘ اردو زبان کوں پہلے دکنی تے ہریانوی آکھیا ویندا ہا جݙاں جو پنجابی دے لوظ توں وی کوئی شخص سونہا نہ ہا ، جݙاں جو سندھ وچ اوں ویلھے وی سرائیکی کوں سرائیکی سݙیا ویندا ہا ، تاریخ وچ صوبہ لہور دا ذکر تاں ملدے پر صوبہ پنجاب دا کوئی ذکر کینھی ، لہور دے بزرگ شاعر حضرت شاہ حسین سرائیکی زبان وچ شاعری کیتی اے ۔ صدیں دے کوشش دے باوجود حضرت شاہ حسین دے کلام کوں ’’ پنجابیا ‘‘ نی ونجٖ سڳیا ، انہاندے کلام دی مِتھ تے بنیاد احٖ وی سرائیکی اے ۔ سرائیکی دی قدامت تے الگ قومیت بارے پنجابی دانشور پروفیسر عزیز الدین احمد ہوراں لکھئے جو سرائیکی ، سندھی ہک ݙوجھے تے قریب اِن پر پنجابی قومیت نال سرائیکی دا مزاج نی رَلدا نہ صرف تاریخی طور تے سرائیکی علاقے دا ارتقاء باقی ماندہ پنجاب دے مختلف طریقے تے تھئے بلکہ ثقافتی اعتبار نال وی ݙونہیں علاقے واضح طور تے مختلف ہن ۔

سرائیکی علاقے دے سندھ دے نال تریخی رابطے ہے ، جݙݨ جو لہور توں ثقافتی طور تے ٻہوں نیڑے ہے ۔ ملتان تے سندھ دے نال تے لہور ید دِلی دے نال ثقافتی تعلقات دی وجوہات، جغرافیائی کوائف، صوبیاں دا باہمی میل جول تے تجارتی تعلقات ہن ۔ لہور ، مشرقی پنجاب دے ٻہوں نیڑے ہے جیڑھا جو ہک زمانے وچ دریائے جمناتے ختم تھیندا ہئی جݙݨ جو دریائے جمنا دے ݙوجھے کنارے توں دلی دا صوبہ شروع تھیندا ہئی۔ ایں جغرافیائی قرب دی وجہ نال انگریزاں تے پنجاب فتح کرݨ دے بعد کجھ عرصے کیتے دلی کوں وی صوبہ پنجاب وچ شامل کر ݙتا ۔ لہور دے امرتسر تے مشرقی پنجاب دے رستے توں اندرون ہند دے نال تجارتی رابطے ہن ۔ ݙونہیں دیاں سرحداں ہک ݙوجھے نال ملدیاں ہن ، ایں واسطے ݙوہیں دے ہک ݙوجھے تے ثقافتی اثرات مرتب تھیوݨ فطری ڳالھ ہئی ، مشرقی پنجاب تے یو پی دے سرحدی علاقیاں وچ ہریانوی زبان ٻولی ویندی ہے جیڑھی جو پنجابی تے اردو ݙونہیں دے اثرات گھدے ہوئے ہن ۔ سرائیکی علاقہ ہمیش اپݨی انج سنجٖاݨ رکھی اے ، ایں علاقے دی تہذیب دے اثرات گھدے ہوئے ہن ۔ سرائیکی علاقہ ہمیش اپݨی الگ سنجٖاݨ رکھی اے ، ایں علاقے دی تہذیب دے اثرات دلی لکھنئو تے اجمیر تک ݙٹھے ونجٖ سڳدن ۔ سرائیکی قومیت تے زبان کوں ٻہوں سارے علاقیاں اچ مقامی قومیت تے زبان دی حیثیت حاصل رہ ڳئی ، اے تاریخی طور تے صوبہ ملتان دے نیڑے ہئی ، سرائیکی ٻولݨ والیاں دی معقول تعداد سندھ وچ ونجٖ کے آباد تھئی تے صدیاں کٹھے رہوݨ دے نتییج وچ سندھی قومیت دا حصہ بݨ ڳئی ۔ سندھ دے تالپور حکمران خود سرائیکی ٻولݨ والے ہن ۔ او وی صدیاں بعد سندھی قومیت وچ ضم تھی چکئے ہن ۔ سندھ تے ملتان وچ کئی ٻئے ثقافتی رشتے موجود ہن ۔ ملتان زمانہ ما قبل اسالم وچ آس پاس دے علاقیاں بشمول سندھ دا روحانی مرکز بݨیا رہ ڳئے ۔

سلام دے زمانے توں پہلے اتھاں سورج دیوتا دی پرستش کیتی ویندی ہئی ۔ سورج دیوتا دے مندر وچ پرے پرے کنوں زائرین آندے ہن ۔ اسلام آوݨ دے بعد ایں سورج دیوتا شاہ شمس دا روپ دھار گھدا ۔ شاہ شمس دے نال جیرھیاں کرامتاں منسوب ہن انہاں وچ ہک سورج کوں سو ا نیزے تے گھن آوݨ دی وی ہے ۔ جیں طرح احٖ بہاؤ الدین زکریا دے عرس دے موقع تے سرائیکی علاقے بلکہ سندھ دے دور دراز دے مقامات تک توں ننگے پیر لوک حاضری ݙیندن ۔ اسلام توں پہلے ملتان وچ ایں طرح نال انہاں علاقیاں دے لوک سورج دیوتا دے مندر دی یاترا کوں آندے ہن ۔ انہاں روحانی تعلقات دی مادی بنیاداں وی موجود ہن ۔ سرائیکی علاقے دے لوک سندھ دے شہراں دے نال تجارتی تعلقات رکھیندے ہن ۔سڑکاں دی عدم موجودگی دی وجہ نال تجارت زیادہ تئیں دریائے سندھ دے رستے ہئی ۔ اے آبی گزر گاہ احٖ وی سندھ تے سرائیکی علاقے وچ تجارتی مقاصد کیتے استعمال تھیندی ہے ۔ اتھاں وݙے وݙے ’’ ٻیڑے ‘‘ سندھ تے سرائیکی علاقے دے درمیان تجارتی سامان پُجٖاوݨ دا کم ݙیندن ۔ ایں واسطے سرائیکی قومیت دا قرب سندھی قومیت نال تھی سڳدے ، پنجابی نال نی تھی سڳدا۔ رسماں ریتاں تے سرائیکی سندھی صوتیات دا اشتراک الگ سرائیکی قومیت دیاں مضبوط بنیاداں ہِن ۔

پراݨا دیرہ

ڈیرہ غازی خان دی انفرادیت اے ہے جو اے ضلعی ہیڈ کوارٹر ہووݨ دے باوجود ایں امر تے قائم ریہے جو پراݨاں ڈیرہ غازی خان شہر دریا بردتھی ڳیا جیڑا ایں جاہ تے آباد ہا جتھاں ایں ویلے غازی گھاٹ دا پُل ہے جتھاں دریائے سندھ چلدا پے نواں تے موجودہ دیرہ غازی خان شہر سال 1910ء ئِچ منصوبہ بندی دے تحت بلاک سسٹم دے تحت آباد کیتا ڳیا پُراݨاں دیرہ غازی خان شہر 500 سال پہلے غازی خان میرانی آباد کیتا ہا ۔ایندے درمیان توں کستوری نہر رواں ہئی پُراݨے دیرہ غازی خان آلی جاہ تے وی کݙاہیں دریا ئے سندھ رواں ہا ۔شہر پورے دریا برد ہووݨ توں پہلے 1856ء چھائوݨی تے سول لائنز دا علاقہ جیڑا شہر دے شرقی پاسے واقع ہا۔ سیلاب دی نذر تھی ڳیا تے 1862ء ئِ چ نویں چھاونی تعمیر کیتی ڳئی تے پُراݨاں دیرہ غازی خان موجود ہا ۔تھاݨہ دراہمہ دی عمارت دے نیڑے تئیں آباد ہا ۔بعد ئِ چ موجودہ شہر توں تقریباََ 9,10میل پاسے غریب آباد کیتا ڳیا ۔انگریزاں قبضہ دے بعد ضلع دی چار تحصیلاں دیرہ غازی خان سنگھڑ داجل تے کوٹ مٹھن آباد کیتیاں  تونسہ دے علاقہ کوں سنگھڑ آکھیا ویندا ہا ۔ جیندا ہیڈ کوارٹر منگھروٹھہ ئِ چ ہا ۔بعد ئِ چ تحصیل دا ہیڈ کوارٹر تونسہ منتقل کر ݙتا ڳیا اَتے ناں وی تونسہ تحصیل رکھ ݙتا ڳیا ۔ 1853ء ئِ چ تحصیل کوٹ مٹھن قائم کیتی ڳئی 1866ء  ء ِچ راجن پور کوں تحصیل ہیڈ کوارٹر مقرر کیتا ڳیا کیوں جو پُراݨاں کوٹ مٹھن سال 1862ء ئِ چ سیلاب دی نذر تھی ڳیا تے موجودہ قصبہ پُراݨے قصبے دے پاسے غرب پنج میل دے فاصلے تے موجودہ جاہ آباد کیتا ڳیا ۔سال 1861ء ئِ چ داجل دے بجائے جام پور ئِ چ تحصیل ہیڈ کوارٹر کوں منتقل کیتا ڳیا کیوں جو داجل ہک گوشہ ئِ چ واقع ہا ۔

پتن مُنارا

ضلع رحیم یار خان دا قدیم شہر اے۔ دریائے ہاکڑہ دے کنارے رحیم یار خان توں چھ میل دے فاصلے تے مشرق اچ آباد ہا۔ اے شہر موئن جو دڑو تے ہڑپہ دا ہم عصرہا ۔ تواریخ توں پتہ لڳدے جو اے شہر شاہ میوسی کینس دا پایہ تخت ہا۔ ایں نے سکندر اعظم دے خلاف بغاوت کیتی ہئی تے 325ق م اچ ہلاک تھی ڳیا ہا۔ ایں مقام توں زمانہ قدیم دے سکے، پتھر تے دھات دی قیمتی چیزاں ملیاں ہن۔ اتھاں دی ݙوجھی صدی عیسوی دی تعمیر کردہ بدھ عبادت گاہ دا شمار برعظیم دی بہترین عمارتاں اچ تھیندا ہے۔ 1702ء اچ جݙاںریاست بہاول پور قائم تھئی تاں ایں ویلھے وی اے عبادت گاہ موجود ہئی۔ 1973ء دے سیلاب نال اتھاں کر مدفون بدھ عبادت گاہ دی کندھیاں اُبھر تے نمایاں تھی ڳیا ہن۔ ایندے نیڑے لوݨیں پاݨی دی ہک جھیل وی ہے۔

ٻدھ مت دے دور دی ایہ قدیم یادگار جیڑھی رحیم یارخان ریلوے اسٹیشن توں پنج میل دے فاصلے تے پوادھی پاسے دریائے ہاکڑہ دی سُکی گزر گاہ دے کنارے واقع ہے۔ پتن مُنارا متن تے پتن پور دے ناں توں وی مشہور ہے۔ مقامی لوکیں کوں سنج سیکڑی تے سنجڑی وغیرہ دے ناں توں وی یاد کریندے ہن، آکھیا ویندے جو پتن مُنارا شاہ میوسی کینس دا دارالحکومت ہا ، جیں 325 ق م سکندر اعظم دے خلاف بغاوت کیتی تاں سکندر ایں کوں پھاسی چڑھا ݙتا۔ ایہ شہر اپݨی خوشحالی دے ویلھے ہک سو مربع میل تے کھنڈیا ہویا ہا۔ پندرھویں صدی عیسوی اچ ایہ سومرہ حکومت دا دارالحکومت ہا۔ اتھاں ٻدھ مت دی ہک عظیم یادگار ہئی ، جیں دے چارے پاسوں چار چھوٹے چھوٹے برج ہن، ایہ چاریں برج بالائی منزل دی عمارت دی تلویں سطح تے مل تے اُتلے آلی منزل دا سوہݨا حصہ بݨدے ہن۔

اٹھارہویں صدی دے آغاز تئیں ایہ عمارت چنڳی حالت اچ ہئی، فضل علی خان ہلانی داؤد پوترے ایں کوں 1740ء اچ مسمار کر تے پتھر تے سلھیں دین گڑھ صاحب گڑھ تے بھاگلہ دے قلعیاں دی تعمیر اچ استعمال کیتیاں۔ ہُݨ صرف ایہا ہک مرکزی منزل دے حصے دا تلواں برج باقی رہ ڳیا۔ اتھاں ہک سلھ ایجھی وی ملی ہے جیں توں ایہ پتہ چلیا ہے جو سکندر اعظم مقدونی دے عہد اچ ایہ درسگاہ تعمیر تھئی۔

سابق ریاست بہاولپور دے پولیٹیکل ایجنٹ کرنل منچن 1872 تا 1875ء اچ موجودہ برج دے نیڑے تہہ خانیاں دی کھٹائی کرائی ، کھٹائی دے دوران مزدوراں کوں اتھاں ہک سیال قسم دے مواد دا ذخیرہ ملیا ہا جیں تے عجیب و غریب رنگ دی لمبی لمبی بے شمار مکھیاں ٻیٹھیاں ہن، انہاں مکھیاں دے زہریلے ݙنڳ توں ڳلی سڑی چیزاں اچ سخت تعفن توں کئی مزدور ہلاک تھی ڳئے ۔ جیں دی وجہ توں مزید کھٹائی دا کم بند کر ݙتا ڳیا۔ ایں برج دے نیڑے تہہ خانیاں کھوکھار دے کھنڈراں توں پنج میل تے بھنڈار دے کھنڈراں توں چار میل دے فاصلے تے واقع ہن تے بندور اتھوں ݙو میل پرے ہے ، جیں توں ایہ اندازہ لاوݨ اوکھا کائنی جو ایہ ہک وسیع رقبے دی آبادی دا مرکز ہا ، بندور اتھوں دا جیل خانہ تے بھنڈار پتن دے راجہ دی رعایا توں وصول تھیوݨ آلا غلے دا گودام ہا۔ کرنل ٹاڈ وقائع بیکانیر اچ جیسلمیر دے جیں شہزادے تے شہزادی دا ذکر کیتا ہے او غالباً اتھاں دے راہݨ آلا ہا۔ ݙاہویں صدی اچ سومریاں دے ویلھے پتن دی ول تعمیر تے مرمت تھئی تے انہاں ایں کوں اپݨے دارالحکومت دے طور تے استعمال کیتا ۔ عمر سومرہ اتھاں اپݨا ست منزلہ محل تعمیر کرایا۔ سندھ بیکانیر تے جیسلمیر دے راجہ اٹھارویں صدی عیسوی دے آخر تئیں مانگھ دے مہینے اچ شوراتری دا تہوار مناوݨ تے ایں دا درشن کرݨ آندے ہن ۔ انہاں ݙوہیں ایں مقام تے ہک وݙا بھاری میلہ لڳدا ہا ، تے دریائے ہکڑہ دی سیج وی سندھ دے سیلابی طوفان توں شاداب تھی ویندی ہئی تے قدرتی طورتے مقام پرفضا تے دلکش تھی ویندا ہا ۔

آکھدے ہن جو جاتریاں کیتے اتھاں ہک عالیشان عمارت وی ہئی جیں دے ست کمرے ہن تے ادھ اچ وݙے وݙے ݙو تالاب ہن ، جیں اچ ہک اچ پاݨی تے ݙوجھے اچ کھیر بھریا راہندا ہا۔ نواب بہاول خان ثالث دے عہد اچ 1840ء اچ اتھاں اوگر قوم دا جوگی ایں مقدس مندر دا پُجاری ہا۔ جیں لوݨ دے ڈھیر اچ اپݨے آپ کوں دفن کر تے مارݙتا۔ ایں دے بعد ایں دے ہک چیلے اتھاں لنگ پوجا دا سلسلہ شروع کیتا۔ بے اولاد تریمتاں ایں دیاں پوجا کیتے پرے پرے توں آندیاں ہن۔ مسلماناں ایں رسم بد دا قلع قمع کیتا تیایں جاہ ہک مسیت تعمیر کر ݙتی۔ کرنل منچن لکھدے ہن جو عمارت دے اندرلی کندھیاں تے پلستر اکھاڑݨ توں کجھ حروف کندہ پاتے ڳئے ، جیں توں پتہ چلدا ہا جو بعض چیزاں 1059 توں 1069ء اچ ایں مندر کیتے بطور تحفہ گھن آیاں ڳیاں ۔ ہک تحریر دا مضمون ایہ ہا ’ ’ میں ہر قسم د ے منافع اچوں آدھ آنہ فی روپیہ مندر کیتے بھیجٖݨ دا اقرار کیتا ‘‘ ۔ آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دی سالانہ رپورٹ 1926-27ء اچ وی پتن منارا دا تذکرہ شائع تھیا ہے تے نال ای او تصویر وی ݙتی ڳئی ہے جیڑھی 1920ء اچ گھدی ڳئی ہئی۔ ایں رپورٹ اچ بہاولپور گزٹیئر دے ابتدائی حصے دی نقل کرݨ دے بعد انڈین انکوائری والیم 2 اچ لکھیا ہے جو 1882 اچ لیفٹیننٹ بی آربر نیفل کوں معلوم تھیا ہے جو ایہ پکی سلھاں دی عمارت جیں دا ٻہوں سارا حصہ ڈھہہ ڳیا ہے ، ہُݨ وی 62 فٹ اُچی تے 12 مربع فٹ چوڑی ہے۔ ایں عمارت دے لَمے آلے پاسے ہک قدیم قلعہ دے آثار وی موجود ہن ، ایں عمارت دے سامݨے آلی کندھی تے شیراں دے سراں دی تصویر وی ہے۔ معلوم تھیندا ہے جو ایں توں اُتے وی ہک منزل ہئی، ایں دا طرز تعمیر ہندوانہ ہا۔ ایں منزل اچ شہتیراں دے سوراخ موجود ہن، جیڑھیاں سلھیں ایں عمارت اچ لڳیاں ہویاں ہن ایں کوں لکشمی سِلھ آکھدے ہن۔ وسط ہند دے علاقیاں اچ جیڑھے مندر ہن انہاں اچ ایں قسم دی سلھاں استعمال تھیاں ہن۔ سلھاں دی ساخت، سائز تے بݨاوٹ توں معلوم تھیندا ہے جو ایہ چندر گپتا دے عہد دی بݨی ہوئی ہے۔

پاکستان تے بہاولپور

پاکستان کیتے ریاست بہاولپور تے نواب آف بہاولپور دی خدمات کوں کہیں صورت فراموش نی کیتا ونجٖ سگفدا، مسلم لیگ اجٖاں وجود اچ وی نہ آئی ہئی، علامہ اقبال نے ’’ ݙوں قومی نظریہ ‘‘ پیش کیتا ہا تے نہ ہی پاکستان دا خواب ݙٹھا ہا ۔ پر نواب آف بہاولپور اوں ویلھے وی ݙو قومی نظریہ دی بنیاد تے علی گڑھ کالج دا انجمن اسلامیہ لہور سمیت سینکڑاں مسلم تعلیمی اداریاں کوں موٹیاں رقماں تے بلڈنگز دی صورت اچ امداد فراہم کریندے پئے ہن ۔شاعر مشرق علامہ اقبال جݙاں ’’ سارے جہاں سے اچھا ہندوستان ہمارا ‘‘ جہی نظم قلمبند کریندے پئے ہن ، نواب آف بہاولپور اون ویلھے اپݨا انج اسلامی تشخص قائم کیتا ہویا ہئی، ایں سلسلے اچ ہک واقعہ دلچسپی توں خالی نہ ہوسے ، نواب آف بہاولپور کوں ریاست دے امور کیتے قانونی مشیر دی ضرورت پیش آئی ، اخبار اچ اشتہار ݙتا ڳیا ، قائد اعظم نے وی درخواست بھیجی تے علامہ اقابل نے وی اپنی درخواست اچ لکھیا جو ریاست بہاولپور دی مشیری اساݙے کیتے عزت تے وقار دا باعث ہوسے ۔ نواب آف بہاولپور قائد اعظم کوں مشیر مقرر کیتا ،انگریز سرکار ایں تے اعتراض کیتا پر نواب آف بہاولپور نے اپݨا فیصلہ تبدیل نہ کیتا ۔ نواب آف بہاولپور دے دربار توں قومی ترانے دے خالق حفیظ جالندھری تے علامہ اقبال سمیت سینکڑاں مسلم اہل قلم کیتے وظائف جاری تھیندے ریہے ۔ نواب آف بہاولپور دی شان اچ قصیدے لکھئے تے تریخ پاکستان دی کہیں کتاب اچ انہاں خدمات دا حوالہ موجود کائنی۔

پُتلیاں

اے تماشہ خاص قسم دے آدمی کریندے تے ݙکھیندے رہندن ، اینکوں ہر کوئی نی کر سڳدا، کافی مہارت تے سمجھدار دا کھیݙ ہے کیوں جو پُتلیاں کنوں بندیاں وانگیں کم گھنݨ ہر کہیں دے وس دی ڳالھ نی ۔ اے پُتلیاں پراݨیاں کپڑیاں دیاں وی بݨا گھدیاں ویندن ۔ پُتلیں کوں دھاڳا ٻدھا ویندے تے پردے دے پِچھوں ہک بندہ دھاڳے چھکیندے تے پپلیاں نچݨ پئے ویندن ۔ ݙیکھݨ آلے ٻال ݙاڈھے خوش تھیندن ۔

پیر موسیٰ نواب ؒ

مخدوم سلطان احمد غوث دی وفات دے بعد کوٹ کروڑ دا انتظام سلطنت حضرت موسیٰ نواب دے بھرا مخدوم عبدالرشید حقانی سنبھالا، حضرت موسیٰ نواب 589ھ اچ پنج سال دی عمر اچ کوٹ کروڑ دے مشہور عالم دین مولانا نصیر الدین بلخی توں ابتدائی تعلیمی حاصل کرݨ شروع کیتی جیڑھے آپ دے خاندان دے استاد ہن۔ استاد دی خاص توجہ توں ٻارہاں سال دی عمرا چ علوم ظاہری توں فارغ تھی تھئے تے آپ دی دستار بندی کیتے علماء دی مجلس آپ تے سوالات کیتے ۔ جیں اچ آپ کامیاب تھی تے نکلے تے کوٹ کروڑ اچ درس و تدریس تے فائز تھئے۔ بعد اچ حضرت پیر موسیٰ نواب ؒ دی ہمشیرہ بی بی بصراں دا نکاح حضرت بہاؤ الحق زکریا ملتانی نال تھیا جیں توں ست ٻال پیدا تھئے۔ حضرت موسیٰ نواب کافی عرصہ کوٹ کروڑ اچ قرآن و حدیث دی تعلیم دے علاوہ فقہ صرف نحو منطق اچ بے شمار شاگرداں کوں تعلیم ݙتی ۔ حضرت پیر موسیٰ نواب لکھاں افراد کوں راہِ حق ݙکھاوݨ دے بعد 25 ذوالحج شام جمعہ 667ھ اچ 83 سال دی عمرا چ فوت تھئے۔ آپ اپݨے پیارے بھتریجے پیر محمد اسماعیل کوں مسند سجادگی کیتے جانشین بݨایا۔   

پاکپتن ، وسیب دا اہم شہر

پاکپتن دا قدیم ناں اجودھن ہا۔ آکھیا ویندے جو ایہ ناں راجہ رام چندر دے خاندان ݙتا ہا۔ ہک روایت دے مطابق مہابھارت دی جنگ دے ویلھے ایں دا ناں دھارا نگری ہا۔ ویلھا بدلݨ تے ایں دے ناں وی بدلݨ لڳے۔ ایں کوں گانحیل والا، انحیل پتن وی آکھیا ڳیا۔ سکندر اعظم دے نال جیڑھے تاریخ نویس اتھوں لنگھئے انہاں ایں کوں اوہی ڈریک، سدڈریک، سوراکوسی تے ہائی ڈریک وی آکھیا۔ ابن بطوطہ اپݨے سفر نامے اچ ایں کوں اجودھن لکھیا۔ ایہ وی آکھیا ویندے جو پاکپتن دا ناں ایں کوں اکبر اعظم دے دور اچ ݙتا ڳیا۔ جیڑھا جو بابا فرید گنج شکر دی تقدس دے حوالے نال ہا۔ کئی صدیاں توں ایں جاہ دی اہمیت دریائے ستلج دے پتن دی وجہ توں ہئی، اتھوں دریا پار کیتا ویندے ، عرصہ دراز توں ایہ ݙو شاہراؤاں دا سنگم وی ریہا ہے۔ پراݨے زمانے اچ ہک سڑک دیرہ غازی خان تے دیرہ اسماعیل خان دی طرفوں تھیندی ہوئی منکیرہ ، شور کوٹ تے ہڑپہ آندی ہئی تے ݙوجھی ملتان توں آندی ہئی، ایں جاہ تے محمود غزنوی ، امیر تیمور ، ابن بطوطہ نے دریائے ستلج کوں پار کیتا ہا ۔ ایں جاہ تے قلعہ ہا، ایں کوں سبکتگین وی ہک روایت دے مطابق 977-78 ء اچ فتح کیتا۔ امیر تیمور دے حملے دے دوران لوک ایں علاقے کوں خالی کر تے اتھوں چلے ڳئے۔ہک روایت دے مطابق پتن تاں پہلے موجود ہا تے قدیم زمانے توں لوک اتھاں دریائے ستلج کوں پار کریندے ہن۔، لیکن بابا فرید گنج شکر دی وجہ توں ایں دے ناں دے نال پاک دا اضافہ تھی ڳیا۔ بابا دا انتقال 1265ء دے نیڑے تھیا، مزار تے ہُݨ وی انہاں دے خاندان دے سلسلے دے لوک گدی تے بیٹھے ہن۔

پاکپتن کوں 1990ء اچ ضلع دا درجہ ݙتا ڳیا، پاکپتن تے عارف والا ایں دیاں تحصیلاں ہن، ایں دے اُبھے اچ ضلع اوکاڑہ تے ساہیوال، پوادھ اچ ضلع اوکاڑہ، لمے پوادھی اچ بہاولنگر تے پِچھاد اچ ضلع وہاڑی ہے۔ سطح سمندر توں 150 میٹر اُچا ہے۔ کل رقبہ 2724 مربع کلومیٹر ہے۔ زمین ہموار تے ریگستانی ہے۔ شرح خواندگی 34.97 فیصد ہے۔ کل آبادی 1286680 نفوس تے مشتمل ہے۔ حضرت بابا فرید گنج شکرؒ ، حضرت عبداللہ المعروف بہ خواجہ عزیز مکی ؒ ، حضرت بابا سبز پیر، حضرت خواجہ عمیر مدنی ؒ، حضرت خواجہ بدر دیوان ؒ، حضرت چن پیرؒ، حضرت عارف شاہؒ، حضرت جج پیرؒ، حضرت ادھم شاہ ؒ، حضرت خواجہ محمد پناہؒ دے مزارات ایں ضلع اچ ہن ۔

پنڈت پی این کول

قصبہ پیر کوٹ سدھانہ دے رہݨ آلے ہن، ہندوستانی فوج وچ ملازم تھئے۔ 1965ء وچ پاک بھارت جنگ تھئی ، ایندے وچ ہندوستانی فوج دے ایسٹرج کمان دے انچارج ہن ، ریٹائرمنٹ دے بعد انہاں دی خدمت اقوام متحدہ نے اپݨی امن فوج کیتے حاصل کیتی ۔

پروفیسرشریف اشرف

اصل ناں پروفیسر شریف اشرف قلمی ناں شریف اشرف تے ابے سئیں دا ناں گل محمد خان ہے۔26نومبر 1940ء کوں منڈی تحصیل تونسہ ضلع ڈیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ایم اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے معلم دے پیشے نال وابستہ تھی ڳے۔ تصانیف اچ شہرِ شبہ چراغ، فاختہ، معنیٔ دیربابت اقبال شناسی شامل ہن۔ نِکڑے لا توں شاعری دا شونق ہا تے ۔ ڈیر ہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ ٻہوں چنڳے انسان ہن ۔

پروفیسر شبیر ناز

اصل ناں غلام شبیر قلمی ناں ناز تے ابے سئیں دا ناں احمد خان طارق ہے۔ کھوسہ بلوچ قوم نال تعلق رکھدن۔ 15مئی 1958ء کوں شاہ صدر دین دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ ایم اے انگلش کرݨ دے بعد تدریس دے پیشے نال وابستہ تھی ڳے۔ 1981ء توں شاعری داآغاز کیتا۔ تصنیف اچ چُپ دی چیک تے گولک شامل ہے۔ دیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔

پیر صاحب علی سحر

چکر کھر تحصیل جھنگ دے گیلانی سادات دے عالم فاضل ہن ، موصوف شاعری دا صاف ستھرا ذوق رکھیندے ہن اَتے شاعرِ مشرق علامہ اقبال مرحوم دے بے تکلف دوست ہن ، انہاں دی وجہ توں علامہ اقبال 1933ء اَتے 1938ء وچ ݙو دفعہ جھنگ تشریف گھن آئے۔ موصوف ݙے علامہ اقبال ، حسرت موہانی ،، مولانا ابو الکلام آزاد، مولانا حسین احمد مدنی ، قائد اعظم دے غیر مطبوعہ خطاں دا ذخیرہ ہا۔

پاڳل تھیوݨ دی روائت

سرائیکی وسیب خصوصاً ریاست بہاولپور وچ اے ڳالھ مشہور کر ݙتی ڳئی جو جیڑھا بندہ مولوی لطف علی دا قصہ سیف الملوک پڑھدے او پاڳل تے چریا تھی ویندے ۔ خانپور دے ہک شخص دے بارے روایت ہے جو او کتاب سیف الملوک کوں ݙانگ نال کُٹی ونجٖے ، ٻئے بندے اونکوں ہٹکیا جو توں کتاب کوں کیوں کُٹی ویندی ؟ اوں بندے ولدی ݙتی جو میکوں لوک آکھدے ہِن جو جیڑھا بندہ سیف الملوک پڑھدے پاڳل تھی ویندے ، میں تاں ایں کتاب کوں کئی واری پڑھئے پر پاڳل نی تھیا ، ݙوجھے بندے ولدی ݙتی جو بے جان کتاب کوں ماری ویندی ایں توں ودھ کیا پاڳل تھیسیں؟

قصہ سیف الملوک بارے خوش عقیدہ لوکیں مختلف رواتیں ہُلایاں ہویاں ہن ، انہاں لوکیں دا خیال ہے جو سیف الملوک سچا واقعہ ہے ، ہک روایت اے مشہور کیتی ڳئی جو مولوی لطف علی کجھ کراڑے مذہب دے لوک ڳئے جو ایں قصے نال تُساں ہک دنیا کوں پاڳل بݨا چھوڑیے ، اے ݙسو جو ایں قصے دی حقیقت کیا ہے ؟ آکھیا ویندے جو مولوی صیب جلال اچ آ ڳئے تے اپݨے تݙے دا پاند چاتا تاں مولوی صاحبان کوں مصر دا بادشاہ بدیع البانو تے اوندے لڑھدے ٻیڑے ݙکھا ݙتے ،حالانکہ اے روایت کوڑی ہے کیونجو مولوی لطف اپݨے قصے بارے لکھئے جو ’’ لطف علی آپوں کجھ نہ ٻولیا آندا نقل کتابوں‘‘ در اصل قصہ سیف الملوک عربی کتاب ’’ الف لیلیٰ( ہزار داستان ) ‘‘ دا حصہ ہے۔

پروانہ شاہ پوری

ناں: محمد حیات ، قلمی ناں : پروانہ شاہ پوری ، اَبے دا ناں حافظ محمد دین ، جٖمݨ تریخ 20دسمبر 1942ء  ، جٖم پل : شاہ پور ضلع سرگودھا اچ جمیے۔ جوانی اچ ای سرگودھا آ ڳے ۔ 1962ء توں شاعری شروع کیتی۔ استاد دائم اقبال دائم دی شاگردی اچ آئے۔ 1974ء اچ فاضل پنجابی دا امتحان پاس کیتا۔ ایف ایم ریڈیو سرگودھا دا پروگرام ’’دھرتی سونا‘‘ کریندے ہن ۔

پیر سید سلطان احمد قتال بخاری

اسمان تصوف تے ہک درخشندہ ستارہ دی مانند چمکدا ہویا ناں حضرت سلطان احمد قتال بخاریؒ دا ہے ۔ آپ دا سلسلہ سہروردیہ 11 ویں پشت اچ اوچ شریف دے معروف بزرگ حضرت جلال الدین بخاری سرخ پوشؒ توں تے 28 ویں پشت توں حضرت علیؓ نال ونجٖ ملدا ہے۔

حضرت سلطان احمد قتال بخاری 949ھ کوں اوچ شریف دے مقام سید دولت علی المعروف سید غیاث الدین دے کول پیدا تھئے۔ آپ 21 سال دی عمر اچ رہبر کامل کوں لبھݨ سانگے گھروں نکلئے تے 970ھ اچ کہروڑ پکا دی ہک نامور بزرگ ہستی حضرت پیر علی سرور ؒ دے در دولت تے تشریف گھن آئے تے انہاں دی بیعت توں سرفراز تھئے۔ آپ ڈھیر عرصہ اتھائیں ریہے تے انہاں توں دینی تے دنیاوی تعلیم حاصل کیتی ۔ بعد اچ اپݨے مرشد دے حکم تے بخارا دا سفر کیتا۔ اتھاں کجھ عرصہ ریہے تے ول ملتان تشریف گھن آئے۔ انہاں ݙینہاں میلسی ملتان دا حصہ ہا تے انہاں دے مضافات اچ جنگلات ہن۔ جنہاں اچ ہندواں دے سد ہیرا تے لکھویرا قبائل دی ٻہوں وݙی تعداد تے رہائش پذیر ہئی۔ آپ دے ذمہ انہاں قبائل کوں دعوت اسلام ݙیوݨ دی ذمہ داری ݙتی ڳئی ۔ چنانچہ آپ اتھاں تشریف گھن ڳئے تے اتھائیں دیرے لا ݙتے۔ آپ اُتھاں ہندواں دے لباس اچ ملبوس تھی تے اسلام دی تبلیغ شروع کرݙتی ۔ آپ دے حسن سلوک توں ایجھا اثر تھیا جو او ہندو جوق در جوق مشرف با اسلام تھی ڳئے۔

990ھ اچ آپ دریائے ستلج تے دریائے چناب دے سنگم تے واہندے ہک جنگل بیابان تے سنسان علاقہ اچ تشریف آئے۔ جݙاں آپ دے فیض تے برکتاں دا شہرہ عام تے خاص اچ مقبول تھیا تاں لوک آہستہ آہستہ ایں علاقے اچ آ تے آباد شروع تھیوݨ شروع تھی ڳئے ۔ تے ہک شہر دی بنیاد پئی ۔ آپ ایں شہر دا ناں اپݨے جد امجد حضرت جلال الدین بخاریؒ سرخ پوش دے ناں تے جلال پور رکھیا جیڑھا بعد اچ آپ دی نسبت نال جلال پور پیر والا دے ناں توں مشہور تھیا ۔ آپ کہروڑ پکا ، دنیا پور ، میلسی ، وہاڑی ، لودھراں ، ریاست بہاولپور، شجاع آبادتے ملتان دے لمے دے علاقیاں اچ اسلام دی تبلیغ کیتی تے ہزاراں افراد ایں دے بدولت حلقہ بگوش اسلام تھئے ۔آپ کشف تے کرامات ولی اللہ تھی گزرے ہن جنہاں دا فیض ہُݨ وی جاری ہے۔

تریخی پس منظر دیرہ اسماعیل خان

دریائے سندھ وادی کشمیر توں نکل تے پہاڑاں ، میداناں اَتے ریگستاناں توں گزردا ہویا ٹھٹھہ دے نیڑے بحیرہ عرب وچ ونج ڈھندے، صدیں توں وہݨ آلے ایں بݙھڑے دریاء سندھ دے کنارے احٖ وی اپݨی مترنم لہراں دی زبانی مورخین کوں اپݨے پراݨے ماضی دے قصے سݨیندے جنہاں دا تعلق ترائے ہزار سال قبل مسیح توں وی پہلے دا ہے۔ کیونجو سرجان مارشل دی تحقیقات مطابق وادی سندھ دی تہذیب 2750قبل مسیح وچ اپݨے انتہائی عروج تے ہئی ، دریائے سندھ دے کنارے آباد ہن ، انسان پتھر دے زمانے توں نکل تے مختلف دھاتاں مثلاً لوہا، تانبا اَتے پیتل دے استعمال نال واقف تھی چکیا۔ اے زمانہ آریہ قوم دے بر صغیر وچ وارد تھیوݨ دا زمانہ ہا جیرھی درہ خیبر اَتے شمالی مغربی سرحدی صوبے دے ݙوجھے رستیاں اَتے مختلف دریاں توں گزردی ہوئی دریائے سندھ کابل ، کرم ، سوات، جہلم ، چناب ، راوی ، ستلج، بیاس، سرسوتی ، گنگا اَتے جمنا دے ساوے اَتے زرخیز علاقیاں وچ آباد تھیندی چلی ڳئی ۔ آریہ لوکاں نے کوہ سلیمان دے مشرقی پاسوں دریائے سندھ دے مغربی اَتے مشرقی کناریاں کوں وی اپݨا مسکن بݨایا ۔ جیرھے علاقے ہݨ دیرہ اسماعیل خان ، بھکر، لیہ اَتے میانوالی دے ضلعیاں تے مشتمل ہن اتھاں آریہ قوم آکر آباد تھی ڳئی ۔

آریہ دے اصل وطن دے بارے وچ ٻہوں اختلافات ہن ، سر ولیم جونز دے نہایت اہم نظریے دے مطابق وسط ایشیا ء دا علاقہ پراݨے زمانے وچ نہایت سر سبز اَتے شاداب ہا۔ اچانک دریاواں دا رُخ بدل ونجٖݨ نال اے علاقہ خشک اَتے بنجر تھی ڳیا اَتے تمام آبادی نویں وطن دی تلاش وچ نکل پئی ۔ ایہے لوک یورپ ، ایران اَتے بر صغیر ہند و پاک وچ داخل تھئے جیرھی آریہ دے ناں نال جٖاݨیے ویندن۔

مشہور مورخ B.Gتلک دے مطابق آریاواں دا پراݨا وطن قطب شمالی دا قریبی علاقہ ہا، جݙݨ جو بنگالی مؤرخ مسٹرداس دا خیال ہے کہ اے قوم سپنا سندھ (شمالی مغربی سرحدی صوبہ اَتے ملحقہ علاقے دی رہݨ آلی ہئی ) جیرھی پورے ہندوستان تے آباد تھی ڳئی ، تاہم عہد حاضر وچ بی جی تلک اَتے مسٹر داس دا نظریہ مقبول کائنی ۔

آریہ بر صغیر وچ کݙاں وارد تھئی اے وی نہایت پیچیدہ سوال ہے، میکز ملر دی رائے ہے جو اے قوم ہک ہزار سال پہلے پاک و ہند وچ داخل تھئی ، بی جی تلک دے مطابق 4500سال ق م جݙݨ جو ڈاکٹر ایشوری پرشاد نے ایں زمانے 3000سال ق ۔ م بیان کیتے۔ اینویں دریائے سندھ دے مغربی اَتے مشرقی کنارے بشمول دیرہ اسماعیل خان ، بھکر اَتے لیہ وغیرہ دے علاقیاں دی تریخ ی اتنی پراݨی ہے جتنی جو آریہ قوم دی بر صغیر وچ آمد دی تریخ ہے۔ اے شہر اوں ویلھے موجود نہ ہن لیکن اے پورا علاقہ جھونپڑیاں ، جھگیاں اَتے چھوٹے دیہاتاں دی ضرورت وچ آباد ہا۔ اشوک دے زمانے وچ اے علاقہ اشوک اعظم دی سلطنت دا حصہ ہا۔ ڈاکٹر اسمتھ دا خیال ہے جو اشوک اعظم دی سلطنت افغانستان ، بلوچستان ، مکران، سندھ ، وادی سوات، قبائلی علاقہ جات اَتے کشمیر توں گھن تے نیپال اَتے میسور تئیں کھنڈی ہوئی ہئی۔ سکندر اعظم دا ہندوستان تے حملہ 326ق م اَتے واپس ونجٖݨ دے بعد باختری حملہ آوریں ایں علاقے تے قوّضہ کر گھدا ، باختر کوہندو کش دے اوں پار بلخ دے نزدیک ہک ضلع ہا ، جیرھا سکندر دی وفات دے بعد یونانی حکومت دا صوبہ بݨ ڳیا۔ انہاں حملہ آوراں وچ ڈمیٹریس اَتے منینڈر زیادہ مشہور ہن ۔

جنہاں 140ق م اجودھیا فیض آباد یورپی پنجاب راجپوتانہ وسطی افغانستان ، شمالی مغربی سرحدی صوبہ اَتے سندھ کوں فتح کر تے اپݨی سلطنت وچ شامل کر گھدا انہاں دے بعد پارتھی اَتے سیتھی حملہ آور نے وی ایں علاقے کوں تاراج کیتا۔ 15ء وچ یو چی قبائل دی ہک شاخ کشان قبیلہ نے باقی تمام قبائل کوں مغلوب کر تے ہک مرکزی کِشان حکومت قائم گھدی ۔ ایں خاندان دا ساریں توں مشہور بادشاہ کنشک ہا۔ اوں اپݨی سلطنت کوں پاک و ہند وچ قندھار اَتے کشمیر تے گھن تے بنارس تئیں کھِنڈا ݙتا۔ سندھ ، افغانستان ، چینی ترکستان دے تمام علاقے ایندی وݙی سلطنت دا حصہ ہن ، کنشک نے پرش پور، پشاور کوں اپݨا دار الخلافہ بݨایا اَتے بحیثیت فاتح و حکمران نہایت کامیابی نال حکومت کیتی ۔

مسلمان جݙاں بر صغیر وچ وڑیے تاں اِتھوں کئی خود مختیار ریاستاں قائم تھیاں ۔ 647ء وچ راجہ ہرش وردھن دی وفات دے بعد کہیں قابل ذکر سلطنت دا وجود کائنا ہا۔ بر سغیر دے زیادہ تر حصے تے مختلف راجپوت خانداناں دی حکمرانی ہئی ۔

تونسہ بیراج

آبپاشی دا ہک ٻہوں وݙا منصوبہ جیندا افتتاح 3مارچ 1959ء کوں صدر ایوب خان تے کیتاہا۔اے بیراج کالا باغ ہیڈ ورکس توں 80میل جنوب آلے پاسے توں ڈیرہ غازی خان توں 15میل مشرق آلے پاسے واقع ہے۔ اے بیراج دریائے سندھ تے واقع ہے۔ پاکستان دا پندرھواں تے دریائے سندھ دا چوتھا بیراج ہے۔ ایندی تعمیر دا آغاز 1953ء اچ تھیا ہا۔ ایندی تعمیر تے تقریباً 23کروڑ  روپے دی لاگت آئی۔ ایں بیراج توں وݙیاں نہراں کݙھیاں ڳیاں جنہاںاچوں ہک ضلع مظفر گڑھ کوں تے ݙوجھی ضلع ڈیرہ غازی خان کوں سیراب کریندین۔ ایں بیراج دی لمبائی 4346فٹ ہے۔ ایں توں 20لکھ ایکڑ اراضی سیراب تھیندی ہے۔ ایندی تکمیل نال ڈیرہ غازی خان تک ونجٖݨ کیتے خشکی دا رستہ نکل آیا ہے تے ایویں ڈیرہ غازی خان دا ݙوجھے حصیاں توں براہ راست تعلق قائم تھی ڳیا ہے۔ایں بیراج کوں تونسے کوں تس نال مارݨ آلا بیراج ایں سانگے آکھدن جو ایندا پاݨی تونسے کوں نی ملدا ۔

تھل وچ سکھاں دے ظلم دا مقابلہ

جئیں ویلے اساں تریخ دا مطالعہ کریندوں جا ہ جاہ تے سکھیں دے ظلم نظر اَمدن۔ آکھیا ویندے جو جݙاں سکھیں سرائیکی وسیب دے ٻے علاقیں دے نال نال تھل تے قبضہ کیتا تاں اتھاں قہر وسائے منکیرہ دا قلعہ تھل ہا اتھاں سکھیں قبضہ کر گھٖدا ، ہر پاسے لُٹ مار کیتی، گھراں وچوں سامان لُٹیا مال مویشی کھس ڳے، مسجدیں رکھے ہوئے قرآن مجید سڑ ڳے ، بعد وچ لوکاں توں غنڈہ ٹیکس وصول کرݨ شروع کر ݙتا جیرھا ٹیکس نہ ݙیندا سکھ اونکوں مریندے ہن، خلق خدا ہر پل سانگے وی سکھاں کوں چنڳا نہ سمجھا ، جݙاں سکھ مریندے ہن تاں لوک انہاں نال لڑدے ہن پر ہتھوں خالی ہن انہاں کول اسلحہ ہا۔ ڈھیر سارے لوک نقل مکانی کر ڳے۔ (تاریخ بھکر۔ نور محمد تھند)

تنویر سحر

تنویر احمد خان سحر 22 دسمبر 1954 ء کوں عبدالمجید خان یوسفزئی دے گھر احمد پور شرقیہ اچ جٖمئے ۔ اسلامیات ، تاریخ اچ ایم اے کیتا تے بنک اچ ملازمت اختیار کر گھدی ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ نقوی احمد پوری مرحوم دی شاگردی اختیار کیتی ۔ تاریاں بھریا آسمان انہاں دی ہِکا تصنیف ہے۔

تسلیم فیروز

محمد تسلیم فیروز دیرہ اسماعیل خان اچ استاد محمدا شرف اعوان دے گھر 1954 ء اچ جٖمئے۔ بی اے ،بی ایڈ کر تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1965 اچ شاعری شروع کر تے احسان دانش تے خلیل رامپوری دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِکا کتاب لہو کی خوشبو ہے ۔

تہذیبی تے روحانی مرکز

تاریخی اعتبار نال ملتان ہک ذات دا نی ہک کائنات دا ناں ہے ‘ ماہرین آثار ایں ڳالھ تے اتفاق کریندن جو ملتان کائنات دے انہاں شہراں وچوں ہے جیڑھے ہزاراں سال توں مسلسل آباد چلے آندن ، ماہرین دا ایں ڳالھ تے وی کامل اتفاق ہے جو تاریک عالم وچ ملتان صرف ہک شرہ دے طور تے نی بلکہ ہک تۃذیب تے ہک سلطنت دے طور تے کرہ ارض تے موجود رہ گفئے ۔ 373 ھ دی ہک تصنیف ’’ حدود العالم بن المشرق الی المغرب ‘‘ اچ سلطنت متلان دے بارے لکھیا ڳئے جو ملتان دیاں سرحداں جالندھر تے ختم تھیندن ، ہک ٻئی کتاب ’’ سیدا لمتاخرین ‘‘ وچ لکھئے جو ایہ خطہ ٻہوں زیادہ ذرخیز ہووݨ دے نال نال وسیع و عریض وی ہے ، ہک پاسے ٹھٹھہ ، ݙوجھے پاسے فیروز پور ، جیلسمیر تے کیچ مکران تک دے علاقے اینں دے وچ شامل ہن ۔ ابوالفضل دی مشہور کتاب ’’ آئین اکبری ‘‘ اچ درج ہے جو ملتان ٻہوں وݙی اقلیم ہے ایندے وچ ترائے سرکاراں ملتان خاص ، دیپالپور تے بھکر شامل ہن ، ملتان دی تہذیب و ثقافت ٻہوں مضبوط ہے ، اے علاقہ ٻہوں وݙا تجارتی تے ثقافتی مرکز ہے ، انقلابات زمانہ تے ہزاراں سالاں توں حملہ آوراں دی ریشہ دانیاں دے باوجود ایں خطے اپݨی منفرد تہذیبی شناخت کوں قائم تے زندہ رکھیا ہویا ہے ۔ اے وی ویلھا تے حالات دی ستم ظریفی ہے جو احٖ ملتان کوں جنوبی پنجاب بݨاوݨ آدے دلاسے ݙتے ویندے پن ، کل ملتان کیا ہا ؟ تے لہور دی کیا حیثیت ہئی ، ایہ تذکرہ حضرت داتا گنج بخش ہجویری ؒ دی کتاب ’’ کشف المحجوب ‘‘ ہکے از لاہور مضافات ملتان دی صورت اچ موجود ہے ۔احٖ اساں لاہور تے متلان دے بارے عرض کریسوں جو

کجھ مُد پہلوں کراچی توں ہک تحقیقی موسوم بہ Paradise Gods شائع تھئی ، ایندے اچ ایں خطے بارے لکھیا ڳئے جو وادی مہران ( مرکز ملتان) ایجھا خطہ ہے جتھاں انسان پہلی دفعہ اپݨے ݙو پیریں تے کھڑا تھیوݨ تے ٹرݨ شروع کیتا، جتھاں تہذیب ایجاد تھئی تے انسان کوں مہذب بݨاوݨ دے عمل دا آغاز تھیا ۔ ایں علاقے اچ سب توں پہلے فن تحریر ایجاد تھای ۔ خثت سازی تے پختہ عمارتاں تعمیر کرݨ دا کم سب توں پہلے اتھاں شروع تھیا ، کتاب اچ مزید لکھیا ڳئے جو ایں علاقے پوری کائنات اچ سوتی کپڑا سب توں پہلے متعارف کرائے ، وزن تے پیمائش دے ایجھے پیمانے اتھاں ایجاد تھئن جو وال برابر وی فرق نہ ہا، نہراں کھبٹ تے زمین سیراب کرݨ تے بحری تجارت دے عمل دا مُنڈھ ایں خطے توں شروع تھیا، کتاب اچ ایں علاقے بارے ٻیاں وی ٻہوں ساریاں معلومات ݙتیاں ڳن۔

عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو ملتان تے ݙوجھا سرائیکی خطہ احٖ توں نی بلکہ ہزاراں سالاں توں تہذیبی ، ثقافتی تے روحانی مرکز دے طور تے قوماں تے تہذیباں دی رہنمائی کریندا آندے ، ایں علاقے نے جتنے وی سائنسدان ، ہنر مند تے عالم فاضل پیدا کیتن شاید ای کہیں خطے پیدا کیتے ہوون پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو ایں علاقے اچ پناہ حاصل کرݨ والے کجھ دوست اے آکھ تے ایں علاقے دی عظمت توں انکاری کر ݙیندن ، جو اساݙے آوݨ توں پہیل ایں علاقے دی لوکاں کوں گڑ بݨاوݨ وی نہ آندا ہا ، خیر اے تاں سوچ تے ظرف دی ڳالھ اے ۔

ملتان ٻہوںہزاراںسالاں دا ورثہ وݙا تہذیبی مرکز ہے ، اتھاں سینکڑاں جہیں ایجھیاں ہن جتھاں کم کرݨ دی ضرورت ہے مگر کم کیتے ایں جذبے تے سرمائے دی ضرورت ہے جو جیرھا سابق حکمراناں دے دل اچ لاہور کیتے موجود ہا ، ملتان دا تاریخی قلعہ تہذیبی ،ثقافتی اثاثہ ہووݨ دے نال نال برصغیر جنوبی ایشیاء دا ٻہوں وݙا روحانی مرکز وی ہے ، اتھاں غوث العالمین حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی ، شاہ رکن عالم ، شاہ صدر دین ، والئی ملتان نواب مظفر خان شہید دے مزارات ہن ، پر زائرین کوں کہیں طرح دی کوئی سہولت میسر کائنی ، اتھاں داتا دربار لاہور دے بر عکس کوئی میوزیم ، کانفرنس ہال ، مدرسہ ، لائبریری تے مسافر خانہ کائنی ، ٻیا تاں ٻای زائرین کیتے اتھاں پیوݨ دا پاݨی وی میسر کائنی ،ایں پاسے توجہ کرݨ دی خاص ضرورت ہے ۔

قلعے تے موجود ہزاراں سال پراݨی ہندواں دی عبادت گاہ تے پرہلاد مندر کون ݙہا تے اتھاں دی تریخ کوں مسمار کرݨ دی کوشش کیتی ڳئی ، اینکوں ایں جذبے نال بحال کرݨ دی لوڑھ ہے جیویں جو نواز شریف دور حکوتم اچ سکھاں دے گرداواراں دی بحالی کیتے چار کروڑ دی گرانٹ مہیا کیتی ڳئی ، ایندے نال قلعے تے ناجائز تجاوزات ایس ٹی این ، پولیس کاؤنٹر تے فون ٹاور وغیرہ کوں مسمار کر تے ایندی اصل حیثیت بحال کرݨ ضروری ہے ، تاں جو حضرت زکریا سئیں دی روح قبر توں خوش تھی تے اے آکھ سڳے :

ملتان ماء بجنت اعلیٰ برابر است

آہستہ پابنہ کہ ملک سجدہ می کنند

ملتان دی تاریخ، ثقافت تے آثار قیدمہ کوں محفوظ کرݨ سانگے میوزیم ، ریسرچ سنٹر قائم کرݨ دی ٻہوں ضرورت ہے ۔ بہتر ہوسے جو حکومت ایں سلسلے اچ معقول گرانٹ مہیا کرے ،ایویں نہ تھای تاں پیارے وطن دے ہک حصے دی تاریخی میراث مِٹ ونجٖݨ دا خطرہ ہے ۔

تلمبہ

ملتان دے علاقے ئِ چ تلمبہ وی پُراݨاں قصبہ اے ایندی تاریخ ݙو ڈھائی ہزار سال پُراݨی ہے ایں زمانے ئِ چ شہر بلائی قبیلے دے زیر اثر ہا ۔326قبل مسیح ء ِچ جݙاں سکندر اعظم اِتھاں آیا تاں این ملوئی یا ملی قبیلے کوں مختلف جہیں تے شکست ݙے تے ایں شہر کوں فتح کیتا ۔ تلمبہ دا پُراݨاں شہر ہُݨ آلے قصبے دے عین جنوب ئِ چ ہک میل دے فاصلے تے ہے ۔ملتان کنوں اے 51میل دے فاصلے تے شمال مشرق اَتے دریائے راوی دے جنوب ئِ چ چار میل دی دوری تے واقع ہے اینکوں مقامی لوک تلمبہ بھڑ وی آکھدن ۔ لوک کہانیاں ئِ چ تلمبہ ناں دا راجہ ٹل آیا ہا تاریخ ئِ چ ایندے ناں باریکوئی واضح اشارہ موجود کینی اینکوں ٹل ابہ وی آکھیا ڳے ۔ ٹل ابہ دا مطلب ہے شمالی قلعہ ، ٹل ابہ ، تلمبہ نال ملدے ۔یا اے ناں مربع شکل دے برج یا قلعہ دی وجہ توں یا کہیں سمت دی وجہ توں پیا ہووے شرف الدین علی یزدی ظفر نامہ ئِ چ جیندے ئِ چ تیمور دے 1398ء دے حملے دا ذکر ہے تلمبہ کوں تلمبی لکھیا ڳے ایں لڳدے جو اے ناں 1500ء دے لڳ بھڳ پیا ہا ۔ تلمبہ دا شہر پُراݨا برج 74فٹ اُچا ہے اِتھاں دے قدیم کھنڈر شمالاََ جنوباََ 1630فٹ شرقاََ غرباََ 1200فٹ پھیلیے پِن ادھ ئِچ ݙو برج اجٖ وی موجود ہن ۔قلعہ مربع شکل دا ہے تے ایندے ٻاہروں فصیل وی ہے۔

تلوک چند محروم

سرائیکی وسیب دے شعری منظر نامے تے نظر سٹوں تاں شروع اچ ای ہک اہم ناں ممتاز شاعر تلوک چند محرومؔ دا نظر آندا ہے ۔ او یکم جولائی 1887ء اچ عیسیٰ خیل دی ہک وستی گاجراں اچ پیدا تھئے ۔ بحیثیت مدرس سرائیکی وسیب دے مختلف شہراں اچ تبادلیاں دی وجہ توں قیام ریہا۔ انہاں دی شاعری اچ ہک پُر تاثیر فضا زندہ ملدی ہے ۔مطبوعہ شعری تصانیف اچ گنج معانی ، اشک حسرت، رباعیات محروم ، کاروان وطن ، نیرنگ معانی ، شعلہ نوا، عکس جمیل قابل ذکر ہن۔ شیر دریا سندھ دی مواج یاداں کوں جیں کرب توں انہاں یاد کیتا ہے ، ایں توں انہاں دی دھرتی نال محبت دا اندازہ تھیندا ہے ۔ 1966ء اچ او فوت تھی ڳئے ہن۔

تنویر احمد شادؔ

اصل ناں تنویر احمد ہے۔ 1978ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ حکمت دے پیشے نال وابستہ ہن۔ خان پور ضلع رحیم یار خان اچ مقیم ہن۔سرائیکی ماء دھرتی تے سرائیکی ماء ٻولی نال محبت دی انتہاکائنی۔ ٻہوں سوہݨی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی سانگے ٻہوں کم کیتن۔ سرائیکی وسیب اچ آپ دا ٻہوں ناں اے۔ سرائیکی دے ہرکٹھ میل اچ بھرپور شرکت کریندن۔

تھل

سرائیکی وسیب دے سندھو سئیں یعنی دریائے سندھ دی سیدھ وچ ایندے پوادھی پاسوں دو آبہ سندھ ساگر تے پھیلے ہوئے ریگستان کو تَھل آکھیا ویندے ۔اے علاقہ دریائے جہلم تے سندھ دے وچالے کندیاں توں سیت پور تئیں ساڈھے سولہ ہزار مربع کلو میٹر رقبے تے مشتمل ئِ۔ایندا تانڑاں 190میل تے پیٹا70کلومیٹر گنڑیا ویندے ۔ایں خطے دا کجھ حصہ ضلع جھنگ،کجھ خوشاب،کجھ میانوالی اتے باقی اضلاع بکھر،لیہ اتے مظفر گڑھ وچ شامل ہن۔ماہرین طبقات الارض دے مطابق تھل قدیم زمانے وچ کوئی وڈا جل تے سمندر ہوسی جیڑھا ارضی تغیرات نال ریگستان بن گئے۔ماہرین اینکوں صحرائے بیکانیر دے مشابہ قرار ڈیندن تے ایندے نال تھل ،تھر تے چولستان وچ جغرافیائی گنڈھیپ پیدا کریندن

تخت محل

ایہ قصبہ تحصیل بہاولنگر اچ چشتیاں روڈ تے بہاولنگر توں تقریباً 15 کلومیٹر دے فاصلے تے واقع ہے۔ تخت محل کوں کہیں زمانے اچ ’’ رِکھ تخت محل ‘‘ دا ناں ݙتا ویند اہا ،جیں دی وجہ توں محکمہ مال دے ریکارڈ اچ ایہ ڳالھ بیان کیتی ڳئی ہے جو 1868ء ریاست بہاولپور اتھاں مال مویشی دے ہک رکھ ( چراگاہ ) بݨایا ہویا ہا بعد اچ اوں دے ختم تھیوݨ دی وجہ توں ناں صرف تخت محل رہ ڳیا ۔

ثاقبؔ قریشی

احمد پور شرقیہ دے ثاقب قریشی سئیں دا اصل ناں عاشق حسین ہے۔ 1950ء اچ احمد پور شرقیہ اچ پیدا تھئے۔ بی اے ، ایل ایل بی تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد وکالت دے شعبے نال وابستگی ہے۔سرائیکی زبان نال ٻہوں پیار کریندن تے آپ وی ٻہوں سوہݨی شاعری کریندن۔

ثاقبؔ قریشی احمد پور دا تل وطنی خوبصورت لب و لہجے دا شاعر ہے اوہ اپنی شاعری اچ اپنے تل وسیب دی خالص تے ٹھیٹھ زبان استعمال کریندے،اوہ جتناں وی لکھدے سوچ سمجھ کے معیاری تے پُختہ کلام لکھدے ایہا ای وجہ ہے جو اجاں تائیں اوندا کوئی مجموعہ کلام وی شایع نہیں تھیا مگر آپ دے اشعار زبان زدِ عام ہن ۔کیوں نہ ہوون ثاقب صاحب دی غزل پیار و محبت دے جذبے نال جو معمور ہے ۔

ثمر بہشت

امب دی ہک قسم کوں ثمر بہشت آکھیا ویندے ، اینکوں چونسہ وی سݙیندن ، امب جتنے وی ہِن انہاں کوں بہشتی میوہ آکھیا ویندے۔

جہانیاں جہاں گشت

صوفی بزرگ۔ 1307ء اچ ریاست بہاولپور اچ اُچ دے مقام تے پیدا تھئے۔ اصل ناں سیدجلال الدین ہا۔ کیوں جو آپ دی حیاتی دا ٻہوں ویلھا سیرو سیاحت تے مطالعہ و مشاہدہ اچ گذریا ایں سانگے عام طور تے آپ کوں مخدوم جہانیاں جہاں گشت آکھدن۔ آپ سید جلال سرخ اوچی دے پوترے تے سید احمد کبیر دے پُتر ہن۔ آپ نے پہلے سلسلہ سہروردیہ اچ اپݨے ابا سئیں توں بیعت کیتی۔ول اپݨے چاچا سئیں شیخ صدر الدین توں خرقہ مبارک حاصل کیتا۔ ایندے بعد ملتان ڳئے تے شیخ ابو الفتح رکن الدین ملتانی توں علوم ظاہری و باطنی دی تعلیم حاصل کیتی تے انہاں توں خرقہ خلافت پاتا۔ انہاں چھتری حج کیتے تے کئی ہم عصر صوفی بزرگاں توں فیض پاتا۔ اُچ شریف اچ وفات پاتی۔آپ دی مشہور تصانیف اے ہن خزانہ جلالی۔ سراج الہدا تے جامع العلوم۔

جھنگ

جھنگ دا ناں آوے تاں وسیب دے لوکیں دا ہاں ٹھر ویندے، کیونجو جھنگ محبتیں دا مرکز تے تہذیب دا گہوارا ہے ۔ اے خطہ سرائیکی ریاست رہ ڳے ۔ جھنگ ضلع دا رقبہ 3401مربع میل ہے تے آبادی تقریباً 20لکھ ہے۔ایں ضلع دے شمال مغرب اچ ضلع سرگودھا تے ضلع خوشاب مغرب اچ ضلع بھکر تے ضلع لیہ واقع ہن ۔ جنوب اچ ضلع ملتان دا علاقہ ہے۔ شمال مشرق اچ ایں ضلع دی حد ضلع گوجرانوالہ نال ملدی ہے۔ مشرق اچ فیصل آباد تے ٹوبہ ٹیک سنگھ دے اضلاع واقع ہن۔ضلع دا ٻہوں سارا حصہ میدانی ہے۔

مشرق اچ واقع میدانی علاقے کوں ’’ساندل بار‘‘ آکھدن۔ ضلع جھنگ اچوں ݙو وݙے دریا یعنی چناب تے جہلم لنگھدن۔جھنگ دی تاریخ وی ٻہوں پُراݨی ہے۔ زمانہ قبل از تاریخ توں اے علاقہ ٻہوں اہمیت دا حامل ہے۔ جھنگ مختلف ادوار اچ بݨیا تے اُجٖڑیا۔مشہور چینی سیاح ہیوان سوانگ 641ء اچ ہندوستان دے مختلف علاقاں دی سیاحت کریندے ہوئیں جھنگ آیا۔ایں اپݨے سفر نامے اچ ایں مقام دا ناں جہانک لکھیا ہے۔ علاوہ ازیں بعض مورخین نے سکندر اعظم دے حملہ ملتان تے شورکوٹ دے تفصیلی ذکر اچ جھانگ دا وی تذکرہ کیتا ہے تے لکھیا ہے جو سکندر دا مقابلہ کرݨ کیتے جھانگ دا ہک جنگجو قبیلہ مل مسلح تھی تے آیا ہا تے سکندر اعظم انہاں دے اچانک حملے دی تاب نہ گھن سڳا۔ 712ء اچ جݙاں محمد بن قاسم نے سندھ تے حملہ کیتا ہا تاں مسلمان عساکر شور کوٹ تک فتح مندی دا جھنڈا لہریندے پجٖ ڳے۔ 970ء تک جھنگ ایران دے سامانی بادشاہواں دے مقبوضات اچ شامل ریہا۔اے تمام علاقہ اپݨی سلطنت اچ شامل کر گھٖدا۔1175ء اچ شہاب الدین غوری نے جھنگ فتح کیتا۔ 1218ء اچ ناصر الدین قباچہ اتھوں دا عامل مقرر تھیا ۔ ول مغلاں تے بعد ازاں سکھاں دے قبضے اچ ریہا۔

سکھاں جھنگ تے ظلم کیتے ، انگریزاں ظلم کیتے پر جھنگ دے لوکاں ہر حملہ آور دا مقابلہ کیتا، ظلم اے جو ایجھے عظیم حریت پسندیں دی دھرتی کوں پنجاب آلے جانگلی یعنی جنگلیں اچ راہݨ آلے سݙیندن حالانکہ ایویں آکھن آلے آپ خود ایویں ہِن ۔

جانباز جتوئی

سرائیکی زبان دے عظیم شاعر سئیں جانباز جتوئی بارے جتنا لکھو گھٹ اے ، مشاعریاں دا سنگار ، وستی وستی ، شہر شہر سرائیکی دی سفارت دا فریضہ انجام ݙیوݨ آلا قادر الکلام شاعر سردار زادہ غلام رسول خان جانباز جتوئی ، دنیا دے قدیم شہراں وچوں ہک شہر اُچ شریف دا واسی ہا۔

حضرت جانباز جتوئی 1924ء وچ سردار نصرت علی خان دے گھر پیدا تھئے ۔سردار صاحب اَپݨے پلیٹھے پُتر دے جٖمݨ تے خوشیاں کیتیاں تے اُنھاں دا ناں اَپݨے پیو دے ناں تے غلام رسول رکھیا ۔ حضرت جانباز جتوئی ٻلپݨ توں اِی حساس تے ذہین ہَن ۔ حالات دیاں ٹھوکراں انھاں کوں ٻیا وی روشن دماغ بݨا ݙتا ۔ انھاں مائی بھاڳ بھری کنوں قرآن شریف پڑھیا ۔ مولانا حسام الدین اُچوی کنوں گلستان بوستان تئیں فارسی پڑھی تے مڈل دا امتحان جتوئی توں پاس کیتا تے ایندے نال اِی حضرت جانباز جتوئی ایں دنیا وچ کلہے تھی تے رہ ڳئے ۔ چار سال دے ہن تاں اماں فوت تھی ڳئی ۔کجھ وݙے تھئے تاں صدقے گھولے تھیوݨ آلی نانی وی اللہ کوں پیاری تھی ڳئی ۔ جانباز جتوئی سئیں در یتیم ثابت تھئے ۔ نہ صرف اپݨا ، اپݨے خاندان تے سرائکی قوم دا ناں اُچا کیتا ، او آپ ݙسیندے ہن جو ریڈیو آلے پہلے سرائیکی شاعریں دی ڳالھ نہ سُݨدے ہن پر جݙاں میݙا ناں بݨیا تاں ریڈیو بہاولپور آلے آپ ݙے تے ریڈیو ملتان آپ ݙے چھکیندے ہن۔، ہک میکوں جتوئی دا آکھ تے ملتان دا شعر بݨیندا ہا تے ٻیا اوچ دا آکھ تے بہاولپور دا ۔

جھنگ اَتے ایندیاں ذیلی ریاستاں

1526ء یعنی بابر دی مکمل فتح یابی توں پہلے لودھی عہد وچ جھنگ اَتے ایندیاں ذیلی ریاستاں دا نقشہ کجھ اینویں دا ہا، شور کوٹ تے جام بازید دی حکومت ہئی ، ایندی حد شمال وچ ݙولی شہید، مشرق وچ ست گھرہ ساندل بار ، مغرب وچ دریائے چناب اَتے جنوب وچ راوی اَتے چناب دا سنگم ہن ۔ جھنگ دی ریاست دا حکمران مل خان دے بعد اوندا پُتر غازی خان بݨیا ایندی ریاست دی حد مغرب وچ تھل اَتے جہلم داکنارہ ، شمال وچ کوٹہ ، جندران ، مشرق وچ ساندل بار اَتے جنوب وچ ݙولی شہید (حویلی بہادر شاہ) ایں عہد وچ واصو قلعہ ایں ریاست وچ شامل ہا۔ ایندے علاوہ قلعہ چونترہ قلعہ کوٹ لکھݨ قلعہ برہمن گڑھ (جھنگ صدر) قلعہ مہنت (جھنگ شہر) قلعہ بسال (نزد ساندل بار) وی ایندے قبضے وچ ہن ۔ چنیوٹ دی ریاست تے منگو رائے جاٹ حکمران ہا ۔ ایندی ریاست دی حد وچ پنڈی بھٹیاں توں گھن کراہیں دریائے جہلم دے غربی کنارے تئیں دا علاقہ شامل ہا۔ جنوب وچ داڑہ سلیمان ۔ ایں وچ چنیوٹ ، داڑہ ، پنڈی بھٹیاں ، کنگراں دے قلعے جات شامل ہن ، کرانہ بار توں ساندل بار تئیں اے ریاست کِھنڈی ہوئی ہئی۔

٭ اموانی ناں دی ریاست وچ پہلے میکن حکمران ہن انہاں ݙونہاں بلوچاں دے قوضے وچ ہئی ، خوشاب توں مظفر گڑھ تئیں جہلم دے غربی کنارے توں سندھ تئیں اے ریاست کِھنڈی ہوئی ہئی اَتے ایں تے بابر بن سہراب بلوچ حکمران ہا۔

٭ کوٹ کروڑ توں سیت پور تئیں دی ریاست وی بلوچاں دے قوضے وچ ہئی ، ایں ریاست دی حد شور کوٹ آلے پاسے دریائے چناب تئیں مشرق وچ واصو تئیں شمال وچ کِھنڈی ہوئی ہئی ، ہِیں ریاست وچ کھیڑے حکمران ہن ۔

٭ خوشاب دی ریاست کھوکھراں دے قوضے وچ ہئی پر ایں تے اصل حکمران ماچھی خان تاتاری ہا۔ اوں ݙے خوشاب دا نظم و نسق وی ہا۔ بھیرہ دا نائب حکام اجیاس کھوکھر ہا۔

٭ کمالیہ دی ریاست کھرلاں ݙے ہئی ۔ ایندی حد مغرب وچ ست گھرہ ، جنوب وچ راوی اَتے ستلج دا سنگم ، شمال وچ شیخو پورہ اَتے مشرق وچ قصور تئیں کھِنڈی ہوئی ہئی ۔

جے چند پریتم ملتانی

کشفی ملتانی دے شاگرداں اچوں ہن، سردار پریتم سنگھ 1936-37ء اچ پریت دے ناں توں ہک ہفت روزہ میانوالی شائع کریندے ریہے ۔ میانوالی ای دے ہنس منوجہ ہُݨ وی میانوالی گزٹ دے ناں توں ہک پرچہ جاری کیتے ہوئے ہن، اجمیر شریف دے ڈاکٹر آہوجہ دا آکھݨ ہے جو میانوالی دا پاݨی ہُݨ وی میݙی توانائیاں اچ سرائیت کیتے ہوئے ہے تے ایں عمر تئیں پُجٖ تے وی میانوالی دے لوݨ دا حق ادا نی کر سڳیا ۔

جھنگ وچ سرائیکی دے پراݨے اہل قلم

زمانے بعد از تریخ توں گھن تے سکھاں دے عہد توں پہلے تئیں جھنگ دی سر زمین نال تعلق رکھݨ آلے اہل قلم دا تذکرہ تریخ دا بنیادی حصہ ہے جئیں حد تئیں تریخی دستاویزاں توں معلومات مل سڳدن انہاں دے مطابق اہل قلم دے باب دی ابتداء پنڈت چانکیہ توں تھیندی ہے جیرھا اپݨے عہد دا ٻہوں وݙا سیاستدان اَتے مدیر ہااوں ہندو معاشرہ وچ پہلی دفعہ طبقہ واریت کوں ختم کرݨ دی کوشش کیتی اَتے ایندے جواب وچ منو جی نے منو سمرتی لکھی ہئی جیرھی ہندوواں دی فقہ تصور تھیندی ہئی۔

جگن ناتھ وید

جنوری 1916ء اچ قصبہ جنڈ اچ پیدا تھئے۔ 1948ء اچ چندوسی ضلع مراد آباد (ہندوستان ) اچ ونجٖ تے آباد تھئے۔ میانوالی ، ملتان ، بہاولپور دے نیڑے دے موضع جات اچ جڑی بوٹیاں لبھݨ کیتے ہک عرصہ گزرا۔ ایں سانگے سرائیکی دے سارے لہجیاں توں آگاہ ہن، ٻہوں سارے طبی مضامین تے کتب شائع تھیاں ۔ پروفیسر ست پال بیدار وی سرائیکی شاعر ہن۔

جاوید اختر بھٹی

معروف دانشور جاوید اختر بھٹی 2 فروری 1958 ء اچ کرنل خان راجپوت بھٹی دے گھر ملتان اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے کاروبار شروع کر گھدا ۔1976 ء اچ ادبی ذوق ودھیا تاں لکھݨ شروع کر ݙتا ۔انہاں دیاں تصانیف اچ چاند کے زخم ، مگر تم زندہ رہنا، ربی ذات ، افسانے سمیت ٻیاں شامل ہِن ۔

ججہ عباسیاں

سرائیکی وسیب دے ناں آلے شہر خانپور توں نئوں میل دے فاصلے تے برانچ ریلوے لائن تے قصبہ آباد ہے۔ جیڑھے عمدہ پِنڈوں دے لحاظ توں ڈویژن اچ پہلے نمبر تے ہے۔ ایہ قصبہ 300 ھ اچ راجہ ججہ دی زیر حکمرانی ریہا۔ ایں اتھاں ہک قلعہ تعمیر کرایا ہا جیڑھا کافی عرصہ بعد مِٹی دے ڈھیر اچ تبدیل تھی چکیا ہے۔ ایں قصبے دا پہلا ناں ٹبہ ججہ ہا۔ کہیں زمانے اچ ایہ قصبہ اتنا پر روݨق ہا جو ایں دے نال ای دریائے ستلج واہندا ہا۔ رائے ججہ دی شکارگاہ وی اتھائیں ہئی جتھاں او ہر سال برسات دے موسم اچ شکار کھیݙݨ کیتے آندا ہا۔ نواب صاحب وی اتھاں شکار دی روایات قائم رکھیاں۔ ہندوستان دے اکثر وائسرائے اتھاں نواب صاحب دے نال شکار کھیݙݨ کیتے آندے ہن۔ نواب صاحب اپݨی رہائش گاہ کیتے ہک بنگلہ وی بݨوایا ہا جیڑھا ہُݨ نوابیں مسمار کرا ݙتے۔ جݙاں خانپور توں چاچڑاں تئیں برانچ ریلوے لائن جاری کیتی ڳئی تاں اتھاں ریلوے اسٹیشن بݨایا ڳیا ۔ بہاولپورا سٹیٹ اچ شامل تھیوݨ دے بعد ایں دا ناں ججہ عباسیاں رکھ ݙتا ڳیا۔ ججہ عباسیاں اچ حضرت حبیب سلطان دے مزار ۔ ایں توں علاوہ سجادہ نشین مولوی عبدالرحمن دے والد مرحوم خواجہ عبداللہ عینی تے ݙاݙا مرحوم خواجہ احمد بخش اوحدی دے مزارات ہن۔712ء وچ محمد بن قاسم اتھاں آیا ۔

جمیل پروانہ ، نصیر مستانہ

جمیل پروانہ نصیر مستانہ بنیادی طور تے سرائیکی گلوکار اِن ۔ پر انہاں ݙوہیں بھرانویں دا قلم نال رشتہ وی ہے ۔ انہاں سرائیکی شاعری وی کیتی اے۔ انہاں ݙوہاں بھرانواں دا تعلق احمد پور شرقیہ نال ہے ۔ انہاں دی سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔ انہاں کوں مختلف ایوارڈ وی مِل چکین پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو انہاں ݙو بھرانویں دی جوڑی ترٹ ڳئی اے تے ہِک بھرا سئیں نصیر مستانہ فوت تھی ڳن ۔

جائے ولادت احمد شاہ ابدالی :

ملتان شہر کوں ملتان چھائونی نال ملاوݨ آلی سڑک ، ابدالی روڈ ، تے کمشنر ہائوس دے بالمقابل محکمہ انہار دے دفاتر دے نال ملحقہ فن کاشی گری نال مزین ہک یادگار موجود ہے۔اے یادگار فن کاشی گری دا ہک نادر نمونہ ہے۔ نیلگوں کاشی کاری تے چٹے رنگ اچ قرآنی آیات ، خطِ کوفی ، عربی اچ تحریر ہن۔ وسط اچ سنگ مر مر دے پتھر تے مندرجہ ذیل عبارت انگریزی اچ تحریر ہے۔جائے ولادت احمد شاہ ابدالی ،امیر افغانستان 1774-1773ء

جمشید کلانچوی

معروف سرائیکی لکھاری سئیں جمشید کلانچوی عطا محمد دلشاد کلانچوی دے گھر 6 مارچ 1953 ء اچ جٖمئے ۔ ایم اے سیاسیات کیتا ۔ سرائیکی ادب دی ڈھیر ساری خدمت کیتی ۔ 1973 اچ ادب دا شوق تھیا ۔ انہاں دی ہِک تصنیف سرائیکی ناول ہے جیں دا ناں جھوکاں تھیسن آباد ول ہے۔

جنگ آزادی1857 ء :

1857ء دی جنگ آزادی وچ وسیب دے لوکیں نہ صرف اے جو انگریز دا ساتھ نہ ݙتا بلکہ بغاوت کر تے انگریزاں کوں وقت وی پاتا۔ طاہر غنی ملتان دائم آباد دے 150تے لکھدن  جو چند مخادیم دی غداری اپݨی جاہ پر اتھاں دے ملتان چھائونی اِچ لڑی ونجٖݨ آلی جنگ آزادی وچ حصہ گھٖدا تے انگریز فوج کوں وقت پا ݙتا۔ ملتان چھائوݨی دے نال نال وسیب دے ساندل بار نیلی بار تے گنجی بار اِچ باقاعدہ جنگ تے بغاوت کیتی ۔ انگریزیں مجاہدیں کوں جانگلی تے کالا سپاہی دا ناں ݙتا تے اے وی تھیا جو انگریزاں 10قیدی مجاہداں کوں توپ دے بارود نال اُݙا ݙتا تے خوف پیدا کیتا پر وسیب دے لوک جاناں ݙیندے رہ ڳے تے ملتان دی پلٹن نمبر62تے پلٹن نمبر 69دا مقابلہ کیتا ۔ مجاہدیں ملتان دے نال نال وسیب دے علاقیاں گوگرہ جھنگ سرائے سدھو، ستلج راوی تے چناب دے کناریاں تے جنگ کیتی تاریخ احمد خان کھرل تے ایجھے مجاہداں دے کردار تے کیوں خاموش اے؟

جھنگ صوبہ ملتان توں منسلک :

اکبر دے عہد وچ صوبہ ملتان کوں مزید اختیارات ݙتے ڳے ۔ دیپالپور ، کمالیہ ، چنیوٹ، جھنگ، خوشاب ، شور کوٹ وغیرہ دے علاقے ملتان دی حد وچ شامل کر گھدے ڳے اَتے ریاستی امراء ملتان دے گورنر کوں مال گزاری ادا کرݨ لڳیے۔ ایں ویلھے صوبہ ملتان دا نقشہ اینویں ہا۔ 32لکھ 73ہزار 932وگھے زمین ، سالانہ آمدنی پندرہ کروڑ، چوݙاں لکھ، ترائے ہزار چھی سو اُنوی روپے ۔ 88 ریاستاں یا وݙے موضعے ایندی حد وچ شامل کائنا ہن ۔ شور کوٹ ، امواݨی ، جھنگ ، چنیوٹ، کوٹ کروڑ، سیت پور دیاں ریاستاں دی سالانہ آمدنی 95 لکھ ہئی جیرھی ملتان دے خزانے وچ داخل تھی ہئی ۔

جلال بھروانہ:

جھنگ وچ جئیں ݙوجھے شخص نے انگریزی حکمراناں دی اطاعت دا انکار کیتا وہ جلال عرف جلا بھروانہ ہا ۔ اے تحصیل شور کوٹ وچ درمیانے درجے دا زمیندار ہا اوں نے عین شباب دے ویلھے کھڑک سنگھ اَتے رنجیت سنگھ دے خلاف وی تلوار چاتی ہئی اَتے نواب احمد خان دی تائید و حمایت وچ جمعیت فراہم کر تے سکھاں دا مقابلہ کیتا ہا۔ کھڑک سنگھ نے اوندی جائیداد ضبط کر گھدی اَتے جلال بھروانہ اے تمام عرصہ وطن توں پَرے بہاولپور دے علاقے وچ روپوش رہیا جیس مل دی بغاوت دے زمانے وچ اے اپݨے وطن آیا پر اوں ویلھے تئیں انگریز پوری طرح قوضے کر چکیے ہن ۔ انہاں نے انگریز ڈپٹی کمشنر دے سَݙاوے کوں ٹھکرا ݙتا اَتے ٹیکس دی ادائیگی توں انکار کیتا۔ چنانچہ مسٹر ہاز ڈپٹی کمشنر نے اوں کوں گرفتار کر گھدا اَتے جلال بھروانہ فیروز پور دے قلعے وچ قید دے دوران ہلاک تھی ڳیا۔

جہانیاں جہاں گشت دا قول:

حضرت جہانیاں جہاں گشت دی پیدائش 707 ہجری اے ۔ آپ نے اپݨے چھوٹے بھرا راجہ قتال دے حق وچ فرمایا ہا جو ’’ اساں خوجے تُساں راجے ‘‘۔

چنانچہ سرائیکی زبان دا ایہ فقرہ وی جمعات شاہی ( ملفوظات حضرت شاہ عالم ؒ ) وچ محفوظ ہے۔ خود حضرت قتال فیروز شاہ تغلق دی مزاج پرسی انہاں الفاظ وی کیتی ہئی:’’کاکا فیروز چنڳا ہے ‘‘ ۔انہاں توں علاوہ سرائیکی زبان تے ادب دے لٹر یچر دے ہزاراں پراݨے نمونے مل ویندن جتھوں ظاہر تھیدنے جو سرائیکی احٖ دے پاکستان دے تمام علاقیاں دی مرکزی زبان تے عام ٻول چال دی زبان ہئی ۔ سندھ دے حریت پسند ہوشو شیدی دا تاریخ ساز نعرہ ’’ سر ݙیسوں ، سندھ نہ ݙیسوں ‘‘خالص سرائیکی وچ ہے ۔ اتھوں پتہ لڳدے جو سرائیکی خطے دے اصل وارث اے او غیرت مند لوک ہِن جیڑھے سر ݙیندن پر دھرتی نی ݙیندے ۔

جمشید کمتر رسولپوری

جام پور دی دھرتی دے شاعر جمشید کمتر رسول پوری دا اصل ناں جمشید احمد تے ابے سئیں دا ناں حاجی عطاء محمد ہے۔ احمداݨی برادری نال تعلق رکھدن۔ 20نومبر 1950ء کوں رسول پور اچ پیدا تھئے۔ انجینئر ی اچ ڈپلومہ کرݨ دے بعد ملازمت اختیار کر گھٖدی۔ 1960ء اچ شاعری داآغاز کیتا۔ تصانیف اچ سرائیکی سمل، سکھ سوجھلا، پاندھی ٹُردا جُٖل تے ٻیاں کتاباں شامل ہن۔ جام پور راجن پور دے رہائشی ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ڈاڈھی محبت کریندن۔ ٻہوں اعلیٰ شاعری کریندن۔

جھنگ شہر

اے شہر مل خان سیال حکام اول دے عہد توں گھن تے 1860ء تئیں ضلعے دا صدر مقام یا دار الامارات رہیا۔ اتھاں پراݨے زمانے وچ وݙا جنگل موجود ہا۔ درختاں دے گھاٹے جھنڈ ہن جنہاں کوں مقامی زبان وچ جھنگی آکھدے ہن کیونجو ایندے آسے پاسے سیال قبیلے دے لوک آباد ہن ایندی وجہ توں جاہ دا ناں جھنگی سیالاں مشہور تھیا۔ تریخ وچ پہلی دفعہ اتھوں باقاعدہ طور تے حضرت شیر شاہ جلال سُرخ بخاری اُچی نے 1292ء وچ شہر دی بنیاد رکھی کیونجو موصوف سیال قبیلے دے پیشوا اَتے مرشد ہن انہاں نے اینکوں جھنگی سیالاں دے ناں توں منسوب کیتا۔ 1462ء وچ جݙانجو ایں شہر تے نول قبیلہ حکمران ہا جیرھا نواب بہلول لودھی حاکم دیپالپور اَتے لہور کوں بر وقت سرکاری واجبات ادا نہ کر سڳیا ایں بناء تے بہلول لودھی نے ہیر دے چچازاد بھرا مل کوں جیرھا جو چوچک دے بعد اپݨے خاندان دا سربراہ بݨیا ہا جھنگ تے قوضہ کرݨ دی اجازت ݙے ݙتی ۔ مل خان کوٹلی باقر غربی کنارہ جہلم جتھاں او رہائش پذیر ہا اُٹھا اَتے نول قبیلے کوں شکست ݙے تے جھنگ تے قوضہ کر گھدا۔ ایں جنگ وچ شہر کوں نقصان پجٖیا ، مل خاں نے ݙوجھی دفعہ اینکوں وسایا اَتے ولا اپݨی حکومت دا مرکز بݨایا ۔ ایہو شہر سیالاں دا پایہ تخت رہیا۔ انہاں نے شہر دے ارد گرد ٻہوں مضبوط قلعے بݨائے جنہاں وچوں خفیہ سرنگاں دریاء چناب دے کنارے کھلدیاں ہن ، تریجھی دفعہ سیلاب دی وجہ توں شہر کوں نقصان پجٖیا ، ایں دفعہ ہک بزرگ بابا نور شاہ  اکبر عہد وچ تعمیر کرایا، چوتھی دفعہ ول سیلاب نے تباہ کر ݙتا تاں ہندوواں دے مشہور باوال لال ناتھ نے سیالاں دے تعاون نال 1628ء وچ تعمیر کرایا۔

جاوید احسن

سئیں جاوید احسن خان یکم دسمبر 1948 ء کوں پیدا تھئے ۔ والد صاحب دا ناں احمد خان سدوزئی ہے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے نیشنل سنٹر اچ آفیسر لڳ ڳئے ۔ اٹھویں جماعت کنوں شاعری شروع کیتی ۔ جمالِ صحرا ، تاریخ ثقافت، ضلع دیرہ غازی خان تے سرائیکی ثقافت انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔ فوت تھی ڳن ، دیرہ غازی خان اچ دفن ہِن ، اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کرݨ آلے انسان ہَن ۔

جمیل انجم

سرائیکی گلوکار تے شاعر محمد جمیل انجم موضع کلانچ پور اچ 3 اپریل 1978 ء اچ رانا محمد بخش نون دے گھر پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے گلوکاری دی پیشہ اختیار کیتا ۔ 1991 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے شاکر شجاع آبادی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

جمشید ناشادؔ

جمشیدناشاد ہوراں دا اصل ناں جمشید اقبال ہے۔ 1970ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم مکمل کرݨ دے بعد تجارت دے پیشے نال منسلک تھی ڳے۔وہوا تحصیل تونسہ شریف ضلع ڈیرہ غازی خان اچ رہائش رکھدن۔ٻہوں سوہݨی تے بہترین شاعری کریندن تے سرائیکی ماء ٻولی دے دیوانے ہن۔

تونسے دی دھرتی دا با شعور ،با صلاحت تے با کمال شاعر جمشید ناشادؔ اپنے ہمعصر شعراء اچوں ہک نمایاں تے نشابر ناں ہے ،جیڑھا وہوا وچ بہہ کے اپنی بصارت بھری اکھ نال پورے سرائیکی وسیب کوں ڈہداں بیٹھے ۔

جاوید آصف

سرائیکی لکھاری محمد جاوید دا قلمی ناں جاوید آصف تے بے سئیں دا ناں سیف اللہ ہے۔ سرواہ ذات نال تعلق رکھدن۔ 4فروری 1975ء کوں پیدا تھئے۔ ایف اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور ٹیچر اپݨے فرائض سر انجام ݙیندے پن۔1993 ء کوں شاعری دا آغاز کیتا عبدالسمیع مجاز سئیں آپ دے اُستاد ہن۔ کوٹلہ داد ضلع راجن پور دے رہائشی ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال پیار کریندن تے سرائیکی ماء ٻولی کیتے ٻہوں کجھ کرݨ دا جذبہ رکھدن۔ ݙاڈھے چنڳے انسان ہن۔

جٖام عابد ٻرڑہ

سرائیکی شاعر جٖام عابد ٻرڑہ دا اصل ناں جام عابد حسین تے ابے سئیں دا ناں جام منگلہ ہے۔ بُرڑہ برادری نال تعلق رکھدن۔ یکم جنوری 1974ء کوں پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے بطور پرائیوٹ ملازم اپݨے فرائض سرانجام ݙیندے پن۔ سئیں رب نواز مخمور دی شاگردی اچ 2003ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ سِک سرمایہ ہے۔ ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ ٻہوں چنڳی سرائیکی شاعری کریندن۔ تے سرائیکی ماء ٻولی تے سرائیکی دھرتی نال ٻہوں پیار کریندن۔

جٖیٹھہ بھٹہ

خانپور دے نیڑے جیٹھ بھٹہ دے ناں توں ہک ریلوے اسٹیشن ہے ، اتھاں ہک شوگرمل ہے جیں کوں حئی سنز 1963ء اچ 50 لکھ روپے دے سرمائے توں قائم کیتا ہا۔ ایں اکتوبر 1964ء اچ کم شروع کیتا ۔ہُݨ ایں مل دا ناں حمزہ شوگر مل ہے تے اینکوں ایشیا دی وݙی شوگر مل آکھیا ویندے۔ ایہ مل جیں علاقے اچ قائم کیتی ڳئی ہئی اتھاں وݙی مقدار اچ ڳنا تھیندا ہا، اندازہ ہے جو چالہی ہزار ایکڑ رقبے تے ڳنے دی کاشت کیتے مخصوص ہے جیڑھا ایں مل دی لوڑھ کوں پورا کریندا ہے۔ گنٖے دی فصل دی ترقی کیتے مل دی انتظامیہ کاشتکاراں کوں بِج، کھاد ، ٹیوب ویل تے ٹریکٹر وغیرہ گھنݨ کیتے قرضے دی سہولت وی ݙتی ہئی۔ اتھاں وݙا شوگر فارم وی ہے، ایں رقبے تے زرعی یونیوسٹی بݨݨ دی ضرورت ہے ۔

اتھاں جیٹھہ بھٹہ دی خانقاہ وی ہے جیں توں ایں جاہ دا ناں جیٹھہ بھٹہ پئے ڳیا۔ آکھیا ویندا ہے جو جیٹھہ بھٹہ تے غلام محی الدین ترائے بھرا ہن۔ بزرگ ڈاکواں نال لڑدے ہوئے شہید تھی ڳئے ، اتھاں ٻہوں عقیدت مند امدن ، روہی دے مرید ٻہوں ہِن ۔

چنݨ پیر، چولستان

بہاولپور توں تقریباً تریہہ میل دے فاصلے ’’دلیل پیر‘‘ دا مزار ہے ۔ اے ’’دلیل پیر‘‘ چنݨ پیر دے ناں توں زیادہ مشہور ہے۔ آکھدن جو ستویں صدی ہجری وچ حضرت مخدوم جلال الدین سُرخ بخاریؒ دا گزر جیسلمیر دے علاقے توں تھیا تاں حضرتؒ فرمایا جو اتھاں کوئی مسلمان وی رہندے؟ ایں سوال دا جواب نفی وچ ملیا پر نال ہی جݙاں حضرتؒ دے علم وچ اے آیا جو راجہ دے گھر ٻال دی ولادت تھیوݨ آلی ہے تاں آپ پیشین گوئی کیتی جو او ٻال مسلمان تھیسے ۔ حضرت مخدوم دی پیشین گوئی دی خبر راجہ تئیں وی پجٖی ۔ چنانچہ جݙاں اوندے گھر ٻال پیدا تھیا تاں اوں اپݨے ٻال کوں ریگستان وچ سٹواوݨ دا فیصلہ کیتا۔ رانی دی مامتا اگرچہ راجہ دے ارادے دی راہ وچ مزاحم نہ تھی سڳی پر ایندی خواہش تے چندن (صندل) دی کاٹھی دا پنگوڑہ بݨوایا اَتے اوں وچ ایں ٻال کو سُمھا تے ریگستان دے ہک ٹیلے تے رکھوا ݙتا ڳیا۔ راجہ دا خیال ہا جو ایں طرح ٻال ݙو ہک ݙینھ وچ خود بخود مر ویسے اَتے او ایندے مسلمان ہووݨ دی تہمت توں بچ ویسے پر خدا دا کرݨا کیا تھیا؟ ٻال ایں پنگوڑے وچ زندہ رہیا اَتے غیبی طور تے ایندی پرورش دا انتظام تھی ڳیا۔

روائتیں دے مطابق اے ٻال وݙا تھی تے حضرت مخدوم جلال الدین سُرخ بخاریؒ دے حلقہ ارادت وچ شامل تھیا اَتے تاحیات ہیں مقام تے اپݨے روحانی فیوض و برکات دے نال مقیم رہیا۔ آس پاس دے کافی لوکاں چنݨ پیر دی روحانی تعلیمات دی بدولت اسلام قبول کیتا۔

مٹی دے ڈھیر دی شکل وچ جیرھا ٹیلہ نظر اَمدے او ہیں ٻال دا مزار ہے جئیں کوں لوک چندن دیاں کاٹھیاں دے پنگوڑے دی نال چنݨ پیر دے ناں توں یاد کریندن ۔ مارچ دے مہینے وچ اتھاں ٻہوں وݙا میلہ لڳدے اَتے پرے پرے توں لوک ایں وچ شرکت کریندن۔ سرائیکی وسیب اچ ایں میلے کوں روہی دا ثقافتی میلہ آکھیا ویندے ، پر آبادکاریں ثقافت کوں برباد کیتے کیونجو انہاں کوں ایں ڳالھ دا پتہ کینھی جو ثقافت کیا ہے؟

چاکر خان بلوچ

چاکر خان بلوچ معروف سرائیکی ادیب مولانا نور احمد خان فریدی دے فرزند ہِن ۔ نور محل تحصیل جلال پور پیر والا اچ پیدا تھئے ۔ ول ایف اے سی ٹی کیتا ، صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ ماہنامہ بلوچی دنیا دے ایڈیٹر ہِن ۔

چنیوٹ

ضلع جھنگ دا شہر چنیوٹ پہلے تحصیل ہا ، ہُݨ ضلع بݨ ڳے ۔ دریائے چناب دے مشرقی کنارے تے واقع ہے۔ لکڑی دے منقش تے نفیس کم دی وجہ توں مشہور ہے۔ ’’گلزار منزل‘‘ ݙیکھݨ دے قابل ہے۔ اَٹھ سال دی مدت اچ چار لکھ روپے دی لاگت نال اے پنج منزلہ عمارت بݨائی ڳئی جیند ے اچ 30کشادہ کمرے ہن تے ہر منزل دیاں 25پوڑھیاں ہن۔ اے عمارت مغلیہ طرز دی تعمیر تے بݨائی ڳئی ہے۔ ایں سانگے ایندے وچ دریاں تے جھروکیاں دی خاصی تعداد موجود ہے۔ گلزار منزل کوں 1990ء اچ سرکاری تحویل اچ گھن گھٖدا ڳیا تے اُتھاں ہک عظیم الشان لائبریری قائم کیتی ڳئی۔ہُݨ گلزار منزل دا ناں ایندے بانی دے ناں تے ’’عمر حیات لائبریری‘‘ رکھ ݙتا ڳیا ہے۔ چنیوٹ دا ہک ٻیا یادگار تے قابل دید فن تعمیر دا شاہکار نمونہ ’’شاہی مسجد‘‘ ہے۔ مقامی روایات دے مطابق ایں مسجد کوں شاہجہاں دے وزیر اعظم نواب سعد اللہ خان تعمیر کرایا ہا۔ ہُݨ اے مسجد محکمہ اوقاف دی تحویل اچ آ ڳئی ہے۔ چنیوٹ اچ میاں عبدالوہاب دامزار مرجع خلائق ہے۔ اے شہر وسیب دی کاریگری تے لکڑی ے کم نال مشہور ہے ۔

چولستان

ضلع بہاول پور تے ضلع بہاول نگر دا صحرائی علاقہ ۔ اے علاقہ آبپاش علاقے دے جنوب اچ تے بھارت دے بیکانیر تے جیسلمیر دے صحراواں دے شمال اچ واقع ہے۔ آب و ہوا ٻہوں گرم ۔ موسم گرما اچ درجہ حرات دا اوسط 125درجے ہوندے۔ اتھاں ریت دے اُچے اُچے ٹٻے ہن جیڑھے بعض مقامات تے 500فٹ دی اُچائی تک پُجٖے ہوئے ہن۔ بارش دا سالانہ اوسط 4تا 7انچ تک ہے۔ آبادی زیادہ تر خانہ بدوش ہے۔ آبادی دا کاروبار زیادہ تر بھیݙاں ، ٻکریاں مویشی تے اُٹھ پالݨ ہے۔ آمدو رفت دا کم اُٹھاں توں گھٖدا ویندے ۔ تعلیم نہ ہووݨ دے برابر ہے۔سرائیکی زبان اچ وسطی حصے کوں ’’وچولو‘‘ آکھدن تے اے علاقہ سندھ دے قدیم جغرافیے دی رو نال وسط اچ پوندے ایں سانگے ایکوں’’وچولستان ‘‘ آکھیا ونجٖݨ لگا جیڑھا بعد اچ وِگڑ تے چولستان تھی ڳیا۔ ایں طرح سرائیکی زبان اچ ’’روہ‘‘ پہاڑی کوں آکھدن تے ایں صحرا اچ ریت دے ٹٻے پہاڑیاں دی شکل اچ ہر پاسے کھنڈیے ہوئے ہن۔ایں سانگے ایکوں ’’روہی‘‘ وی آکھیا ویندے۔

چولستان یا روہی دا اے وسیع و عریض صحرا کݙاہیں سر سبز و شاداب خطیاں اچ شمار تھیندا ہا۔اتھاں ہک دریا گھاگھرا یا ہاکڑہ وی واہندا ہا جیندے کنارے تے سینکڑاں وستیاں تے شہر آباد ہن لیکن جݙاں دریائے ہاکڑہ نے اپݨا رُخ تبدیل کر گھٖدا تاں اتھاں دی آبادیاں ویرانیاں اچ تبدیل تھی ڳیاں تے خوشحالی دی جھاہ بدحالی نے گھن گھٖدی۔ ماہرین آثار قدیمہ نے اتھاں دی ریت دی تہ بہ تہ پرتاں اچ لُکیے ہوئے ایجھے آثار قدیمہ دریافت کیتن جیڑھے ایندی قدیم تاریخ تے روشنی پیندن۔ ہُݨ اے ثابت شدہ حقیقت ہے جو چولستان دی تہذیب دے ڈانڈے موئن جو دڑو تے ہڑپہ دی تہذیباں نال ملئے ہوئے ہن۔

چولستان ریسرچ سنٹر

سرائیکی وسیب دی دھرتی احٖ توں نی بلکہ ازل توں زرخیز امدی پئی ہے ۔ اتھاں دی زرعی پیداوار وچ وݙیاں وݙیاں فصلاں دے علاوہ گھاٻوٹ وی خاص اہمیت دے حامن ہن تے انہاں توں حکماء حضرات پورا پورا کم گھندے پن۔ سرائیکی وسیب دا اکثر علاقہ آباد ہے پر کجھ علاقے مثلاً تھل تے چولستان وغیرہ غیر آباد ہن ۔ انہاں غیر آباد علاقیاں اچوں چولستان تے اِتھاں پیدا تھیوݨ آلے نباتات تے ٻہوں تحقیق تھیندی پئی اے ۔ چولستان وچ عرب شہزادے تے پاکستان دیاں وگڑیاں نسلاں جیندے وچ وݙے وݙے جاگیردار ، سرمایہ دار ، ساہوکار ، زمیندار تے افسر شامل ہن ، چولستان دے اصل حسن ، چرند ، پرند تے گھاٻوٹ دی نسل کشی کیتے امدن تے اساݙی محبت تے امن دے مرکز چولستان بندوخیں نال ساڑ چھوڑیئے ۔ انہاندے مقابلے اچ (بقول ڈاکٹر طاہر تونسوی ) یورپ خصوصاً جرمنی دی ہومیو پیتھی نال وابسطہ کجھ حضرات روہی اچ آ تے اِتھاں دی نباتاتی اشیاء مثلاً لانڑاں ۔ کھپ ۔ کرہائیں۔ جنڈ ۔ ڈودھک۔ لونگ۔ راٹ سٹ ۔گندی بوٹی ۔ گھوڑے وال ۔ لانی ۔ کھار ۔ بوپھلی ۔ پھتوکڑ۔ چھپڑی ۔ قطرن ۔ بکھڑا۔ پرم ڈنڈی ۔ گورکھ ۔ پان ۔ جال ۔ بونا بوٹی ۔ کھوی وغیرہ تے تحقیق شروع کیتی ہے تے اینکوں حکمت دے اعتبار نال بہترین قرار ݙتے ۔ کیا اے بہتر نہ ہوسے جو حکومت پاکستان چولستان ریسرچ سینٹر قائم کرے جیکر حکومت ایویں کرے تاں ساکوں یقین اے جو اتھوں ٻہوں کجھ حاصل تھیسے تے چولستان دی نباتات ، معدنیات تے ریت دے ذرات تے تحقیق کرے ۔ انشاء اللہ ریت دے ذرے سونے توں ودھ قیمتی ثابت تھیسن ۔

چرچ مشن سکول دیرہ اسماعیل خان

دیرہ اسماعیل خان اچ مشن اپݨا کم شروع کریندے ای ہک دیسی سکول کھولیا ، جیں کوں بعد اچ انگریزی سکول اچ تبدیل کر ݙتا ڳیا ۔ جیڑھا مڈل سطح تئیں اپݨی تعلیم ݙیندا ہے تے ایں کوں سرکاری گرانٹ وی ملدی ہے ۔ مشہور پادری مسٹر بروس دی زیر نگرانی 1864ء اچ مسگراں گیٹ دے ٻاہروں وساکھی گراؤنڈ دے نیڑے چرچ مشن سکول دی شاندار عمارت تعمیر کیتی ڳئی جیں اچ ہک وݙا ہال کمراہ، کئی کلاس روم تے اقامت گاہ  ہے ۔ اتھاں تے مڈل سکول دا سرکاری نصاب پڑھایا ویندا ہے ، نال ای عیسائیت دی تعلیم ݙتی ویندی ہے ۔ مشن سکول اچ دکاندار طبقے تے ٻئے گورنمنٹ ملازمین دے ٻال تعلیم گھندے ہن۔ بھکر ، لیہ ، میانوالی ، شاہ پور ، جھنگ ، خوشاب توں وی طالب علم اتھاں پڑھݨ آندے ہن ۔ جنہاں کوں اقامت گاہ اچ رہایا ویندا ہے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کرݨ آلے دی ادھی آبادی مسلمان باقی ہندو ہے، پر مڈل سکول دی سطح تے انہاں دی تعداد ہندواں دے مقابلے اچ ہک تہائی رہ ویندی ہے ۔ مڈل سکول اچ ہندو طلباء مسلمان طلباء توں تعداد کتھائیں اڳوں ہے ۔

مشن سکول دیرہ شہر دے نیڑے ہے ،ا یں دے علاوہ سکول دیاں ݙو شاخاں ٻیاں وی ہن ۔ ہک شاخ شہر دے اندر جݙاں جو ݙوجھی تحصیل ٹانک اچ کم کریندی پئی ہے ، ٹانک آلی برانچ نویں کھلی ہے ، مشن سکول یورپین مشنری دے زیر نگرانی منظم طریقے نال اپݨا کم کریندے پن ۔ یورپین مشنری سکول دے تعلیمی امور کوں چلاوݨ دے نال نال اتھاں تیرھاں استاداں دی مدد نال نال ہوندی ہے ۔ سکول دی ٹیچنگ سٹاف اچ ݙو عیسائی ، جیں اچ ہک ہیڈ ماسٹر تے ہک استاد ہے ، پنج ہندو تے چھ مسلمان استاد ہن ۔

چوک شاہ مجید

ملتان حسین آگاہی توں مسجد علی محمد خان تک چوک بازار دے عین اَدھ اچ ہک چوک آندے ، ایندے مغرب اچ کُپ بازار کوں تے مشرق اچ چُوڑی سرائے بازار کوں سڑک ویندی ہے، ایں چوک دے شمال مشرقی کونے تے جتھوں کر چوڑی سرائے شروع تھیندے ہک بزرگ شاہ مجید تھلہ تے چٹائی وچھا تے ٻاہندے ہن ۔ ہندو ایندا وݙا احترام تے وݙی خدمت کریندے ہن ۔ جݙاں او فوت تھئے تاں انہاں ایں چوک دے مذکورہ بالا چبوترے تے ای دفن کر ݙتا ڳیا تے ایندے تے انہاں دی قبر بݨا ݙتی ڳئی ۔ٻیا اے جو ایں چوک کوں انہاں دے ناں نال موسوم کر تے ایں چوک دا ناں انہاں دے یادگار دے طور تے ’’چوک شاہ مجید ‘‘ رکھ ݙتا ڳیا۔

چاہ فریدؒ

موضع دیوان صاحب کوں حضرت بابا فرید گنج شکر دی جنم بھومی ہووݨ دا رتبہ حاصل ہے ،انہاں دے کئی بزرگاں دیاں قبراں وی اتھاں موجود ہن ، دربار حضرت بابا حاجی شیر توں پوادھ آلے پاسے کجھ فاصلے تے ہک کھوہ موجود ہے ، جیں بارے ݙسیا ویندے جو ایہہ کھوہ بابا فرید ہوراں دا اے تے اونہاں دے زمانے توں موجود اے ، جیڑھا کجھ عرصہ بند وی ریہا پر اجکل جاری اے ۔

ہُݨ ایں دے اُتے لوہے دا ہک جٖال بݨا تے رکھیا ہویا ہے تانجو لنگھݨ آلا کوئی وچ نہ ڈھہہ پووے ۔ پاݨی کڈھݨ کیتے ہک پھِرکی تے اوں دے نال ہک ٻوکا لڳیا ہویا ہے ، اتھاں عقیدت مند ت آ تے پاݨی پیندے ہن تے تبرک دے طور تے نال وی چا ویندے ہن ،ایں بارے مشہور ہے جو ایں پاݨی اچ اللہ سئیں شفا رکھی ہے تے کئی جسمانی بیماریاں دے روگی صحت کیتے ایں پاݨی نال غسل کریندے ہن ،ایں کھوہ دے پوادھ آلے پاسے ہک نکی جہی کوٹھڑی موجود ہے پر او بعد اچ بݨی ہے ، جیں دی کندھ تے ایہہ لکھیا ہویا موجود ہے ۔ ’’ کنواں حضرت بابا فرید گنج شکر ؒ ۔ خادم نگراں غلام حسین سوکھیرا ‘‘ ۔

چاچڑاں شریف

خواجہ فرید سئیں دی نگری چاچڑاں شریف خانپور توں 20 میل دے فاصلے تے سندھ دریا دی بھِک تے آباد ہے، خانپور جنکشن توں برانچ  ریلوے لائن چاچڑاں ویندی ہے ، دریائے سندھ تے کوٹ مٹھݨ تے چاچڑاں دے درمیان کشتیاں دا پُل ٻدھ ݙتا ویندا ہا تے برسات دے موسم اچ جیں ویلھے پل چؤ ویندا ہا تاں سٹمیر سروس شروع تھی ویندی ہئی۔ جیں توں دریائے سندھ دا چوݙاں میل فاصلہ لمبا طے کیتا ویندا ہا۔ اجٖکل ایں تے پکا پُل بݨا ݙتا ڳے تے خانپور توں چاچڑاں شریف تک ریلوے لائن وی اکھاڑ ݙتی ڳئی اے۔ ایہ قصبہ بزرگان چاچڑاں شریف دی وجہ توں کافی مقبول ہے، چاچڑاں شریف دے بزرگان اچ خواجہ احمد علی ، خواجہ حاجی عاقل محمد، خواجہ خدا بخش، خواجہ فخر جہاں، خواجہ غلام فرید، خواجہ نازک سئیں بزرگ تھئے ہن۔

چوک شہیداں

ملتان دا اے مشہور و معروف چوک سڑک روندہ از پراݨی سبز منڈی تا ریلوے مال گودام ملتان شہر دے درمیان اکبر روڈ تے واقع ہے۔ایں چوک دے نیڑے شمال مغرب آلے پاسے ہک خوبصورت مسیت ہے جیڑھی جو مسجد چوک شہیداں دے ناں نال مشہو ر ہے۔ ایں مسجد دے شمال مشرقی کونے اچ ݙو قبراں دے نشان موجود ہن جنہاں تے باقاعدہ چوبی چھت بݨی ہوئی ہے تے انہاں دے سرہاݨے دیا بتی ٻالی ویندی ہے۔

چھی کار داریاں

سابقہ ریاست تے ڈویژن بہاول پور دا شہر بہاول پور نواب بہاول خان اول 1748ء ئِ چ آبادکیتا ۔انتظامی تقسیم دے لحاظ توں انویویںصدی ئِ چ ریاست چھ کارداریاں تے 32تھاݨیاں تے مشتمل ہئی ۔ تفصیل کارداری اَتے تھاݨیاں جات حسب ذیل ہن ۔ منچن آباد منگلوٹ گنج منچن ااباد جاویکا صادق پو ر خیر پور شہر فرید ، حاصل پور خیر پور مروٹ ، سردار گڑھ  بہاول پور ، بہاول پور شہر ، علاقہ بہاولپور،چکلہ لوہر ہ ، مسافر خانہ ، موج گڑھ ، احمد پور ، احمد پور ، چار کوٹھی اوچ ، کوٹ چنی، خان پور ، خان پور ، خان بیلہ غوث پور ، اسلام گڑھ ، پکا لاڑاں ، الہٰ آباد ، صادق آباد ، نوشہرہ ، آباد پور ، بھونگ ، فتح پور ، ماچکا ، کوٹ سمابہ ، کوٹ سبزل ، انتظامی اکائی کار داری دے بجائے نظامت دا ناں ݙتا ڳیا ۔اَتے ہک نظامت ئِ چ تحصیلاں شامل کیتیاں ڳیاں ۔20ویں صدی دے آغاز ء ِچ ریاست بہاولپور انتظامی طور تے نظامتاں ء، چ تقسیم کیتا ڳیا ہا ۔ تفصیل نظامت اے ہے منچن آباد و نہر صادقیہ ( چولستان ) ہیڈ کوارٹر بہاول نگر ،خیر پور ٹامیوالی بہاول پور ، بہاول پور ، احمد پور شرقیہ ، اللہ آباد ،خان پور ، خان پور ، نو شہرہ ( صادق آباد ، رحیم یار خان ) احمد پور لمہ ۔

چشتیاں

حضرت خواجہ نور محمد مہارویؒ سئیں دی نگری چشتیاں ، خواجہ نور محمد سئیں  سلسلہ چشتیہ دے صوفیاء بالخصوص اجودھن ( پاکپتن ) توں آوݨ آلے بابا فرید نال گھاٹی نسبت رکھیندے ہن ،انہاں صوفیا دے طفیل ایں علاقے اچ اسلام دی روشنی کھنڈی ، پاکپتن دے بعد سلسلہ چشتیہ دا اہم مرکز چشتیاں شریف بݨیا ۔ ایں وستی اچ بابا فرید دے پوترے بابا تاج سرور مجاہد بݨ تے ایں میدان اچ جہاد کریندے ہوئے شہید تھئے ۔ اسلام دی روشنی کھنڈی تاں جیلسمیر و بیکانیر دے اطراف اچ مقیم راجپوت تے جاٹ قبائل مزاحمت تے آ ڳئے ۔ جواب اچ بابا تاج سرور وی عسکری قوت بݨ تے میدان اچ آئے ۔ ایہا او سرزمین ہے جتھاں قبلہ عالم حضرت نور محمد مہاروی دا مزار ہے۔ آپ دے ہتھوں ٻہوں سارے غیر مسلم دائرہ اسلام اچ داخل تھئے ۔ آپ سلسلہ چشتیہ دے اہم ترین بزرگاں اچ شامل ہن ۔ مورخین دی رائے اچ جتھاں بابا تاج سرور سکونت پذیر تھئے اتھاں برلبِ دریائے اُچے ٹیلے تے ہک قدیم قلعہ ہا ۔ ایہ قلعہ بابل و نینوا دی تہذیب توں ٻہوں قدیم ہا ۔ ایںدے درمیان اچ بابا فرید دی معروف چلہ گاہ وی ہے ۔ ایں قلعہ کہنہ کوں عرف عام اچ حضرت بابا صاحب دی بیٹھک آکھیا ویندے ۔ ایں علاقے دے باشندے خانہ بدوشاں وانگوں نقل مکانی کریندے راہندن۔ خشک موسم اچ دریا دے کنارا تے برسات دے موسم اچ پورا صحرائے راجپوتانہ انہاں دی مویشیاں دی چرا گاہ ہوندا ہے ۔دامن دریائے اجناس خوردنی تے نیل دی پیدوار اچ مشہور ہا ۔ چشتیاں دا قدیم ناں وستی تاج سرور ہا ۔ ایں نو آبادی قریہ دا ناں ستویں صدی ہجری اچ ایران دے ہک مشہور شہر دے ناں تے چشت شریف رکھیا ڳیا ۔ چشتیاں تحصیل خیر پور ٹامیوالی ضلع بہاولپور دا حصہ ریہا ہے ۔ 10 ویں صدی ہجری اچ بابا جی گرو نانک صاحب ایں علاقے اچ تشریف گھن ائے ۔انہاں ایں وستی اچ پنجاں پیراں دے جنڈ آلی جاہ تے قیام کیتا تے فرمایا جو ایہ مقام جنت دا ٹکڑہ ہے ۔اتھاں کوئی نہایت خوش بخت انسان دفن تھیسے ۔ سید شرف جہانگیر سمنائی متوفی 808ھ دے ملفوظات توں ظاہر تھیندا ہے جو او چشتیاں تشریف گھن آئے تے ایں علاقے دا محل وقوع بیان کیتا ۔ بمطابق ریکارڈ محکمہ مال قصبہ چشتیاں 1935ء تئیں تحصیل خیر پور دی عملداری اچ ہا ۔ 1936ء اچ ایں کوں تحصیل دی حیثیت حاصل ہئی ۔ چشتیاں دا علاقہ زرخیز زمیناں تے مشتمل ہے ۔ ضلع بہاولنگر دی ݙو تحصیلاں چشتیاں تے ہارون آباد دی زمین وݙی زرخیز ، شاداب تے آباد ہن ۔ اتھاں تے ہک وݙی انڈسٹری آدم شوگر ملز وی موجود ہے ، جیں کوں عرف عام اچ چشتیاں شوگر مل آکھیا ویندے ۔ چشتیاں کوں ݙو حصیاں اچ تقسیم کیتا ویندا ہے ، نویں چشتیاں تے پراݨی چشتیاں ۔ پراݨی چشتیاں پراݨی آبادی تے مشتمل ہے ۔ جݙاں جو نویں تعمیراتی وستی نویں چشتیاں آکھیندی  ہے ۔  اے شہر سرائیکی ریاست بہاولپور دا اہم مرکز رہ ڳے ۔

چانکیہ

آکھیا ویندے جو پنڈت چانکیہ چنیوٹ دا برہمن ہا اَتے ٹیکسلا یونیورسٹی وچ اُستاد ہا ۔ اوں جیڑھیاں کتاباں لکھیاں انہاں وچ ’’کوئلہ ارتھ شاستر‘‘ کوں بین الاقوامی شہرت حاصل تھئی ۔  سیاست اَتے نظامِ حکومت تے اے وݙیکتاب تصور کیتی ویندی ہئی ۔ ایندے انگریزی ایڈیشن اٹلی وچ شائع تھئے ۔ چانکیہ نے ایں کتاب وچ محدود آئینی اَتے جمہوری ریاست دا تصور پیش کیتا ہا بلکہ انگریز مؤرخین نے چانکیہ اَتے میکاولی وچ موازنہ وی کیتا ہا ۔ ایں کتاب دا پہلی دفعہ عربی ترجمہ عباسی خلیفہ ہارون الرشید دے حکم تے تھیا۔ چانکیہ دی ݙوجھی کتاب حیواناں دی قسماں ، خصوصیات اَتے انہاں دے گوشت پوست دے بارے وچ ہئی ۔ انہاں دی تریجھی کتاب جڑی ٻوٹیاں دے فیدے اَتے مضرات بارے ہئی ۔ چوتھی کتاب دا ناں ’’دیاگھر‘‘ ہا، جیرھی فنون حرب اسلحہ سازی اَتے جنگی ضروریات تے مشتمل ہئی ۔ پنجوی کتاب علم طب دے بارے وچ ہئی ایندا عربی ترجمہ ادب الملک دے ناں توں تھیا۔ چھیویں کتاب علم الہندسہ دے موضوع تے ہئی ایں دا وی عربی وچ ترجمہ تھیا چانکیہ اپݨے دور دا محقق ہا اَتے ایندی تصنیف دنیا کوں ٻہوں کجھ ݙتا۔

چھی دروازے

ملتان شہر دے چھ دروازے ہن ۔ دہلی گیٹ ، دولت گیٹ ، لاہوری گیٹ ، بو ہڑ گیٹ ،حرم گیٹ اَتے پاک گیٹ ۔پُراݨے زمانے ئِ چ چای گیٹ ٻئے وی ہَن جیڑے قلعے دی سائیڈ تے ہن ۔دیہہ گیٹ ،سکی گیٹ ، ہرہری گیٹ اَتے خضری گیٹ انگریزیں دے ٹائم بھن ݙتے ڳئے ۔شہزادہ مراد بخش دی تعمیر کیتی فصیل 1170ء ئِ چ علی محمد خاں ولا بݨوائی ولا نگریزیں اوندی اُچائی کوں گھٹ کر اݙتا۔انگریز افسراں دی رہائش گاہ کیتے عید گاہ توں گھن تے حضوری باغ ( جینکوں دیوان سان مل لوایا ہا ) تئیں کوٹھییں دا سلسلہ قائم تھیا ۔او نویاں چھاوݨیاں بݨݨ نال اُجڑ ڳیاں ۔ بس پیلی کوٹھی اَتے اجٖوکی کچہری بچ ڳی اے ۔

حاصل پور

حاصل پور ضلع بہاولپور دی ہک تحصیل ہے۔ غلہ منڈی ، چھوکریں کیتے ہک انٹر کالج تے کئی ہائی سکول ہن۔ ہک وݙی تجارتی منڈی ہے۔ مین روڈ تے واقع ہووݨ دی وجہ نال پنجاب دے تمام وݙے شہراں مثلا لاہور، ملتان، بہاولپور، چشتیاں وغیرہ نال ملیا ہویا ہے۔

حریت پسند

حضرت خواجہ غلام فرید ٻہوں وݙے صوفی بزرگ تے عظیم شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں وݙے حریت پسند وی ہن ۔آپ کوں بدیسی انگریز حکمرانیں توں نفرت ہئی۔ آپ اپݨے دربار اچ مریدیں ، منݨ آلیں تے عالمیں دے سامݨے اٰن نفرت کوں ظاہر کریندے ہن ،ا یں طراحویں آپ اپݨے خاص مرید نواب صادق محمدخان عباسی کوں اپݨی شاعری دے ذریعے نصیحت فرمائی جو :۔

اپݨی نگری آپ وسا توں

پٹ انگریزی تھاݨے

اے اوں ویلھے دی ڳالھ ہے جݙاں مسلم لیگ دا اجٖݨ تئیں وجود وی نہ ہئی تے انگریزیں توں ’’سر ‘‘ دا خطاب گھنݨ آلا قومی شاعر اپݨے خواب خیال اچ وی انگریز سرکار دی مخالفت دا نہ سوچیا ہوسے ( یاد راہوے جو خواجہ سئیں دا وصال 1901ء اچ تھیا تے مسلم لیگ 1906ء وچ بݨی ہئی ) ۔ ایں بارے خاص ڳالھ اے وی ہے جو انگریز حکمران خواجہ فریدؒ کوں ملݨ کیتے ترسدے ریہے پر خواجہ فرید حیاتی وچ کہیں انگریز حکمران نال ملاقات نہ کیتی ۔ اوں ویلھے وݙے مشہور لوک اتے گودے ’’ سر خان بہادر ‘‘ دے لقب ودے گھندے ہن، بدیسی حکمرنیں تے سکھیں نال نفرت دے اݨ گنت واقعات ہُݨ ظلم دے خلاف نفرت انہاں دی خاندانی عادت ہئی ، خواجہ صیب دے بزرگ سندھ توں لݙ تے ملتان دی مقامی وستی منگلوٹ آئے ، اتھوں مظفر گڑھ دے موضع یارے والی تے یارے والی توں کوٹ مٹھݨ تے کوٹ مٹھݨ توں چاچڑاں شریف آ ڳئے ۔ جیکر تریخ پڑھی ونجٖے تاں جاہ جاہ آوݨ ونجٖݨ(لݙݨ ) دے پِچھوں ظلم دے خلاف نفرت تہاکوں ظاہر نظرسے۔

حمید اصغر شاہین

سئیں حمید اصغرشاہین فضل احمد خان سیہڑ دے گھر دسمبر 1937 ء اچ جٖمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1956 ء اچ لکھت دا آغاز کیتا ۔ انہاں دی کتاب وی شائع تھئی ، جھوک وچ آپ دے کالم وی شائع تھیندے رہ ڳن ۔ سرائیکی تحریک اچ انقلاب دا ناں ہن، ہمیشہ مزاحمت دی سیاست کیتی ۔25 دسمبر 2018ء کوں فانی جھوک لݙا ڳن ۔

حبیب فائق

حبیب فائق سرائیکی نثر دا جٖاتا سُنجٖاتا ناں ہے تے شاعر وی ہن نثر نگار وی ہن۔محکمہ نہر دے وچ ملازمت کریندے ہن پر علم تے ادب دی دنیا وچ انہاں دا ٻہوں وݙا ناں ہئی۔اُنہاں دے افسانیں دی کتاب ’’چیڑیاں ڳنڈھیں‘‘کوں سرائیکی ادب دی دنیا دے وچ ٻہوں مقام حاصل اے ۔ چنڳے لکھاری ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان وی ہن۔

حجرہ بگی بی بی ، سیت پور

بی بی بگی طاہر خان ناہڑ دی بھیݨ ہائی ،طاہر خان دے مقبرے کنوںکجھ فاصلے تے ایں بی بی دا حجرہ ہاْ۔کجھ سال پہلے ایںحجرہ کوں سٹ کراہیں اتھاںمکان تعمیر کر گھدٖے گن۔حجرہ بی بی بگی دے اندر بی بی بگی دا مقبرہ ہا۔حجرے دے باہر ہاتھی اتے حجرے دے اندر شیر دے بت بنڑیے ہوئے ہن۔ایںحجرے دے بارے ڈاکٹر سیف الرحمن ڈارلکھدن جو رنگین ٹائلاںنال مزین تے زمین بوس تھیندا ہویا اے’’ہندیرہ‘‘ سیت پور دا سنگھار اے۔

حافظ جمال اللہ ملتانی دا شاگرد

حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دی تعلیم و تربیت دا اے اثر تھیا جو نواب مظفر خان کم عمری ئِ چ امور مملکت دے رموز توں آشنا تھی ڳئے ، چنانچہ آپ دے والد نواب شجاع الدین خان محض 13 سال دی عمر ئِ چ مظفر گڑھ دا علاقہ ( جِتھاں وقتاً فوقتاً سکھیں دے حملے تھیندے رہندے ہَن ) نواب مظفر خان دے حوالے کیتا، نواب مظفرخان حملیں دے دفاع کیتے سب توں پہلے خانگڑھ ئِ چ قلعہ تعمیر کرایا ، جو دفاعی نقطہ نظر دے علاوہ فن تعمیر دے حوالے نال اپݨی مثال آپ ہا۔ ایں دوران سکھاں ملتان تے قبضے کیتے حملے تیز کر ݙتے تے ملتان دا گھیرا تنگ کیتا۔ حملہ آور سکھیں نال جنگ دے مقدس مشن ئِ چ نواب شجاع خان اپݨی علالت تے ٻڈھیپے دی وجہ توں حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے کول گوشہ نشین تھی تے اللہ اللہ کرݨ لڳے تے امور مملکت اپݨے وݙے پُتر نواب مظفر خان دے حوالے کر ݙتے، 1777ء کوں نواب شجاع الدین فوت تھی ڳئے۔ والد دی وفات دے بعد تخت ملتان دی ذمہ واریں دا پہاڑ نواب مظفر دے سر تے آ ڳیا ۔

نواب شجاع خان دی وفات دے فوری بعد بھنگی مثل دی سکھا فوج ملتان تے حملہ آورتھی ڳئی۔ ملتان ئِ چ داخل تھیندے ای سکھا فوج قتل و غارت تے لٹ مار شروع کر ݙتی ۔سینکڑاں مرد تے عورتاں دے نال نال معصوم ٻالیں کوں تہہ تیغ کر ݙتا۔ شاہی خزانے توں اسلحہ ،سونا ،چاندی ، نوادرات ، نقدی تے ݙوجھا اسباب لٹݨ دے بعد سکھا فوج اسلامی مملکت ملتان دا تمام نظام درہم برہم کر ݙتا، عالیشان عمارتاں کوں مسمار کر ݙتا ڳیا، علمی مراکز تے لائبریریاں کوں بھاہ لا ݙتی ڳئی، عبادت گاہیں دی وی بے حرمتی کیتی ڳئی تے باغات اجٖاڑ ݙتے ڳئے ،بربریت تے لُٹ مار دے بعد سکھا فوج واپس ڳئی تاں 23 سال دے نینگر نواب مظفر خان کوں تباہ حال ملک کوں سنبھالا ݙیوݨ کیتے کافی محنت کرݨی پئی۔

حسین گوہر

جڳ مشہور سرائیکی شاعر حسین گوہر دا اصل ناں غلام حسین ہے ۔ آپ 1959 اچ حسین بخش کھوکھر دے گھر دیرہ غازی خان اچ جٖمئے ۔ 1977ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں سعید احمدراشد دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب ’’ فجر دا تارا ‘‘ شائع تھئی تے ٻئے کتاب نوحیں تے مشتمل ہے ، جیندا ناں ’’ ام الحسینیت ‘‘ ہے ۔

حفیظ خان

سئیں حفیظ خان سرائیکی دے ٻہوں وݙے لکھاری اِن ، انہاں اپݨاں اشاعتی ادارہ ملتان انسٹیٹیوٹ آف ریسرچ وی بݨایا ہویا ہے۔ ایں ادارے سرائیکی دیاں ڈھیر ساریاں کتاباں شائع کیتن ۔ آپ سیشن جج دے منصب تے فائز اِن ۔ مصروفیت دے باوجود سرائیکی واسطے وقت کڈھیندن تے سرائیکی ماء ٻولی دی خدمت کریندن ۔ انہاں دیاں مآثر ملتان تے ٻیاں ڈھیر ساریاں تحقیقی کتاباں شائع تھی چکین ۔ سئیں حفیظ خان احمد پور شرقیہ اچ پیدا تھئے تے احٖ کل ملتان اچ سکونت پذیر ہِن ۔

حافظ محمد جمال اللہ ملتانیؒ

اٹھاریویں صدی اچ جیںشخص نے چشتیہ سلسلے دا کم شروع کیتا او حضرت نور محمد مہاروی اے ،ہک عظیم المرتبت خلیفہ حافظ محمدجمال ہن ،آپ بے پناہ صلاحیتاں دے مالک ہن۔ حضرت قبلہ عالم نور محمد مہاروی نے انہاں کوں ملتان اچ چشتیہ سلسلہ دی ترویج تے تبلیغ دی غرض نال حضرت شاہ فخر صاحب دے اشارہ تے متعین کیتا ہا۔

حضرت حافظ جمال تقریباً 1160ھ اچ ملتان اچ جٖمئے ،آپ دے والد محترم تے ݙاݙا صاحب ڈوہیں قرآن شریف دے حافظ ہن آپ دے والد گرامی داناں حافظ محمد یوسف ہا تے جد امجد اسم گرامی حافظ عبدالرشید ہا،آپ قوم دے اعوان ہن ،تواریخ اچ انہاںبزرگاں دے بارے بہوں گھٹ حالات ملدن۔

حافظ صاحب کوں ابتدائی زمانہ اچ پیر صاحب دا بہوں شوق ہا،ایںتلاش اتے فکر اچ حضرت شیخ رکن الدین ملتانیؒ دے مزار قدس تے حاضر تھیے۔تے عبادتتے ریاضت اچ مشغول تھی گے۔ہر رات ہک کلام پاک ختم کریندے ہن۔تے پیر کامل کیتے دعا مانگ تے سو ویندے۔ہک رات خواب اچ اشارہ پاتا کہ حضرت شیخ نورمحمد مہاروی دی خدمت اچ حاضر تھیوو۔چنانچہ فوراً مہار شریف کوں روانہ تھے ڳے تے قبلہ عالم دی خدمت اچ حاضر تھی کراہیںمرید تھیوݨ دی درخواست کیتی۔

حافظ محمدجمال ملتانی کمال باطن تہذیب اخلاق و کمالات دا آراستہ غریباں دی دلجوئی کوںاپݨا فرض سمجھدے ہن،۔غریب تے امیر سب دے کنے دعوتاں دے ویندے ہن لیکن آپ غریب دے کنے زیادہ خوش تھی تے ویندے ہن۔ کݙاہیں کھاوݨ اچ عیب کونا کڈھیندے ہن بلکہ کوئی ایجھی حرکت کریندا تاں ملامت کریندے۔انہاںدا دستور ہاجو جیں ویلھے تک سارے مریدین تے متعلقین کھاوݨ کنوں فارغ نہ تھی ویندے ہن کھانا تناول کائنا فرمیندے ہن،بالاں نال وݙی خوشی نال گالھیںکریندے ہن ،اگرکوئی ڳال ناگوار ہوندی تاں صراحتاً منع کائنا کریندے ہن بلکہ تعریف تے تمثیل نال سمجھیندے ہن۔

حافظ صاحب تیر اندازی اچ کافی مہارت رکھیندے ہن،تے او فن دی تعلیم وی کریندے ہن۔حضرت حافظ صاحب فارسی،عربی تے سرائیکی زبان دے بہوں وݙے شاعر ہن ،چرغ نامہ انہاں دی مشہور سرائیکی سی حرفی اے ،ایندے علاوہ معلوم تھیے جو حضرت علامہ طالوت مرحوم کنے حافظ صاحب دا قلمی دیوان موجود ہا،جیندے اچ حافظ صاحب دا عربی ،فارسی تے سرائیکی کلام موجود ہا،مگر افسوس اے جو علامہ طالوت دی ذاتی لائبریری انہاں دی وفات دے بعد نا قدر لوکاں اچ تقسیم تھی گی تے ایں قلمی نسخے دا کجھ پتہ نہ لگا۔حافظ صاحب دے ملفوظات بہوں کثرت نال مرتب کیتے گئے ہن ،مندر جہ زیل ملفوظات خاص طور تے مشہور ان۔

فضائل رضویہ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔از مولوی عبدالعزیز

انوارجمالیہ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔از مولوی عبدالعزیز

اسرار الکمالیہ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔از زاہد شاہ

حافظ صاحب نے ݙو شادیاں کیتیاں ہن ،لیکن کائی اولادنہ تھی ہائی ۔ حافظ صاحب دا انتقال5جمادی الثانی1224ھ تقریباً66سال دی عمر اچ تھیا۔آپ دا عرس مبارک 5جمادی الثانی کوں تھیندے آپ دا مزار دولت گیٹ کنوں کجھ پرے محلہ حافظ جمال اچ اے۔

حبیب موہاݨہ

حبیب موہاݨہ سرائیکی نثر نگاری دا ہِک وݙا ناں ہے۔ مولا داد دے گھر پہلی جنوری 1969 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے حبیب الرحمن انگلش اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال وابستہ تھی ڳئے ۔ 2003 ء توں نثر نگاری شروع کیتی ۔ انہاں دا ہِک ناول اللہ لہیسی مونجھاں سامݨے ٻہوں مشہور اے تے سرائیکی دے نصاب اچ شامل ہے۔

حاجی احمد نواز سومرو

حاجی احمد نواز سومرو حاجی عاشق محمد سومرو دے گھر 1953 اچ اکھ کھولی ، تجارت دے پیشے نال وابستہ رہ ڳئے ۔ سرائیکی تحریک نال منسلک ہِن تے سرائیکی حقوق سانگے جنگ لڑدے پِن ۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے فدا ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔حاجی احمد نواز سومرو سرائیکی شاعر ہووݨ دے نال نال سرائیکی اڳواݨ ہِن تے سرائیکی صوبے سانگے جدوجہد کریندن ۔

حاتم نائچ

سئیں ملک نذر حسین حاتم نائچ موضع سرفراز پور تحصیل کبیر والا اچ 15 اکتوبر 1972 ء کوں پیدا تھئے ۔ تعلیمی قابلیت ڈی کام ہے ۔ 1990 ء توں شاعری شروع کیتی تے ملک منظور حسین نائچ کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

حافظ بشیر احمد نوکر اللہ آبادی

حافظ بشیرا حمد نوکر اللہ آبادی اللہ آباد لیاقت پور دے راہݨ آلے ہن، آپ ہک کہنہ مشق شاعر ہن، عرصہ 25 سال توں سرائیکی شاعری دی خدمت کریندے پن ، آپ سرائیکی کافی دے علاوہ ،نعت ، ݙوہڑہ تے نظم اچ وی طبع ازمائی کر چکئے ہن۔

حافظ غلاب فیاض

اصل ناں حافظ غلاب احمد قلمی ناں فیاض تے ابے سیں دا ناں فرید بخش ہے۔ بھائیہ برادری نال تعلق رکھدن۔ 1964ء کوں پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے زمینداری اچ مصروف تھی ڳے۔ سئیں عبدالسمیع مجاز دی شاگردی اچ 1989ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ ساہن والا ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ݙاڈھی محبت کریندن تے شاعری وی ٻہوں چنڳی کریندن۔

حسن مرتضیٰ خاور

آپ دا اصل ناں  حسن مرتضیٰ تے تخلص خاورہے ۔ آپ 1931ء اچ ضلع جھنگ اچ پیدا تھئے ۔ اردو شاعری کریندن ۔ جامعہ عزیزیہ بھیرہ توں فاضل درس نظامی کرݨ دے بعد آپ 1960ء اچ پنجاب یونیورسٹی توں فاضل فارسی دا امتحان پاس کیتا۔ آپ تعمیر ملت سکول اچ تدریس دے فرائض وی سر انجام ݙیندے ریہے۔ آپ بزم اقبال دے سیکرٹری وی ریہے ۔ آپ تحریک ختم نبوت دے سلسلے اچ 1953ء اچ ملک دے ݙوجھے رہنماواں دے نال قید و بند دیاں صعوبتاں برداشت کیتیاں ۔ آپ چنڳے شاعر تے نعت گو ہن۔

حیدر قریشی

حیدر قریشی خانپور دے معروف شاعر تے ادیب ہن، آپ عرصہ دراز توں ادبی خدمات سر انجام ݙیندے پن ، بزم فرید خانپور توں منسلک رہ تے آپ نے ادبی سفر دا آغاز کیتا۔ آپ دیاں  کتاباں اچ شفق رنگ تے کرنیں ٻہوں عرصے پہلے چھپیاں ہن ، کافی عرصے توں ٻاہر رہندن پر لکھݨ پڑھݨ دا کم جاری ہے۔

حافظ محمد صدیق لالی

1152ہجری وچ پیدا تھئے 1218ہجری وچ وفات پاتی ۔ قصبہ لالیاں دے بانی ہن ۔ سید عبدالقادر جیلانی پیر کوٹ سدھار توں سلسلہ قادریہ وچ خلافت عطا تھی ۔ اپݨے دور دے عالم با عمل اَتے ولی ہن ۔ کئی کتاباں وی لکھیاں ہن۔

حافظ عبدالکریم نقشبندی

1175 ہجری وچ وفات پاتی ، مزار قبرستان جٹیانہ جھنگ صدور وچ موجود ہے۔ عالم فاضل بزرگ ہن ۔ شرعی مسائل کوں عام فہم وچ نظم کیتا۔

حمید الفت ملغاݨی

سرائیکی لکھاری حمید الفت ملغانی الٰہی بخش ملغانی بلوچ دے گھر قصبہ سوکڑ تونسہ اچ 15 اکتوبر 1959 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے لائبریری سائنس ، ایم اے سرائیکی کیتی تے ہُݨ پی ایچ ڈی وی مکمل کیتی ۔ گورنمنٹ کالج لیہ اچ لائبریرین ہِن ۔ 1979 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اقبال سوکڑی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ سرائیکی واسطے ٻہوں کم کریندن تے ہر سال سرائیکی ادب دا جائزہ لکھدن ۔

حویلی بہادر شاہ

اے قصبہ جھنگ صدر توں 16 میل شور کوٹ روڈ دے غرب وچ واقع ہے ، ایندی بنیاد 1770ء وچ قریشی خاندان دے بزرگ بہادر شاہ نے رکھی ، اَتے سیال حکمران عنایت اللہ خان دے عہد وچ اینکوں جنگی نوعیت دی اہم چوکی دا درجہ حاصل ہا ۔ اتھائیں دیرہ غازیخان دی سمت ونجٖݨ آلیاں فوجاں تیار کیتیاں ویندیاں ہن ۔ بہادر خان قریشی سیال حکمران دا قابل اعتماد مشیر اَتے وزیر ہا بعد وچ اے علاقہ بطور جاگیر اوندی اولاد کوں عطاء تھیا۔ ایں قصبے دے نامور لوک پیدا تھئے جنہاں وچ مخدوم کبیر ، اختر علی قریشی ، انور شاہ قریشی وی شامل ہن ، اوں ویلھے قصبے دے آبادی اَٹھ ہزار نفوس تے مشتمل ہئی ۔ ایں وچ چار جامع مسیتاں اَتے 18 ٻیاں مسیتاں ، ہک ہائی سکول اَتے چھی پرائمری سکول موجود ہن ۔

حکیم مولانا قطب الدین

چک جوتیانوالہ تحصیل جھنگ دے واسی ہن اَتے بریلوی مکتب فکر دے مشہور مبلغ و مقرر ہن اَتے طباعت دا پیشہ ورثے وچ ملیا ہا ، دینی اَتے طبی تعلیم مدارس توں حاصل کیتی ۔ قابل ترین طبیب اَتے فاضل مقرر تھئے، انہاں دی شہرت صوبہ گیر ہئی ۔ 1956ء وچ وفات پاتی ، انہاں دے صاحبزادے مولوی عبدالرشید ہیں مسلک دے مبلغ و مقرر ہن ۔

حیات چغتائی

مہان لوک کہیں وی مُلک یا قوم دا سرمایہ ہوندن ۔ ایویں سرائیکی وسیب دا اثاثہ سرمایہ سئیں ’’حیات چغتائی(مرحوم)‘‘ ہَن ۔ وݙا اثاثہ ہن ۔سئیں حیات چغتائی سرائیکی ادب وچ ماہر فریدیات ہَن ۔ بہاولپور دے راہݨ آلے ہَن ۔ آپ ٻہوں شفیق طبیعت دے مالک ہَن ۔ مٹھاس آپ دے لہجے وچ ماء دی گُھٹی آلی کار ہئی۔ٻہوں کم گو تے خوش مزاج آدمی ہَن ۔

حسینی ٻاہمبڑ(برہمن)

ملتان تے سندھ وغیرہ وچ حسینی برہمن دے ناں نال ہک قوم پاتی ویندی ہے ۔ انہاں کوں بھائرے وی آکھیا ویندے ۔ انھاں دی ݙاڑھیاں وی ہوندیاں ہن تے منگل تے چھݨ چھݨ دے ݙینہ او مسلماناں دے علاقیاں وچ وی منگدے ہوئے نظر آندے ہن ۔ پاکستان بݨݨ توں پہلے ملتان وچ باقاعدہ انہاں دا دہلی گیٹ دے ٻاہر آغا پورہ دے ناں توں محلہ اَحٖ وی موجود ہے ۔ جتھاں ایہ لوک آباد تھئے ۔ انہاں حسینی ٻاہمبڑاں دے بارے وچ تاریخ اسلام وچ قدرے مواد مل ویندا ہے ۔

حکیم نذیر آصف خیال

حکیم نذیر آصف خیال 1938 اچ ملتان اچ نور محمد خان ہوت بلوچ دے گھر پیدا تھئے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے حکمت دا کم شروع کر ݙتا۔ 1957 اچ شاعری شروع کیتی ۔ علی محمد خلیق ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

حبیب اللہ طارقؔ

حبیب اللہ طارقؔ دا اصل ناں حبیب اللہ ہے۔ آپ 1970ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے بطور سکول ٹیچر ملازمت اختیار کیتی۔ٻہوں ایماندار تے شریف النفس انسان ہن۔ جام پور ضلع راجن پور اچ رہائش رکھدن۔ تے ٻہوں با کمال سرائیکی شاعری کریندن۔حبیب اللہ طارق غزل دے آشنا شاعر ہن ،سوہنی غزل لکھدن۔لیکن ادبی محفلاں وچ گھٹ آندے ۔ چنڳے شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳے دوست وی ہن۔

حاجی عیداحمد دھریجہ

حاجی عیداحمددھریجہ سئیں اللہ وسایا دے گھر 1978ء اچ پیدا تھئے ۔ ابتدائی تعلیم دھریجہ نگر توں حاصل کیتی تے ول پرنٹنگ دے شعبے نال وابستہ تھی ڳے ، احٖکل جھوک نال وابستہ ہِن تے کتاباں چھپوا تے عام کریندے پن۔ کئی کتاباں مرتب کیتن ۔ ماء ٻولی دی خدمت کریندے پن ۔

حضور بخش مجنوں

حضور بخش مجنوں 1940 ء اچ غلام قادر خان پنوار دے گھر وستی گرواں مبارک پور تحصیل احمد پور شرقیہ اچ جٖمئے۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ ٻہوں سوہݨی آواز دے مالک ہَن ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی تے معروف نعت خواں سئیں مولوی نور محمد صابر مبارک پوری ؒ دی شاگردی اختیار کیتی ۔ دسمبر 2016ء کوں اپݨے خالقِ حقیقی نال ونجٖ ملیئے ۔ انہاں دے پُتر جامی صابری شاعری کریندن ۔

حیدر ؔبزدار

اصل ناں غلام حیدر ہے۔ 1968ء اچ ضلع دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تک تعلیم حاصل کرݨ دے بعد کراچی اچ ہک تولیہ فیکٹری اچ بطور ٹھیکیدار ملازمت اچ مصروف ہن۔آپ سرائیکی زبان نال ݙاڈھی محبت کریندن۔ ٻہوں کمال دی شاعری کریندن۔ چوٹی زیریں ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ کراچی اچ جتھاں سرائیکی کٹھ یا مشاعرہ دا انعقاد ہووے آپ بھرپور شرکت کریندن تے ایندے نال نال خود وی سرائیکی دے وݙے کٹھ کرویندن سارے وسیب وچ ٻہوں وݙاناں ہے۔

خواجہ فرید ؒتے شاہی محل

ماء پیو دے فوت تھیوݨ دے بعد نواب آف بہاولپور حضرت فخر جہاں توں ارداس کیتی جو خواجہ فرید کوں اساݙے کول بھیجٖ ݙیو تاں جو شاہی محل اچ چنڳے استادیں دی سرپرستی اچ آپ دی تعلیم سوہݨی تھیوے تے فخر جہاں اپݨے مرید دی ارداس قبول کیتی تے خواجہ فرید کوں شاہی محل دیرہ نواب صاحب اچ بھیجٖ ݙتا۔ خوجاہ فرید دے مامے ملک غلام محمد تے استاد مولانا قائم الدین یو نال ڳئے تے خواجہ فرید دے کٹھے شاہی مہمان بݨئے ، شاہی محل وچ خادمیں توں زیادہ خود نواب صاحب خادم ہن تے خواجہ فرید دی خدمت کریندے ریہے ۔

برصغیر دے مشہور تریخ دان ، ادیب خواجہ حسن محمود نظامی اپݨی کتاب ’’ گوہر شپ چراغ ‘‘ اچ لکھدن جو میں نواب بہاولپور دا مہمان ہم ، ہک ݙینھ سویرے ویلھیک یا ݙیکھداں جو خواجہ فرید گاݙی تے چھڑیئے بیٹھن تے نواب آف بہاولپور خود ایں ڳاݙی کوں نوکریں آلی کار چھکی آندے ہن تے نندھڑے فریدݨ نال پیار، محبت تے عاجزی نال لاݙ کریندے پن۔ ایں واقع توں میں حیران تھیم ، میں نوکریں توںپُچھیا جو اے کون اے ۔ ݙسایا ڳیا جو اے نواب صاحب تے مرشد دے پیر ہِن ۔ یاد راہوے جو آپ ٻہوں سال پہلے 1853ء توں 1857ء تئیں شاہی محل اچ مہمان ریہے ، ایں دورن اپݨے چاچڑاں شریف دے محل آندے ویندے ریہے ۔

1857ء اچ ساڈھے تیراں سال دی عمر اچ آپ اپݨے سرپرست تے اپݨے وݙے بھرا حضرت خواجہ فخر جہاں دے شاگرد تھئے تے انہاں توں روحانی فیض حاصل کیتا۔ خواجہ فخر جہاں سئیں خواجہ فریدؒ نال ٻہوں زیادہ محبت کریندے ہن تے خواجہ فرید کوں وی خواجہ فخر جہاں نال ݙاڈھی محبت ہئی۔ ایں عقیت تے محبت کوں خواجہ فرید اپݨے دیوان اچ جاہ جاہ بیان کیتے:۔

فخر جہاں قبول کیتوسے

واقف کل اسرار تھیوسے

ہر جاہ نور جمال ݙٹھوسے

مخفی راز تھئے اظہار

خواجہ غلام قطب الدین فریدی :

آپ دا تعلق معروف عالمِ دین ،عاشق رسولؐ تے عظیم صوفی شاعر حضرت خواجہ محمد یار فریدیؒ گڑھی اختیار خان دے خاندان نال ہے ۔ آپ دی ہِک کتاب بے تابی ہے ۔آپ سئیں حفیظ تائب دے شاگرد ہِن ۔ سئیں خواجہ غلام قطب الدین فریدی سئیں دے ݙاݙا سئیں خواجہ محمد یار فریدیؒ درگاہ عالیہ گڑھی شریف سرائیکی دے ٻہوں وݙے شاعر ہِن ۔ خواجہ فرید سئیں دی کافی دے بعد خواجہ محمد یار فریدی ؒ سئیں دے کلام کوں پورے وسیب اچ محبت نال پڑھیا ویندے ۔

خان گڑھ

ضلع مظفر گڑھ دا ہک قصبہ ہے۔ مظفر گڑھ شہر توں یارھاں میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایندی بنیاد نواب مظفر خان (بانی مظفر گڑھ)دی بھیݨ خان بی بی نے رکھی ہئی ۔1850ء تک اے ضلع دا صدر مقام ریہا۔ اتھاں ہک کپاہ دا کارخانہ تے ہر نوعیت دے چھو ٹے چھوٹے ادارے ہن۔ آبادی پندرہ ہزار دے نیڑے ہے۔ انتظام ٹائون کمیٹی چلیندی ہے۔

خشونت سنگھ

معروف رائٹر، مترجم، کہانی نویس خشونت سنگھ 2فروری 1915ء کوں موضع ہڈالی ضلع خوشاب وچ پیدا تھئے۔ انہاں 1930ء وچ میٹرک دا امتحان پاس کیتا،1934ء وچ گورنمنٹ کالج لاہور توں گریجویشن کیتی۔ 1938ء وچ کنگز کالج لندن توں ایل ایل بی دی ڈگری کیتی تے لاہور وچ وکالت شروع کر ݙتی۔ خشونت سنگھ 1940ء وچ انگلش وچ مختصر کہاݨیاں لکھݨ شروع کیتیاں۔ تقسیم ہند دے بعد نیو دہلی چلے ڳے تے قانون دا شعبہ چھوڑ تے سفارت کاری شروع کیتی۔ کجھ عرصہ آل انڈیا ریڈیو نال وی وابستہ ریہے۔ ایں توں بعد ہندی ہفت روزہ ’’یوجنا دہلی‘‘ دے چیف ایڈیٹر بݨ ڳے تے ول ساری زندگی صحافت نال تعلق قائم رکھیا۔ 1980ء توں 1986ء تئیںبھارتی اسمبلی دے ایوان بالا (راجیہ سبھا) دے رکن رہے۔ خشونت سنگھ دا فنی سفر طویل تے بھرپور ہے۔ او ہندوستان دے سب توں زیادہ پڑھے ونجٖݨ والے کالم نگار ہن۔

خورشید ملک

سئیں خورشید ملک موضع سہو والا ضلع لیہ اچ ملک فتح محمد سیہڑ دے گھر یکم اکتوبر 1957 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے جرنلزم کر تے ریڈیو نال منسلک تھی ڳئے ۔ریڈیو پروڈیوسر توں ترقی کریندیں کریندیں ڈی جی ریڈیو دے عہدے تے تعینات تھئے تے اعلیٰ عہدے توں ریٹائرمنٹ گھدی۔

خالد اقبال

سینئر براڈ کاسٹر سئیں ڈاکٹر خالد اقبال احمد بخش شیخ دے گھر قصبہ بنڈی تحصیل تونسہ اچ 24 نومبر 1963 ء کوں خالد اقبال اکھ کھولی ۔ ایم اے اردو کیتا تے ریڈیو پاکستان تے پروڈیوسر بݨ ڳئے ۔ انہاں دی شاعری د ے استاد رفعت عباس ہِن ۔ پچھلے سال انہاں پی ایچ ڈی وی مکمل کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ کھمبیاں کھمب کھنڈائے ، پئی وڳے ہک نئیں ، سنہیڑ وچوں سونہہ، کویلی دی کاوڑ شامل ہِن ۔ایں دے علاوہ انہاں دیاں نثر دیاں کتاباں وی ہِن ۔

خواجہ محمد یاربلبلؔ فریدی

حضرت خواجہ محمد یار بلبل ؔفریدی ٻہوں وݙے صوفی شاعر ہن آپ دی ولادت 1883ء تے وصال 1948ء اچ تھیا، آپ ٻہوں وݙے مبلغ ، عاشق رسول ؐ تے اللہ دے ولی ہن۔خواجہ محمد یار فریدی ہک سچے عاشقِ رسول تے ثنا خوانِ مصطفیٰ ہن۔آپدیاں لکھیاں ہویاں نعتاں اج وی نعت خوان حضرات وڈے ذوق شوق نال مذہبی جلسیاں وچ پڑھدن۔آپ دا مِکس مجموعہ کلام (دیوانِ محمدی) ہے، جیندے وچ زیادہ تر کلام فارسی وچ ہے یعنی فارسی کلام ، اردو تے سرائیکی تے مشتمل ہے۔آپ شاعری وچ تخلص محمدؔ ،محمد یارؔ، بلبلؔ تے فردؔ استعمال کریندے ہن۔ 23مئی 1948ء کوں آپ لاہور اچ انتقال کر گئے۔پہلی تدفین لاہور کیتی گئی تے ول بعد اچ آپ دا جسدِ خاکی اپنے آبائی قصبہ گڑھی اختیار خان ضلع رحیم یار خان گھن آ کے سپردِ خاک کیتا گیا۔ آپ دا مزار مرجع خلائق ہے۔

خواجہ محمد سلیمان تونسویؒ

معروف صوفی بزرگ خواجہ محمد سلیمان تونسوی ؒ 1770ء اچ گڑگوجی اچ پیدا تھئے جیڑھا تونسہ توں تریہہ میل مغرب اچ واقع ہے۔ آپ دے ابے سئیں دا ناں زکریا بن عبد الوہاب بن عمر خان ہئی۔ آپ دا تعلق افغان قوم دے جعفریہ قبیلے نال ہا جیڑھا ایں علاقے اچ روہیلہ دے ناں نال سݙیا ویندا ہا۔ نکے لاء اچ ابے سئیں دا ہتھ سر توں چَو ڳیا ۔ دینی علوم دی تحصیل کیتے مٹھݨ کوٹ اچ مولانا قاضی محمد عاقل دی خدمت اچ حاضری ݙتی۔ علوم دینی دی تکمیل دے بعد پندرھاں سال دی عمر اچ چشتیاں اچ خواجہ نور محمد مہاروی دے ہتھ تے بیعت کیتی تے چھ سال تک مرشد دی خدمت کیتی۔ول مرشد دے حکم تے تونسہ تشریف گھن آئے تے اتھاں دین دی تبلیغ کیتے باقی عمر گذار ݙتی۔ خواجہ نے دینی تعلیم عام کرݨ کیتے تونسہ اچ ہک عظیم الشان مدرسے دی بنیاد رکھی جئیں اچ ݙو ہزار طلبہ تعلیم حاصل کریندن۔ آپ دے خلقاء دی تعداد673ہے۔آپ پہلی جنگ آزادی 1857ء توں چھ سال پہلے 13دسمبر 1850ء کوں رحلت کر ڳئے تے تونسہ اچ مدفن تھئے، جیڑھا آپ دی روحانی برکت نال ’’تونسہ شریف ‘‘ اکھویجݨ لڳا۔

خونی بُرج

اے پاک درواز ہ تے دہلی دروازہ ملتان دے بالکل موڑ تے واقع ہے۔ہُݨ برج موجود کائنی۔ اے علاقہ ایں نسبت نال موسوم ہے۔ گذریل ݙو ہزار سالہ تاریخ اچ جݙاں وی غیر ملکی افواج ملتان تے حملہ آور تھیاں تاں سب توں پہلے ایہو خونی بُرج انہاں دی راہ اچ سدِ سکندری ثابت تھیا تے ہیں فاتحین دا خیر مقدم کیتا۔

فصیل تے چڑھݨ آلے فوجیاں نے جݙاں سکندراعظم کوں کلھیں لڑدے تے ہک زہر آلود تیر نال زخمی تھیندے ݙٹھا تاں اے نظارہ ݙیکھ تے انہاں دے ہاں اچ بھاہ لڳ ڳی ۔ انہاں غضبناک حالت اچ فصیل کوں محافظاں توں پاک کر تے فوجیاں تے چڑھائی کر ݨ سانگے رستہ صاف کیتا تے اوندے بعد خون دیاں نہراں واہݨ پے ڳیاں ۔ اتھاں تاریخ دا پہلا عظیم ،مہیب تے ہولناک خون خرابہ تھیا ایں سانگے ایں تاریخی واقعہ دی وجہ نال شہر دے ایں بُرج دا ناں خونی بُرج پے ڳیا۔

خجی

سرائیکی ثقافت وچ خجی کوں اہمیت حاصل ہے ، خجی توں حاصل تھیوݨ آلے میوے کوں پِنڈ آکھیا ویندے ،ا یں پِنڈ دیاں قسماں ، ونکیاں ، آپو واݨیاں تے انہنادے سواد، ذائقے ، رنگ تے شکلاں وچ آپوواݨیاں ہوندن۔ اپݨٰ دھرتی دی ثقافت دے حوالے نال شاعری کرݨ آلے شاعر خجی تے پنڈ دا ذکر وݙی محبت نال کیتے۔ سرائیکی وسیب وچ پِنڈ دیاں سینکڑاں قسماں تے ونکیاں ہن ، انہاں وچ کجھ ناں ایں طرح ہن :’’ساوی ، ڈینڈا ، لونڑیں ، خَسی ، ݙوݙی ، سونا ، ڳری ، چھوہانرا، تپاشہ ، ݙوہڑا، مکے آلی ، مدینے آلی ، ݙوکا ، سندھی ݙوکا، وݨ ، اَدھ وݨ ، خسی ݙوکا، مِٹھا ݙوکا، پھِکا ݙوکا، سَنگھ گھُٹ ، پوپ ، بصرے آلا پوپ تیایں طرح پنڈ دے ٻئے سینکڑاں ناں موجود ہن۔‘‘

خجی تے چڑھ تے پنڈ چنݨ آلے کوں چاڑھا آکھیا ویندے ، چاڑھا خجی تے چڑھݨ توں پہلے کمند ٻدھیندے تے خجی تے سجٖا پیر رکھݨ توں پہلے آکھدے بسم اللہ الرحمن الرحمن، یا اللہ، یا محمد، یا پیر استاد یا لقمان حکیم حکمت دا بادشاہ ۔ ہمیش مادی کوں پھل لڳدے ، نر خجی کوں مادی بݨاوݨ کیتے اونکوں مادی دا ٻور ݙتا ویندے ۔ سرائیکی شاعری وچ جٖاہ جٖاہ تے خجی کوں پنڈ دا ذکر وی وݙی محبت نال ملدے ۔

خاکی دنیا پوری

خاکیؔ دنیا پوری دا اصل ناں محمد حنیف ہے۔ آپ 1964ء کوں پیدا تھئے۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد محکمہ تعلیم اچ بطور کلرک اپݨے فرائض انجام ݙتن۔دنیا پور ضلع لودھراں اچ رہائش پذیرہن۔ سرائیکی شاعری ٻہوں سوہݨی کریندن۔ سرائیکی شاعراں اچ اپݨا منفرد مقام رکھدن۔ سرائیکی شاعری دی تمام اصناف اچ طبع آزمائی کیتی ۔سرائیکی زبان نال ٻہوں محبت کریندن۔

خواجہ خورشید انور

وسیب دی مردم خیز دھرتی میانوالی اچ پیدا تھیوݨ آلے خواجہ خورشید انور موسیقار ہن۔21مارچ 1913ء کوں میانوالی اچ پیدا تھئے۔ انہاں دے ابے سئیں خواجہ فیروز الدین موسیقی دے ٻہوں وݙے دل دادہ ہن تے انہاں دے گھر آئے ݙینھ موسیقی دیاں وݙیاں وݙیاں محفلاں منعقد تھیندیاں ہن۔ جنہاں اچ اُستاد توکل حسین، اُستاد عبد الوحید خان، اُستاد عاشق علی خان، اُستاد غلام علی خان، اُستاد چھوٹے غلام علی خان، فیروز نظامی، تے رفیق غزنوی جیہیں اُساتذہ شرکت کریندے ہن۔ انہاں محفلاں توں انہاں کوں موسیقی دا شوق پیدا تھیا تے انہاں نے اُستاد توکل حسین خان توں موسیقی دی باقاعدہ تربیت حاصل کرݨ شروع کر ݙتی۔ ایندے نال نال تعلیم دا سلسلہ وی جاری ریہا۔ زمانہ طالب علمی توں ای او انگریزاں دے خلاف دہشت پسند تحریک نال وی وابستہ ریہے تے مشہور انقلابی بھگت سنگھ کوں کالج دی لیبارٹری توں تیزاب فراہم کرݨ دے سلسلے اچ قید و بند دی سزا بھوڳی۔ 1935ء اچ ایم اے (فلسفہ) اچ اول پوزیشن تے گولڈ میڈل حاصل کیتا۔ 1936ء اچ آئی سی ایس دے امتحان اچ ہندوستان بھراچ پہلی پوزیشن حاصل کیتی مگر دہشت پسند تحریک اچ حصہ گھنݨ دی پاداش اچ ناکام قرارݙتے ڳے۔

1929ء اچ اُستاد توکل حسین خان توں موسیقی دی باقاعدہ تربیت حاصل کرݨ دے بعد آل انڈیا ریڈیو دہلی نال وابستگی اختیار کر گھٖدی تے اتھاں موسیقی دے پروگراماں دے انچارج تھی ڳے۔1946ء توں 1949ء اچ سال دے بہترین موسیقار دا اعزاز وی حاصل کیتا۔

1952ء اچ خواجہ صاحب پاکستان تشریف گھن آئے۔ انہاں ٻہوں ساری فلماں دی موسیقی ترتیب ݙتی۔ انہاں لا تعداد انعامات تے ایوارڈ ز وی حاصل کیتے۔ 1980ء اچ انہاں کوں حکومت پاکستان نے ’’ستارئہ امتیاز‘‘ توں نوازیا۔30اکتوبر1984ء کوں خواجہ صاحب انتقال کر ڳے ۔

خوشحال ناظر

سئیں خوشحال ناظر دیرہ اسماعیل خان اچ گل محمد میمن دے گھر 1978 اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1998 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تاں دلاور فگار کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ شاعری دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی۔

خضر حیات مون

خضرت حیات مون فدا حسین سیال دے فرزند ، ٹاٹے پور ملتان اچ 4 مارچ 1977 ء کوں پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے جھوک اچ کم کیتا ۔ 1998 ء اچ صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اچ شاعری شروع کیتی ۔ خضر حیات مون سرائیکی واسطے ٻہوں کم کریندن۔

خواجہ فرید دا خط بادشاہ دے ناں

خواجہ فرید دے ایں خط نال جتھاں چنڳے ورتاوے تے انسان دوستی دا سبق ملدے ، اتھاں اے وی حقیقت نظردی ہے جو آپ سفارشی رقعے وچ وقت دے بادشاہیں کوں سبق سکھا سڳدن تے آکھ سڳدن جو بادشاہی تے دولت دی مستی اچ اپݨے آپ کوں زبر ( جابر ) ظالم ، فرعون نہ بݨاؤ، جھکے تھیوو، محبت کرو، صبر کرو، صابر بݨو، جیکر ایویں نہ کریسو تاں ول پیش پووݨ آلے خدا دے قہر کوں برداش نہ کر سڳسو ۔ ݙوجھی ڳالھ اے ہے جو خواجہ فرید کائنات دا سب توں چھوٹا خط لکھ تے دریا کوں کوزے اچ بند کر ݙتے۔ انہاں صرف زیر زبر پیش دے ذریعے کئی کتابیں دے مواد کوں بیان کر تے انسان دوستی ، دنیا دی چنڳائی تے بھلائی دا سارا فلسفہ بیان کر ݙتے۔ ایں توں پتہ لڳدے جو خواجہ فریدؒ کتنے وݙے عالم ، کتنے وݙے فلسفی تے کتنے وݙے بہادر انسان ہن۔خط دی تریجھی ڳالھ خاص کر اے ہے جو خواجہ فرید وقت دے بادشاہ کوں وی اپݨی سرائیکی زبان اچ خط لکھئے ، ایں توں او لوک جیڑھے احساس کمتری دا شکار ہن، سرائیکی زبان کوں چھوٹ تے گھٹیا سمجھدن ، انہاں کوں خواجہ فرید دے سرائیکی خط توں سبق گھن تے عمل کرݨا چاہیدے۔

چاچڑاں شریف اچ کپڑے دے ہک وپاری سیٹھ فتح محمد دا ہک ملنگ نال مسلک بارے جھیڑا تھی ڳیا ۔ سیٹھ فتح محمد ملنگ کوں لٹا تے ہک مچھ کپ گھدی ۔ ملنگ خواجہ فرید دے دربار اچ فیصلے کیتے پیش تھی ڳیا، خواجہ صیب ملنگ نال محبت ݙکھائی تے پیار نال سمجھایا جو امنت دے کہیں خلیفے کون برا بھلا نہ کر اے ڳالھ شریعت مطابق ٹھیک کائنی ۔ ایندا صرف زیان ای زیان اے ۔ ایندے نال ای آپ قینچی نال ملنگ دی ݙوجھی مُچھ دا رُخ ٹھپیئا ، غسل کرایا ۔ پاوݨ کیتے نویں کپڑے اتے پنج روپے جیب خرچ ݙتے ، اویں ویلھے پنج روپے پنج سو توں زیادہ ہن۔ ملنگ خواجہ فرید دے پیرں اچ ڈھئے پیا تے اپݨے کوڑیل ورتاوے توں ہمیش توبہ کیتی تے فریدی سلسلے اچ شامل تھی ڳیا ۔ ایں توں بعد سیٹھ فتح محمد دا بیان سݨیا تے سیٹھ کوں فرمایا:۔

فتحی آ ! بیٹھے کوں نہ اُٹھا تے سُتے کوں نہ چھیڑ

طالب تھی رب دا اپݨی کوں آپ نبیڑ

اے سݨ تے دیو بند مسلک نال تعلق رکھݨ آلا سیٹھ فتح محمد وی آپ دے پیریں اچ ڈھہہ پیا تے فریدی تھی ڳیا۔

خالدؔ قلندری

ملتان دے سئیں خالد قلندری صاحب شاعر ابن شاعر ہن ،آپ دے والد صابرحسین المعروف چاچا جگ لیاقت پوری وی اپنے زمانے دے مشہور شاعرہن خالد قلندری میٹرک دا امتحان1972ء وچ لیاقت پور توں پاس کیتا ،بی اے دا امتحان نہ ڈے سگئے مگر ایف اے کلیئر ہئی،قریباََ 42سال نشتر ہسپتال اچ سرکاری ملازمت کیتی تے اجکل ریٹائر منٹ دی زندگی بسر کریندے پئین۔خالد صاحب بنیادی طور تے اردو دے شاعر ہن لیکن پنجابی تے سرائیکی شاعری اچ وی طبع آزمائی کریندے رہ ویندن۔سرائیکی وسیب خصوصاََ ملتان دے ادبی حلقیاں وچ آپکوں بہوں عزت و احترام دی نگاہ نال ڈٹھاویندے۔آپ درویش صفت اِن وسیب نال ٻہوں محبت کریندن۔

خوشاب

سرگودھا ڈویژن دا ہک ضلع ، ہک شہر ہے۔ پہلے اے تحصیل ہئی۔ یکم جولائی 1982ء کوں ضلع بݨایا ڳیا۔ایں ضلع دے شمال اچ سجٖے پاسوں ضلع جہلم تے کھٻے پاسوں ضلع اٹک ہے۔ ضلع دی مشرقی حددے نال نال دریائے جہلم واہندے۔ دریا دے پار ضلع سرگودھا ہے۔ جنوب اچ ضلع جھنگ ہے تے مغرب اچ میانوالی تے بھکر دے ضلعے ہن۔ ایں ضلعے دی ݙو تحصیلاں ہن، خوشاب تے نورپور۔ ایں ضلع دی سطح ہکو جیہی کائنی۔ کتھائیں پہاڑ کتھائیں ریگستان تے کتھائیں میدانی علاقہ ۔ ضلعے دے شمال اچ کوہ نمک ہے۔ ایں سلسلے دا سب توں اُچا پہاڑ سیکسر ہے۔ ایں علاقے اچ مشہوروادی سون واقع ہے۔ صحرائے تھل دا کافی حصہ ایں ضلع اچ شامل ہے۔ ضلع دا رقبہ 6532مربع کلو میٹر ہے۔ خوشاب، مٹھا ٹوانہ، ہڈالی، جوہر آباد، نو شہرہ تے نور پورایں ضلع دی اہم بلدیات ہن۔ صنعتی اعتبار نال پسماندہ علاقہ ہے۔ کپڑے دے ݙو کارخانے ہک شو گر مل تے چاول چھانݨ دے کجھ نِکے کارخانے ہن۔

شہرخوشاب سرگودھا میانوالی روڈ تے سرگودھا توں 31میل دے فاصلے تے ہے۔ ایندی تاریخ بارے اچ واقعات دا خلاصہ اے ہے جو جݙاں دریائے جہلم دے سیلاباں ایکوں تباہ کر ݙتا تاں بابر بادشاہ نے دوبارہ تعمیر کرایا تے ایندے گرد ہک فصیل تے یارھاں دروازے بݨوائے۔ بابر نے اپݨے ہک سردار شاہ حسین کوں اتھاں دا حاکم مقرر کیتا۔ جݙاں امیر علی بیگ نے ہندوستان فتح کیتا تاں بھیرہ، خوشاب تے چنیوٹ دے علاقے ایندی اولاد دے قبضے اچ آ ڳے۔ شیر شاہ سوری ہمایوں دے تعاقب اچ لاہور توں خوشاب آیا۔ او جݙاں اپݨی فوج دے نال تھل دے ریگستان کوں عبورکرݨ دے بعد اتھاں پُجٖا تاں تریہہ توں بے حال فوجیاں نے دریائے جہلم دا صاف تے ٹھݙا پاݨی پلایا تاں شیر شاہ سوری دے منہ توں اُٻاھل نال نکلیا ’’خوش آب‘‘ ۔زمانے دے نال نال خوشاب بݨ ڳیا۔ شیر شاہ سوری نے اتھاں ہک سرائے، پکا تالاب تے جامع مسجد تعمیر کرائی۔ شہر دے چارے پاسوں ہک فصیل چھکی ڳئی جیندے کئی دروازے ہن جنہاں اچوں صرف ہک اپݨے نویں ناں ’’جناح گیٹ‘‘ دے نال محفوظ ہے۔اتھاں حضرت سیداحمدشاہ تے سید محمود شاہ دے مزارات ہن جیڑھے حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی دی اولاد اچوں ہن۔ خوشاب دی لُنگیاں ، گھڑے، صراحیاں ، قالین تے کھیس مشہورہن۔ یونانی میڈیکل کالج دے علاوہ طلبہ تے طالبات کیتے انج انج ڈگری کالج ، ہائی سکول موجودہن۔ ڈسٹرکٹ ہسپتال ہے۔

خانیوال

ملتان ڈویژن دا ہک ضلع، ہک شہر ہے۔ ضلع دا رقبہ 1650مربع میل تے آبادی پندرہ لکھ توں ودھ ہے۔ ایں ضلع دے مشرق اچ ساہیوال،  مغرب اچ ملتان، شمال اچ جھنگ، جنوب اچ وہاڑی تے شمال اچ ضلع ٹوبہ ٹیک سنگھ واقع ہن۔صنعتی اعتبار نال اے ضلع کافی پسماندہ ہے البتہ زرعی اعتبار نال ایندا شمار پاکستان دے خوشحال ترین زرعی اضلاع اچ تھیندے ایکوں جولائی 1985ء اچ ضلع دی حیثیت ݙتی ڳئی۔ایں توں پہلے اے ضلع ملتان دی ہک تحصیل ہا۔ ایں ضلع دی ترائے تحصیلاں خانیوال، میاں چنوں تے کبیروالا ہن۔ ایں ضلع اچ چار میونسپل کمیٹیاں ہن یعنی جہانیاں ، خانیوال، میاں چنوں تے تلمبہ چار ٹائون کمیٹیاں ہن یعنی کبیروالا مخدوم پور، عبدالحکیم، سرائے سدھو۔شہر خانیوال ڈھیر پُراݨا کائنی۔ اے ابتداء اچ وسیب دی مشہوربرادری دی ہک چھوٹی جیہی وستی ہئی۔ ݙاہا برادری دے لوک خان سݙویندن چنانچہ اے وستی ’’خان والا‘‘ سݙویجݨ لڳی جیڑھے تھیندے تھیندے ’’خانیوال‘‘ بݨ ڳئی۔ایندے نیڑے جݙاں ریلوے اسٹیشن لائن گزری تاں ایندی قسمت جاڳ پی۔ قیام پاکستان توں ویہہ سال پہلے ہک کاٹن ایسوسی ایشن دی بنیاد رکھی ڳئی تے نال ای خانیوال اچ جدید طرز تعمیر دے مطابق نویں وستیاں تے محلے تعمیر کیتے ونجٖݨ لڳے تے خانیوال ہک مصروف جدید شہر بݨ ڳیا۔شہر دا درمیانی حصہ ترتیب دار سولہاں بلاکاں تے مشتمل جدید آبادی ہے۔ انہاں بلاکاں دے علاوہ دیگر محلیاں تے آبادیاں اچ چن شاہ دی وستی ، چنگیز محلہ، پیپلز کالونی، سراجیہ وستی، فرید آباد،تے سول لائنز وغیرہ شامل ہن۔ ریلوے لائن دے ڈوجھے پاسے خانیوال دیاں قدیم وستیاں ہن جنہاں کوں پُراݨا خانیوال آکھیا ویندے۔

خانپور دے علماء

تعلیمی لحاظ نال خانپور دا ریکارڈ ٻہوں چنڳا رہ ڳئے ، دین پور شریف جتھاں ٻہوں وݙے مدرسے تے یونیورسٹی دے طور تے طالب علمیں کوں علم دا سوجھلا ݙیندا ہا ،اُتھاں خانپور دا ہائی سکول جیڑھا 1927ء اچ قائم تھای ، تعلیمی خدمات سر انجام ݙیندا پیا ہے ۔ خانپور ضلعے دے چھوٹے چھوٹے قصبیں احمد پور لمہ ، صادق آباد، آباد پور ،نوشارا ( موجودہ رحیم یارخان ) ، اللہ آباد، پکا لاراں وغیرہ دے لوک اتھاں علم حاصل کرݨ امدے ہن ۔ خانپور دی سرزمین زرخیز ہووݨ دے نال نلا ہمیشہ مردم خیز وی رہی ہے ۔ ایں دھرتی خواجہ فرید ؒ ، خلیفہ غلام محمد بانی دین پور ؒ ، حضرت جیٹھ بھٹہ ؒ ، شیخ عبدالستار ؒ ، بابا گجݨؒ ، بابا جندن شاہ ؒ ، مولانا عبیدا للہ سندھی ؒ ، مولانا سراج احمد مکھن بیلوی ؒ ، حضرت سراج اہلسنت ؒ ، مولانا عبدالغنی جاجروی ؒ (ڈھنڈ گاگڑی دی نسبت توں مقامی زبان اچ لفظ گاگڑوی ، عربی ترکیب نال آپ نے اپݨا لقب جاجروی لکھیا ، رحیم یارخان اچ آپ دا ٻہوں وݙا مدرسہ احٖ وی موجود اے ) ۔ مقرر بے بدل ، مولانا عبدالشکور دین پوری ، مولانا خورشید احمد فیضی ، مولانا محمد عبداللہ درخواستی ( جنہاں کوں عرب دے علماء تے صلحاء دی طرفوں شیخ العرب و العجم دا خطاب ملیا ) سید الطاف حسین ( بانی آئی ہسپتال ) ، تحریک بحالی صوبہ دے ہیرو ریاض ہاشمی مرحوم تے ایں طرح دے بے شمار عالم ، فاضل ،ادیب ، شاعر ،دانشور ، دستکار و سپہ سالار ایں دھرتی نے پیدا کتین ۔ خانپور دا سب توں وݙا حوالے حریت ، آزدی تے ظلم دے خلاف جدوجہد اے دین پور تحریک آزدی دوران مولانا عبیداللہسندھی دی زیر قیادت انگریزاں دے خلاف تحریک آزادی ٻہور وݙا مرکز رہ ڳئے ۔ مسلم لیگ 1906ء اچ قائم تھئی ، جݙݨ جو سرائیکی دھرتی دے عظیم شاعر حضرت خواجہ فرید ( متوفی 1901ء ) ایں توں کئی سال پہلے ’’ اپݨی نگری آپ وسا توں پٹ انگریزی تھاݨے ‘‘ دا نعرہ لا تے انگریزاں دے خلاف عملی جدوجہد اچ حصہ گھدا۔ اوں ویلھے مصور پاکستان ’’سر ‘‘ علامہ اقبال آزادی دا نہ کوئی خاب ݙٹھا ہا تے نہ اناہں دے گمان اچ پاکستان دا کوئی نقشہ ہا ، پر ایں ظلم کوں کیا آکھوں جو پاکستان دی تریخ تے نصاب دیاں کتاباں اچ ’’ سر ‘‘ علامہ اقبال دے تعریفاں نال بھریاں پن ، جݙݨ جو خواجہ فرید تے مولانا عبیدا للہ سندھی ؒ دا ذکر نصاب دے کتاب اچ ڳولݨ نال نی ملدا ۔

خواجہ محمد عاقل ؒ

حضرت خواجہ محمد عاقل ؒ قبلۂ عالم حضرت خواجہ نور محمد مہارویؒ دے خلفاء وچوں ہن ۔ سئیں دے اجداد وچ جنہاں دا سلسلہ نسب حضرت فاروق اعظمؒ نال ملدے۔ سئیں دے پیو مخدوم محمد شریف یارا والی دے رئیس مٹھن خاں بلوچ دی خواہش تے اتھاں قیام فرمایا جتھاں ہݨ کوٹ مٹھن آباد ہے۔ سئیں 1151ء وچ پیدا تھئے۔ سئیں کوں درس اَتے تدریس نال خاص شغف ہا ۔ کوٹ مٹھن دے علاوہ شیداݨی وچ وی جتھاں سئیں دا آوݨ ونجٖݨ ہا سئیں طلباء کیتے مدرسے بݨوائے ہن ۔روحانیت دیاں منزلاں سئیں نے قبلہ ٔ عالم خواجہ نور محمد مہارویؒ دی رہنمائی وچ طے فرمائی۔ حضرت خواجہ محمد عاقلؒ 8 رجب المرجب 1229ہجری کوں شیداݨی شریف وچ وصال فرما ڳے ۔ کوٹ مٹھن وچ راحت گزین ابدی تھئے۔

خیر پور ٹامیوالی

سمہ سٹہ بہاول نگر ریلوے سیکشن تے واقع ہے۔ ایکوں دائود پوتہ سردار معروف خان نے 1760ء اچ آباد کیتا ہا۔ اُوں خیر المساجد دے ناں تے ہک مسجد وی تعمیر کرائی۔ کجھ عرصہ اتھاں تحصیل وی رہی۔ اتھاں مولوی خدا بخش دا مزار لوکاں کیتے فاتحہ خوانی دا سبب بݨیا رہندے۔ آبادی 20ہزار دے نیڑے ہے اتھاں دا انتظام ٹائون کمیٹی چلیندی ہے۔

خان پور چاچڑاں ریلوے لائن

خان پور توں چاچڑاں شریف تئیں ریلوے لائن دا منصوبہ 1905ء وچ بنیا یکم جنوری 1910ء کوں کم شروع تھیا 1911وچ اے سیکشن ٹریفک کیتے کھول ڈتا گیا ایندا افتتاح سرولیم نے کیتا افتتاحی پتھر خان پور گڑھی روڈ تے ریلوے لائن دے نیڑھے نصب ہے جیڑھا جو اے ساری کہانی بیان کریندے۔ اے ریلوے لائن نواز شریف دے دور حکومت اچ اکھاڑ ݙتی ڳئی ۔

خیر پور سادات

بہوںگنجان آباد قصبہ اے،گھر عموماً پکیاںسلھاں دے بنڑیے ہوئے ہن۔بہوں سارے مکان ݙو تے ترائے منزلہ ہن۔بازار پکی سلھاں دے فرش نال بنڑیا ہویا اے۔اتھاں دیاں گلیاں اتنیاںتنگ ئن کہ انہا ں وچوں کوئی ڳاڈی نِی گزر سگدی۔1874ء وچ میونسپل کمیٹی ہائی مگر1909ء و چ اینکوں ختم کرݙتا ڳیا۔جیںویلھے دریائے سندھ دے نیڑے وہندا ہا تاں اے ہک اہم جاہ ہائی ۔بیڑیاں دے ذریعے لوک سکھر تک ویندے ہن ،مگر ایندی ماضی دی شان کوںختم تھیے ہک زمانہ لنگھ گیا اے۔ہݨ ایں دی آبادی تقریباً 10ہزار نفوس تے مشتمل اے۔

خانقاہ شریف

خانقاہ شریف دا شہر ریلوے جنکشن سمہ سٹہ دے جنوب آلے پاسے ہے تے ݙو ترائے میلاں دے فاصلے تے واقع ہے۔ بہاولپور شہر کنوں سَت اَٹھ میل مغرب ݙو ہے۔ اتھاں خواجہ محکم الدین سیرانی دا مزار ہے۔ ایں خانقاہ دی وجہ کنوں ایں شہر کوں وی خانقاہ شریف سݙیا ویندا ہے۔ کراچی ونجٖݨ آلی سڑک دے نال شمال آلے پاسے ہے تے نیڑے دیاں وستیاں کنوں کافی رونق آلا شہر ہے۔ اتھاں ہر سال 5 ربیع الثانی کوں عرص تھیندے تے میلہ لڳدے ۔

خان ٻیلہ

خانپور دے پوادھی لمے اچ اٹھاراں میل دے فاصلے تے ایہ شہر آباد ہے جیں کوں 1750ء اچ ہک اچھرانی داؤد پوترے تعمیر کیتا۔ کجھ لوک ایں کوں خان نامی کہیں ارائیں دی یادگار ݙسیندے ہن، آکھدے ہن ایں دی بنیاد سولہویں صدی عیسوی اچ پاتی ڳئی، ایں ویلھے ایں علاقے تے سیت پور دے ناہراں دی حکومت ہئی۔ خان بیلہ اچ مولوی سلطان محمود دی خانقاہ جیڑھی جو سلسلہ چشتیہ دے مشہور بزرگ خواجہ قاضی عاقل محمد دے خلیفہ ہن۔ آپ دا انتقال 2 ربیع الاول 1339ھ کوں تھیا ۔

خلیق ملتانی

سرائیکی ادب دی دنیا ئِ چ خلیق ملتانی کوں کہیںصورت نی وِساریا ونجٖ سڳدا۔خلیق ملتانی شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں وݙے دانشمند وی ہن۔اُنہاںدے بارے ئِ چ آکھیا ویندے جو 1940ء دے وچ قرارداد پاکستان منظور تھئی تاں اُنہاں اپݨے رسالے ہفت روزہ ’’چناب‘‘ دے وچ ملتان کوں پاکستان دا دارالحکومت لکھݨا شروع کر ݙتاکیوں جو اُوں ویلے سارے ایہو اکھیندے ہن جو جیکر دارالحکومت مغربی پاکستان وچ بنڑدے تاں مغربی پاکستان دے درمیان دا علاقہ ملتان اے جیڑھا جو پشاور تے کراچی دے درمیان ئِ چ آندے۔ سئیں خلیق ملتانی بہاولپور دے قصبے رنگ پور اچ پیدا تھئے۔ اُنہاں دی ٻہوں خدمات ہن۔

خرم بہاولپوری

خرم بہاولپوری سرائیکی شاعری دا ٻہوں وݙا ناں اے۔آکھیا ویندے جو خرم بہاولپوری دی پیدائش 1858ء ئِ چ تھئی ۔خرم بہاولپوری عمر ئِ چ خواجہ فریدؒ سئیں توں10سال چھوٹے ہن۔سرائیکی شاعری دے وچ خواجہ فریدؒ دے بعد خرم بہاولپوری دا ناں آندے۔پر خرم بہاولپوری ٻہوں وݙا نثر نگار وی ہئی، ماہر لسانیات وی ہئی اَتے ٻہوں وݙا آرٹسٹ وی ہئی۔1950ء ئِ چ ترقی پسند کانفرنس دی صدارت کیتی، ایندے وچ سرائیکی دے نال نال، سندھی ، پنجابی تے ٻے اہل قلم وی شامل ہن۔ اے ہک ٻہوں وݙا اعزاز ہا۔اُوندے ہک سال بعد 1951ء ئِ چ ِفوت تھی ڳے۔سرائیکی وسیب دے مئورخ حفیظ خان سئیں خرم بہاولپوری تے ٻہوں ا علیٰ معیار دی کتاب لکھ تے اُنہائیں کوں شاندار لفظیں ئِ چ خراج عقیدت پیش کیتے۔’’ خیابانِ خرم ‘‘ انہاں دا مجموعہ کلام ہے۔

خان رضوانی

خان رضوانی دے بغیر ملتان دی صحافتی تاریخ مکمل نی تھیندی۔بنیادی طور تے او صحافی ہن اُوں ویلے دے سب توں وݙے اخبار روزنامہ جنگ دے بیورو چیف ہن پر اُوندے نال نال او سرائیکی دے ہک ٻہوں وݙے مفکر تے سیاسی اڳواݨ ہن ، اُوں ویلے جݙاں سرائیکی دا کئی ناں نہ چیندا ہئی اُنہاں سرائیکی واسطے ٻہوں کم کیتا۔بزم ثقافت دے پلیٹ فارم توں کم کریندے ہن۔ سرائیکی دی کتاب ’’وسدیاں جھوکاں‘‘ چھپوائی ۔اصل تعلق اللہ آباد ضلع رحیم یار خان نال ہا۔خان رضوانی اُنہاں دا قلمی ناں ہاتے اُنہاں دا پورا ناں اللہ وسایا خان گوپانگ ہا۔سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہن ۔

خواجہ محکم الدین سیرانیؒ

بہاولپور وچ خانوادۂ اویسیہ دے ݙوجھے جلیل القدر بزرگ جنہاں دے باطنی کمالیں اَتے علمی فضائلیں اَتے روحانی فیضاں توں بہاولپور ای نی پورا بر صغیر پاک و ہند فیض یاب تھیا اَتے جنہاں دی آخری آرام گاہ دا شرف وی سرزمین بہاولپور کوں حاصل ہے او حضرت خواجہ محکم الدین سیرانی رحمتہ اللہ علیہ دی ذات با برکات ہے جنہاں کوں صہیب اسرار اَتے سیرانی بادشاہ دے القاب توں یاد کیتا ویندے۔ آپ حضرت خواجہ پیر عبدالخالق اویسیؒ دے چچا زاد بھرا اَتے انہاں دے ہی تربیت یافتہ ہن ۔حضرت محکم الدین سیرانی ایں زمانے دے معمول دے مطابق قرآن مجید پڑھیا اَتے چھوٹی عمر وچ ہی کافی معیاری کتاباں دا دور ختم کر گھدا۔ آپ نے 12 سال دی عمر وچ شرح عقائد تفتا زانی تئیں دیاں کتابیں پڑھ گھدیا ہن ۔ ایندے بعد آپ قبلۂ عالم خواجہ نور محمد مہارویؒ دے رَلے مزید تحصیل علم کیتے لہور تشریف گھن گے ۔ اے ݙونہیں ٻلپݨدے ساتھی ہن لہور پجٖیے توں خالی ہتھ ہن ، آخر طے کیتو نے جو تعلیم تو جیرھا ویلھا بچسے او گداگری وچ صرف کریسوں ۔ چنانچہ ݙینھ کوں اے فقہ و حدیث دا درس گھندے ہن اَتے رات کوں فقیراں دا بھیس بدل تے تماشا اہل کرم ݙیکھدے ہن ۔ حضرت محکم الدین سیرانیؒ دے متعلق اے تاثر ݙتا ویندے جو آپ ہر ویلھے وجد اَتے حال دی کیفیت وچ مبتلا رہندے ہن ۔ پابند شرع ہن اَتے ݙوجھیاں کوں وی سنت نبویؐ دی تلقین فرمیندے ہن ۔ آپ دا مزار خانقاہ شریف دے نام توں مشہور ہے ۔ ہر سال ربیع الاول دی 5 تریخ کوں آپ دا عرس تھیندے ۔

خان پور دا تاریخی پس منظر

خان پور تاریخی ، سیاسی ، ادبی تے ثقافتی لحاظ نال منفرد مقام رکھیندے ، اے شہر قیام پاکستان توں پہلے 1932ء تئیں ضلع رہ چکے ، بعد وچ بعض مصلحتاں دے تحت ایندی ضلعی حیثیت وی ختم کر ݙتی ڳئی تے تمام ترقیاتی کماں دا رُخ رحیم یار خان دے پاسے موڑ ݙتا ڳیا ۔ خان پور دا وسیع و عریض علاقہ 37ہزار 62سو 83ایکڑ اراضی تے مشتمل ہے تے ایندے وچ کل 265دیہات 119مواضعات تے 148چکوک شامل ہن ۔ خان پور شہر کراچی توں پشاور ونجٖݨ والی مین روڈ ریلوے لائن تے واقع ہے ایندے مشرق وچ بہاول پور ڈویژن ، مغرب وچ ضلع رحیم یار خان ، شمال طرفوں دریائے سندھ جیڑھے جو ہک سو میل تئیں وہندا ہویا چاچڑاں شریف توں لنگھدے ۔ جݙݨ جو جنوب وچ چولستان دا وسیع علاقہ ہے جیڑھا جو بھارتی علاقہ نال ملحق ہے ۔ خان پور تحصیل وچ 28یونین کونسل ، 12ریسٹ ہائوس ، 4واپڈا سب ڈویژن ، ہک کمپیوٹرائز شناختی کارڈ آفس ݙو زرعی ترقیاتی بینک ،5ٹیلی فون آفس تے ٻئے سرکاری تے غیر سرکاری درجناں ادارے موجود ہِن جݙݨ جو تحصیل خان پور وچ نمبرداراں دی تعداد 272،ممبر قومی اسمبلی ہک تے صوبائی اسمبلی کیتے ترائے رکن منتخب تھیندے ہن ، خان پور دا پاݨی مجموعی طور تے مٹھا ہے تے تقریباً 60توں 80فٹ گہرائی تئیں دستیاب ہے ۔ خان پور تحصیل نال ملحق چولستان تے صحرا ہک شکارگاہ دی وی حیثیت رکھیندے جݙݨ جو پاک و ہند دے درمیان ہک مشکل گزار سرحد دا وی کم ݙیندے ۔ نواب آف بہاول پور دے دور وچ خان پور توں چاچڑاں شریف تئیں ریلوے لائن وِچھائی ڳئی تے خان پور ریلوے سٹیشن کوں جنکشن دا درجہ ݙتا ڳیا لیکن بدقسمتی نال ایں ریلوے لائن کوں نواب آف بہاول پور سر صادق محمد دی وفات دے بعد بند کر ݙتا ڳیا تے ریلوے سٹیشن خان پور توں جنکشن دا درجہ وی کھس گھدا ڳیا ۔ جݙݨ جو ایں دور وچ خان پور وچ ہوائی اݙا وی تعمیر کیتا ڳیا ہئی جیڑھا جو ہُݨ ہک عرصے توں قابضین دے تصرف وچ ہے تے قابضین اینکوں گودام دے طور تے استعمال کریندن ۔ ایندے علاوہ صنعت و حرفت دے لحاظ نال خان پور تحصیل کہیں اعتبار نال گھٹ کائنی ۔ خان پور توں اَدھ میل فاصلے تے ٹیکسٹائل مل جیڑھی جو 1953ء وچ ہک کروڑ روپے دی لاگت نال تعمیر کیتی ڳئی جیں ملک بھر وچ اپݨا اہم کردار ادا کیتا ایندے علاوہ خان پور وچ نصف درجن کاٹن فیکٹریاں ، آئس فیکٹریاں تے کولڈ سٹوریج دے علاوہ آئل ملز ، سمال انڈسٹریز تے ٻئی مصنوعات علاقے دی ترقی تے صنعت و حرفت دے میدان وچ اپݨا بھر پور کردار ادا کریندن ۔

خان پور ضلع رحیم یار خان دی ہک اہم تحصیل ہے جیندی آبادی 3لکھ توں ودھ نفوس پر مشتمل ہے ۔ شہر دی سالانہ آمدݨ50کروڑ روپے توں ودھ ہے ، تمام وسائل دے باوجود ضرورت ایں گاٖلھ دی ہے جو ایندی سابق ضلعی حیثیت بحال کیتی ونجٖے ۔ خان پور دی ماضی دی معروف اشیاء وچ اتھاں بݨݨ والے نفیس ترین دھات دے کٹورے پورے برصغیر وچ مشہور ہن جیندی وجہ نال خان پور کوں خان پور کٹورہ وی آکھیا ویندا ہے اگر تساں اَحٖ وی ایں علاقے وچ مشرقی روایات دے امین کہیں قدامت پسند گھراݨے وچ مہمان تھیوو تاں سٹین لیس سٹیل یا چینی دی بݨی ہوئی پلیٹاں دی بجائے کانسی دے چھوٹے چھوٹے کٹوریاں وچ ’’بھاجٖی‘‘ پیش کیتی ویسی ۔ جسی کٹورے آزادی توں پہلے شہرت رکھیندے ہن ۔ ترک تے مواصلات دی تحریک دے ݙینہاں مولانا ابوالکلام آزاد تے گاندھی وی کراچی توں بذریعہ ٹرین لاہور ویندے ہوئے خان پور ریلوے سٹیشن تے رُکے تے علاقے دے کانگریسی لیڈراں خان پور دے ظروف سازاں دا بݨیا ہویا ہک کٹورہ پیش کیتا جیندے وچ گاندھی جی پاݨی پیتا ۔

خان پور دی مٹی وݙی مردم خیز ہے جیندے نال ملک دے ممتاز عالم دین ، روحانی شخصیات ، سجادہ نشین ، طالب علم ، رہنما ، انجینئر ، ڈاکٹرز تے قومی سطح دے کھݙاری پیدا کیتے ، درویش صفت اللہ والیاں وچ بانی دین پور شریف سئیں غلام محمد اول دین پور شریف جیڑھا جو ضلع جھنگ توں ہجرت کرکے خان پور تشریف گھن آئے تے اپݨے مرشد کریم حافظ محمد صدیق دے حکم تے خان پور دے اِی تھی کے رہ ڳئے ۔ اُنہاں دے جانشین عالم باعمل حضرت  مولانا میاں عبدالہادی خلیفہ دوم دے بعد انہاں دے ہن ۔ صاحبزادے ممتاز روحانی شخصیت پیر و مرشد میاں سراج احمددین پوری ہن ۔ ممتاز عالم دین حافظ الحدیث شیخ القرآن مولانا محمد عبداللہ درخواستی مرحومؒ، مولانا عبدالشکور دین پوری تے مولانا غلام مصطفیٰ مرحومؒ و مغفور دا تعلق وی ایں سر زمین خان پور توں ہے ۔ قومی سطح دے کھݙاری ثناء اللہ ، جان محمد تے عبدالرشید دا تعلق وی خان پور توں ہے ۔ زرعی پیداوار دے لحاظ نال خان پور تحصیل پنجاب بلکہ ملک دے کہیں وی شہر توں پچھوں کائنی ۔ اِتھوں دی پیداوار وچ کݨک ، چھولے ، چاول ، دال ، ڳنا ، مکئی ، تمباکو ، مرچ ، کپاہ تے ٻئی اجناس بکثرت پیدا تھیندن ۔ جیندے نال ملک دے ݙوجھے علاقیاں دے علاوہ بیرون ممالک وچ وی بھیجٖا ویندے۔

خان پور وچ قدیم مقامی باشندیاں دے علاوہ مہاجر آباد کار باشندے وی کثیر تعداد وچ آباد ہِن ۔ مقامی لوکاں وچ اقوام کھوکھر ، داد پوترہ عباسی ، ݙاہر ، بلوچ ، چاچڑ ، ماچھی ، دھریجہ ، بھٹہ ، لاڑ تے ٻئی قوماں قدیم طور تے آباد ہِن ۔ جیڑھی جو ایں دھرتی دے سپوت ہِن جݙݨ جو ݙوجھی قوماں وچ مہاجر آبادکاراں وچ او لوک شامل ہِن جنہاں دے آبائو اجداد یا تاں جنگی مہارت یا تبلیغ اسلام دے سلسلے وچ اِتھاں آئے تے اِتھوں دے تھی کے رہ ڳئے ۔ انہاں وچ سید یا قریشی خاندان خصوصی طور تے قابل ذکر ہن ۔ تحصیل خان پور وچ ہک تحصیل ہیڈکوارٹر ہسپتال وی قائم ہے جیندا سالانہ بجٹ لکھاں روپے صرف دوائیاں دا ہے جیندے وچ سینکڑاں بستریاں دی گنجائش ہے ۔

خان پور تحصیل دا ایریا  5پولیس تھاݨیاں تے مشتمل ہے جیندے وچ تھاݨہ سٹی ، صدر ، سہجہ ، اسلام گڑھ ، تے ظاہر پیر تھاݨہ شامل ہن  تے انہاں تھاݨیاں دی سربراہی کیتے شہر وچ ڈی ایس پی آفس قائم ہے ۔

دلو رام

سرائیکی شاعری اچ دلو رام دا وݙا ناں ہے ۔ انہاں دا تخلص موجیؔ ہا تے اندازاً 1860ء اچ جٖمئے ۔ انہاں دی تریخ وفات 1925ء ہے ۔ دلو رام موجی دی نظم پیسہ ہر کم کر ڈکھیندا اے ،ریڈیوملتان کنوں سلیم گردیزی دی آواز وچ کئی سالاں توں نشر تھیندی پی اے۔مگر حیرانی دی گال اے ہے جو ایںشاعر دا ذکرکہیںکتاب وچ نِی ملیا۔حالانکہ ایندے قصے غافل سیٹھ قصہ سس نونہہ قصہ ݙو ڈراݨیاں دا جھگڑا تے پیسہ دے کتابچے بازار وچ عام ملدن۔پروفیسر سجاد حیدر پرویزدی تحقیق دے مطابق موجیؔخیر پور سادات علی پور دا رہݨ آلاہا۔مگر اوںنے جعفریہ عقائد تے بہوںکجھ لکھیا اے جیڑھا اج وی ذاکرمجالس وچ پڑھدن۔

دلنور نور پوری:

اگر سرائیکی زبان و ادب دا سچا خادم دی ڳالھ کتھائیں تھیوے تاں صرف ہکو ناں آؤسے ، او ناں ہے سئیں دلنور نور پوری دا ۔ آپ دے والد دا ناں ملک محمد موسیٰ، ذات کھوکھر تے 1957ء اچ موضع چھپری چھتن شاہ اللہ آباد تحصیل لیاقت پور اچ پیدا تھئے۔ ابتدائی تعلیم مسیت مکتب سکول وستی بپڑاں موضع ٹانوری ،پرائمری امین گوٹھ تے مڈل دے نال میٹرک گورنمنٹ ہائی سکول اللہ آباد اچوں کیتا۔ 1975ء اچ سرائیکی مشاعرے اچ سئیں صوفی فیض محمد دلچسپ دا کلام سݨیا تاں شاعری دا عشق دل تے سوار تھی ڳیا ۔ میٹرک دے امتحان دی بجائے شاعری دے امتحان دی تیاری شروع کر ݙتی ۔ شاعراں دے آستانیاں تے حاضریاں شروع کر ݙتیاں ۔ دلچسپ سئیں وقت نہ ݙے سڳئے تاں دلکش اماموی کوں استاد بݨا گھدا ۔ بھرانویں وݙی کوشش کیتی جو احمد بخش میٹرک دا امتحان ݙیوے تے شاعری دے چنڳل توں آزاد تھی ونجٖے پر احمد بخش کوں شاعری دے جن مکمل قابو کر گھدا ۔ ول چھپری چھتن شاہ دا نینگر احمد بخش شاعر بݨݨ دے بعد دلنور تھی ڳیا ۔ انہاں نظماں لکھݨ شروع کیتیاں تاں ہر پاسے دھم مچ ڳئی ۔ انہاں درجناں مزاحیہ تے اصلاحی نظماں لکھ تے داد سخن وصول کیتی ۔ سرائیکی دی محبت زور بھریا تاں دلنور چار صفحے تے سولہاں صفحے دے کتابچے چھپوا تے عام کرݨ شروع کر ݙتے ۔ انہاں سرائیکی دی محبت اچ اپݨی ذات دی نفی کر ݙتی ۔انہاں کوں اپݨی جوانی دی پرواہ نہ رہی ۔ سودائیاں دی طرح کتاباں کوں اپݨے مونڈھے تے چاگھدا ،شہر دے ہر معروف چوک ، بساں دے اݙیاں ، پیراں فقیراں دے عرس، کوݙی کُشتی دے میلیاں ، ݙانداں دی ہاٹھ، نلی گسنی دے میل ،ککڑاں دی بھڑاند ، کبوتراں دی چھوٹ، اٹھاں دے دنگل ، غرض ہر ڳلی محلے دے موڑ تے کتاباں چا تے پُجٖ ویندا تے زور دے ہوکے ݙے ݙے تے سرائیکی کوں عام کریندا ۔

ستمبر 1986ء اچ شادی تھیوݨ دے بعد آپ نور پور رہائش اختیارکر گھدی تے ایویں آپ دے نال نور پوری دا وادھا تھی ڳیا تے احمد بخش دلنور نور پوری بݨ ڳے۔ 1987ء اچ اشاعتی ادارے دلنور سرائیکی پبلی کیشنز دی بنیاد رکھی ۔ ادارے پہلے چھوٹیاں کتاباں بعد اچ وݙیاں کتاباں شائع کرݨ دا ٻیڑہ چاتا ۔ ایں ادارے توں 500 توں ودھ مختلف کتابچے تے کتاباں شائع تھیاں۔ ایہ کم سئیں دلنور نور پوری کہیں ادارے دی گرانٹ دے بغیر اپݨی مدد آپ دے تحت کیتا تے ایندے اچ کہیں جاگیردار تے سرمایہ دار دا حصہ نہ ہا ۔ شاکرشجاع آبادی سمیت کوئی ایجھا سرائیکی دا نامور شاعر کائنا ہوسے جیندا کلام دلنور نور پوری شائع نہ کیتا ہووے ۔ مارچ 1991ء اچ بہاولپور دے رسالے ’’ سنہیڑا ‘‘ دلنور نمبر شائع کیتا ۔رسالے دے ایڈیٹر ملک ممتاز احمد زاہد تے رحیم طلب وݙی عرق ریزی نال دلنور سئیں دی خدمات دا احاطہ کیتا۔

انہاں اپݨا ادارہ دلنور سرائیکی پبلی کیشنز بعد اچ جھوک پبلشرز اچ ضم کر ݙتا تے جھوک دے پلیٹ فارم توں سرائیکی کتاباں چھپواوݨ دا فریضہ سر انجام  ݙیندے ریہے۔ آخری حیاتی اچ شدید بیمار تھی ڳے تے آخر کالے یرقان جہی موذی بیماری نال لڑدے لڑدے 9 دسمبر 2012ء کوں ایں جہان فانی توں رخصت تھی ڳئے۔ سرائیکی قوم انہاں دی خدمات کوںسلام پیش کریندی ہے ۔

دائود خیل

ضلع میانوالی اچ دریائے سندھ دے نیڑے ہک صنعتی قصبہ ہے۔قیام پاکستان توں قبل ہک ویران جیہا پسماندہ تے جاگیرداراں دا کچلیا ہویا وݙا سارا دیہات ہا۔ اتھاں 1954ء توں وݙے وݙے کارخانے قائم تھیوݨا شروع تھئے۔ ہُݨ اتھاں چار وݙیاں صنعتاں (کھاد، پنسلین ، سیمنٹ تے کیمیاوی رنگ) تے انہاں توں متعلقہ چھوٹیاں صنعتاں فروغ پذیر ہن۔ ہزار اں لوک بر سر روزگار ہن۔ لمبی چوڑی ، صاف ستھری آبادیاں ہن ۔ وݙیاں وݙیاں کالونیاں ہن ۔ اے قصبہ میانوالی ماڑی انڈس ریلوے لائن تے ماڑی انڈس توں چھ میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اینداناں 1950ء اچ سابقہ صدر میجر جنرل اسکندر مرزا  دے ناں تے سکندر آباد رکھیا ڳیا ہا۔ تاہم اے اپݨے ناں دی وجہ نال مشہور تھیا۔

دُلا بھٹی

مشہور رومانی داستان ہے۔ روایت دے مطابق دُلا بھٹی دوراکبری دا زندہ دل ہیرو ہا ، ایندے ابے سئیں دا ناں فرید تے اماں سیݨ دا ناں لدھی ہا، او ایں قدر بہادر ہا جو ایندے مد مقابل آنوݨ دی کہیں کوں جرأت نہ تھیندی ہئی ۔ او اکبر اعظم دا باغی ہاتے کݙاہیں زمین دا مالیہ ادا نہ کریندا ہا لیکن ایندے نال  نال غریباں دی اعانت دا جذبہ ایندے دل اچ ٻہوں ہئی۔ایندے ایں جذبے کوں ݙیکھ تے دیہات دی ہک خوبصورت چھوہر نوراں ایں تے فدا تھی ڳئی نوراں تے دُلا آپت اچ بے حد محبت کریندے ہن ۔ انجام کار ݙونہاں دی شادی تھی ڳئی ۔ پورے وسیب اچ احٖ وی دلا بھٹی دی بہادری دے چرچے ہن۔

دنیا پور

ضلع ملتان دا قصبہ ہے۔ لودھراں خانیوال لائن تے واقع ہے۔ بذریعہ سڑک براستہ میلسی ملتا ن توں مربوط ہے۔ ٻہوں پُراݨا قصبہ ہے۔ ایندا ذکر ’’آئین اکبری‘‘ اچ وی ملدے۔ اتھاں جیسلمیر دے راولاں تے ملتان دے لنگاہ حکمراناں دے وچکار جنگ تھئی ہئی۔ہک روایت دے مطابق ایکوں ہندو راجہ دنی چند نے آباد کیتا ہا۔ ہک ایجھا ویلھا وی آیا جو اے قصبہ ملتان دے دولت مند قصبیاں اچ شمار تھیوݨ پے ڳیا۔ ایں وجہ توں اے دنیا پور سݙویندے۔

دمان

ایں خطے وچ موجودہ دیرہ اسماعیل خان اتے ٹانک اتے دیرہ غازی خان تے راجن پور شامل ئِ ن۔ایں خطے دے ابھے حصے وچ شیخ بدین تے مروت دے پہاڑی سلسلے تے پچادھ وچ وزیرستان دیاں پہاڑیاں ہن۔اضلاع دیرہ غازی خان تے راجن پور دے پچھادھوں کوہ سلیمان دا پہاڑی سلسلہ اتے پوادھی پاسوں دریائے سندھ وہندے،ایں خطے دا زیادہ علاقہ دامانی تے میدانی اے جیندی آب پاشی دا قدیم ذریعہ رود کوہی تے پہاڑی نالے ہن جنھیں کوں مقامی زبان اچ نئیں آکھیا ویندے۔ہن دریائے سندھ تے بیراج بنڑن نال کافی علاقہ نہریں نال سیراب تھیندے ۔ٹیوب ویل ایں دے علاوہ ہن۔زیادہ تر آبادیاں دریائے سندھ دے کنارے واقع ہن۔آب و ہوا سخت گرمی تے سردی وچ سخت سرد ہوندی اے۔بارش دی سالانہ اوسط مقدار 233ملی لیٹر ئِ۔ایں خطے دا کل رقبہ 33245مربع کلومیٹر ئِ جیندے وچ صوبہ سرحد دا 9005مربع کلومیٹر اتے صوبہ پنجاب دا 24240مربع کلو میٹر شامل ئِ۔1981دی مردم شماری دے مطابق ایں خطے دی کل آبادی 2214078نفوس ئِ۔

دمان قدیم ترین سمندری آثار

مشن گن یونیورسٹی امریکہ دی جیالوجیکل ٹیم اے جیالوجیکل سروے آف پاکستان دے ماہرین نومبر 1993وچ علاقہ دمان دا سروے کیتے۔ایں دوران انہیں کوں دیرہ جات دے دمانی علاقے وچ کروڑاں سال پرانی وہیل مچھلی دے چار قسم دے ڈھانچے اتے کئے بئے آبی جانوریں تے ڈوجھیں چیزیں دے معجزات دریافت تھین۔ماہرین دے مطابق اج توں پنج کروڑ سال پہلے دیرہ جات اتے علاقہ دمان دی جگہ تے سمندر ہوندا ہا۔وہیل دے ڈھانچیں دی دریافت دے بعد اے علاقہ پوری دنیا دے سائنسدانیں دی توجہ دا مرکز بݨ سگدٖے ماہرین توقع ظاہر کیتی ئِ جو سروے کوں وسعت ڈیوݨ نال مزید حیرت انگیز دریافت دا امکان موجود ئِ۔ماہرین دی ایں ٹیم وچ مشی گن یونیورسٹی دے ڈاکٹر فلف کنگرچ ،ڈاکٹر وی کلائیڈ اتے پاکستانی ماہر محمد عارف شامل ہن۔

دیرہ اسماعیل خان

سرائیکی وسیب دا عظیم شہر تے عظیم شہر جیکوں ’’دیرہ مُکھ سرائیکستان ‘‘ آکھیا ویندے ، دا ناں دیرہ اسماعیل خان ہے ۔ ضلع ڈیرہ اسماعیل خان دے شمال اچ ضلع بنوں تے شمالی وزیرستان، جنوب مغرب اچ جنوبی وزیرستان تے ضلع بنوں دا کجھ حصہ ہے۔ دریائے سندھ ایکوں ضلع میانوالی توں انج کریندے۔ اے اپݨے ضلع دا صدر مقام وی ہے تے ڈویژنل ہیڈ کوارٹر وی تے ایندے نال کجھ قبائلی علاقہ جات (فاٹا) دا انتظامی تعلق ہے۔شہر ڈیرہ اسماعیل خان دی وجہ تسمیہ دے بارے اچ مختلف روایات ہن۔ودھ مشہور اے ہے جو ایکوں ہک بلوچ سردار سہراب خان  نے 1569ء اچ جیڑھا بلوچستان توں ترک وطن کر تے آیا ہا۔ موجودہ شہر توں ٻارہاں میل دور مشرق آلے پاسے آباد کیتا ہا۔ایندے ہک پُتر اسماعیل خان دا اتھاں انتقال تھی ڳیا۔بلوچ سردار نے پُتر دی محبت اچ ایں علاقے دا ناں ڈیرہ اسماعیل خان رکھیا۔ 1823ء اچ جݙاں دریائے سندھ نے اپݨا رُخ بدلیا تاں چھ میل تک مغرب آلے پاسے آباد زمین دی بے انتہا تباہی کر ݙتی۔نواب احمد یار خان سدوزئی نے بلا تفریق مذہب و رنگ و نسل، ڈیرہ اسماعیل خان دے ہر متاثر کوں اپݨی جائیداد اچوں ایں قدر حصہ ݙتا جتنا ایں کنوں دریا کھس گھٖدا ہا تے ڈیرہ اسماعیل خان کوں ول آباد کیتا۔

1817ء تا 1846ء علاقے تے سکھاں دی حکومت ریہی۔ 1846ء اچ انگریز قابض تھی ڳئے۔ شہر جمع دے نشان دی طرح چار بازاراںتے مشتمل ہے۔ کمشنری بازار، توپانوالہ بازار، مسلم بازار تے پاوندہ بازار۔ اے چارے بازار جئیں جھاہ آ تے ملدن ، اتھاںہک عمارت تعمیر کیتی ڳئی جیکوں ’’چوگلا‘‘ آکھدن یعنی کہ چوراہا۔ ڈیرہ اسماعیل خان دا سب توں نیڑے ریلوے اسٹیشن دریا خان ہے۔دریائے گومل اتھوں تقریباً ست میل دے فاصلے تے ہے۔ایندے ناں تے ملتان روڈ تے گومل یونیورسٹی بݨائی ڳئی ہے۔ایں یونیورسٹی کیتے کئی سو کنال رقبے دی زمین ڈیرہ اسماعیل خان دی ہک علمی شخصیت نواب اللہ یار خان سدوزئی نے مفت عطاء فرمائی۔ نواب صاحب جیڑھے پاکستان پبلک سروس کمیشن دے چیئرمین وی ریہے ہن گومل یونیورسٹی دے پہلے وائس چانسلر مقرر تھئے۔ ٻئے تعلیمی اداریاں اچ گورنمنٹ کالج، گورنمنٹ سائنس کالج تے متعدد ہائی سکول‘ ٹیچرز ٹریننگ سکول تے گورنمنٹ پولی ٹیکنیک انسٹی ٹیوٹ شامل ہن۔ ڈیرہ اسماعیل دا اپݨا ریڈیو اسٹیشن ہے جیڑھا روزانہ پشتو ، اُردو تے سرائیکی اچ پروگرام پیش کریندے۔’’ڈیرہ دریا خان پل ‘‘ پاکستانی انجینئراں دا شاہکار ہے۔ ایں پل دی تعمیر توں پہلے ہک طویل فاصلہ براستہ کندیاں، چشمہ بیراج یا تونسہ بیراج دی طرفوں طے کرݨا پوندا ہا۔شہر توں پندرھاں میل دے فاصلے تے ’’رحمان ڈھیری‘ ‘ دا  مقام ہے۔ جتھاں جنوری1976ء اچ کھدائی توں آثار قدیمہ دریافت تھئے ہن۔

دیرے  دے پہاڑی درے

کوہ سلیمان ہک سِدھی لکیر وانگوں ایں ضلع تے افغانستان دے ادھ اچ واقعہ ہے، ایں دے علاوہ ٻئے وی کئی پہاڑ ہن ، جیڑھے اُبھے توں لمے دے پاسے ٹیڑھی قطاراں دی شکل اچ پرے پرے تئیں کھنڈیئے ہوئے ہن ۔ انہاں قطاراں دا وچلا پَندھ ہِکو جہا ہے۔ انہاں قطاریں دے وچ اُبھے تے لمے اچ ڈھیر رستہ ہے لیکن خاص خاص مقامات دے علاوہ پوادھ تے پِچادھ توں لنگھݨ ممکن کائنی ،انہاں خاص مقامات کوں درہ آکھدے ہن۔ لمے اچ وہوا دے دریاں توں گھن تے درہ بین تئیں جتھاں تئیں ضلع بنوں کوں رستہ ویندا ہے کوئی اکتہر دے نیڑے چھوٹے وݙے درے واقع ہِن ۔ چند مشہور درے ایہ ہن۔ درہ وہووا، درہ زاؤ ، درہ گُمل، درہ ٹانک زام تے درہ شُزہ وغیرہ۔ ایہ سارے درے کوہ سلیمان دے سلسلے توں تھی تے لنگھدے ہن۔ کوہ سلیمان توں اڳوں چھوٹے موٹے پہاڑیں دے درمیان وی کئی درے ہن ۔ درہ وہوا، درہ زاؤ تے درہ گمل تحصیل ٹانک دی باؤنڈری نال منسلک ہن۔

دیوان صاحب

دیوان صاحب یا حاجی شیر دا پراݨا ناں کھتوال یا کوتوال وغیرہ ݙسیا ویندا ہے ، اتھاں بابا حاجی شیر دیوان چاولی مشائخ دا دربار صدیاں توں نور ونڈیندا پے ۔ ایں جاہ تے بابا جی دے خاندان دی حکومت ہوندی ہئی ، اتھاں کہیں دور وچ ہک ریاست ہئی ، جیں دے نال تقریباً 11 قلعے ݙسیئے ویندے ہن ، ایہہ دربار ہک اُچی جاہ تے واقع ہے ،ایں جاہ تے چار ولیاں دا آوݨا ݙسیا ویندا ہے ، جیں دا ثبوت اتھاں مسیت چہار والی اے ۔ ایں جاہ کوں حضرت بابا فرید گنج شکر تے حضرت علی احمد صابر کلیرویؒ دی جٖمݨ دی جاہ ہووݨ دا رتبہ وی حصل ہے ۔بابا حاجی شیر ہوراں دا مزار محمود غزنوی ہوراں بݨوایا ہا ۔

کجھ عرصہ پہلے ایں مزار دی تعمیر نویں سرے توں کیتی ڳئی اے جیں دی وجہ توں پراݨی طرز تعمیر بدل ݙتی ڳئی ہے ،ملتانی طرز تعمیر دے کجھ آثار باقی ہن ، نویں مسیت کیتے کھدائی دے دوران اتھوں کجھ عرصے پہلے سکے نکلے ہن ۔ جنہاں دی تعداد تقریباً 160 ہئی جیڑھے احمد شاہ ابدالی دے دور دے ہن ۔، ایں توں وی علاوہ کئی انسانی ڈھانچے وی نکلئے ہن جنہاں توں اندازہ تھیا ہے جو اتھاں دے وسنیک وݙے قد آور تے بھاری جسم دے مالک ہن ، اتھاں 24، 25 تے 26 ہاڑ کوں ہر سال میلہ لڳدا ہے ۔

دیوان ساون مل

تریخ ملتان دا کوئی وی طالب علم ایں نتیجے تے پجٖے بغیر نی رہ سڳدا جو دیوان ساون مل دی شخصیت ہک بہترین منتظم تے قابل ترین گورنر دی حیثیت نال سامݨے آئی ہے۔ ملتان تے قوضے بعد رنجیت سنگھ نے ہک ݙوجھے دے بعدچار گورنر مقرر کیتے مگر اوکہیں وجہ نال تبدیل کرݨے پئے۔ سال 1822وچ دیوان ساون مل کوں ملتان دا گورنر مقرر کیتا۔ جیڑھا اپݨی وفات سال 1844ء تئیں (جڈݨ اینکوں ہک پٹھاݨ سپاہی خداداد نے چوری دے الزام وچ پکڑیا گولی مار ݙتی) گورنر رہے۔ اگرچہ مہاراجہ رنجیت سنگھ سال 1839وچ انتقال کر ڳیا۔ لیکن ایندے جانشیناں نے وی دیوان ساون مل کوں گورنری تے قائم رکھیا۔

دیوان ساون مل اکال گڑھ ضلع گوجرانوالہ دا رہائشی ہئی۔ اوندے والد دے ترائے پتر نانک چند‘ گور مکھ رائے تے ساون مل ہن۔ نانک چند کاردار گجرات دیوان محکم چند دے دفتر وچ ملازم ہئی۔ ساون مل وی ایں دفتر وچ محرر بھرتی تھیا۔ ݙونہیں بھرانواں وچ شکر رنجی تھئی تے ساون مل گھر توں نکل ڳیا۔ اینکوں ایندے بھرا نے دریائے گنگا دے نیڑے بحالت فقیری لٻھݨ تے اینکوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ پیش کیتا۔مہاراجہ نے ساون مل کوں دیوان دا خطاب عطا کرکے بدن ہزاری حاکم ملتان دے نال ملتان بھیجیا۔ بدن ہزاری ناقدرشناس حاکم ہئی۔ اوں دے نال ساون مل دا اختلاف تھی ڳیا۔ ساون مل نے اپݨے بھرا نانک چند دی معرفت تحریک کر کے علاقہ شجاع آباد دی کارداری بدن ہزاری توں علیحدہ کرا کے اپݨے ناں کرا گھدی۔ بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ملتان دی صوبیداری دا ٹھیکہ وی دیوان ساون مل دے حوالے کر ݙتا۔ لہور توں ساون مل ملتان روانہ تھیا تاں جھنگ توں تھیندا ہویا سردار پور پجٖیا تے تلمبہ دے نیڑھے پجٖ کے بکھو لنگڑیال جیں نے سرکشی اختیار کیتی ہوئی ہئی تے غیر آئینی حرکتاں دا مرتکب تھیندا پیاہئی کوں ایندے ساتھیاں دے نال ٹھکاݨے لایا۔ اپݨی فطری دلیری دی وجہ نال پہاڑی علاقے وچ وی کئی واری ہلہ ٻول ݙتا تے کوہستان قبائل کوں اطاعت تے مجبور کر ݙتا۔ گورنر مقرر تھیوݨ دے چار سال دے اندر ای 1888ء وچ دیرہ غازی خان ‘ منکیرہ‘ لیہ جھنگ‘ سیدوالہ‘ چنیوٹ وغیرہ دیوان دے حوالے تھی ڳے۔ تے قلعہ ملتان دی کمان وی ایندے حوالے تھی ڳئی۔

دعا ، وسیب دشمن گودیں بارے

دیرہ غازی خان اچ الیکشن تھییندا پیا ہا، ݙو جاگیردار آپت اچ لڑدے پے ہن، ہک جاگیردار دا حامی سئیں سرور کربلائی کول آیا آکھیا کربلائی سئیں دعا کرو میݙا گودا جت ونجٖے ۔ کربلائی سئیں ݙوہیں ہتھ اُتے چا تے دعا منگی ،اللہ سئیں میݙے یار دا گودا جتے تے جیت دی خوشی اچ مر ونجٖے تے ݙوجھا گودا ہار دے غم اچ مر ونجٖے۔ خدا کرے اسیݙے وسیب اچ جتنے وی گودے الیکشن لڑدے پن، ساریں نال ایویں تھیوے۔

دراوڑ نسل

وادیٔ سندھ اِچ دراوڑ نسل دی تہذیب 4000توں 3000ق ۔ م نظر اَمدی ہے ۔ وَل آریہ قوم دی آمد توں متعلق مختلف نظریات ہن جو ایں قوم دا اصل مسکن کتھاں ہا تاہم اے قوم دریائے سندھ عبور کرتے ہندوستان دے اکثر حصیاں وچ کھنڈ ڳئی ۔ انہاں دی زبان دا کھوج کڈھوں تاں ایندے پاند سرائیکی زبان وسیب نال ملدن ۔ سرائیکی زبان فصیح و بلیغ تے پُر تاثیر زبان ہے ایہ ٻہوں سارے اوصاف و محاسن توں بہرہ ور ہے ۔ ایندے وچ لطافت ، حلاوت ، غنائیت ، سلاست ، جاذبیت تے قدامت اپݨی مثال آپ ہے ۔ ایندے اِچ تشبیہات تے استعارے دی چاشنی ، خیالات دی خشبو کنیں اِچ رَس گھولیندی مٹھاس تے فصاحت و بلاغت دا ہک سمندر موجود ہے ۔ ایندے اِچ محاوریاں ، اَکھاݨ ، دُعاواں تے الفاظ دے ٻہوں وݙے ذخیرے موجود ہن ۔ سب لوک سرائیکی کوں مٹھی تے صاف لہجے آلی زبان آکھدن ۔

دلیری دی داستان

سکھا فوج دی واپسی دے بعد ملتان دا ول اقتدار سنبھلیندے ای نواب مظفر سکھ گردی دا شکار تھیوݨ آلے گھراں ئِ چ ڳئے، لواحقین تے متاثرین کوں پُرسہ تے حوصلہ ݙتا، ملتان دی نویں سروں آبادی کیتے اقدامات کیتے باغ لوائے ڳئے، محکمہ مال تے دفاعی نظام کوں ول تشکیل ݙتا ڳیا ، انصاف دی فراہمی کیتے قاضی کورٹس قائم کیتیاں ، تعلیم کیتے درسگاہیں تعمیر کیتیاں ، زراعت کیتے جامع منصوبہ بندی کیتی ، انہاں اقدامات دے نتیجے ئِ چ جنگ توں شکستہ حال ملتان دی حالت بدلݨ شروع تھی ڳئی، ایں دوران سکھاں ولا حملے شروع کر ݙتے پر ریاست بہاولپور دے نواب دی مدد نال نواب مظفر خان انہاں حملیں دا بھرپور جواب ݙتا۔ سکھاں دی یورش تے حملے دے باوجود نواب مظفر خان ملتان دی ترقی واسطے کوئی کسر نہ چھوڑی ، انہاں ملتان دی ترقی کیتے سڑکاں بݨوایاں ، نہراں کھٹوایاں ،قلعے تعمیر کرائے ، نویں شہراں دی بنیاد رکھی، کتب خانیں تے صنعت و حرفت کوں ترقی ݙتی ، آثار قدیمہ دی حفاظت دے اقدامات کیتے ۔ ہنر منداں تے دستکاراں دی حوصلہ افزائی کیتی ، گھریلو صنعتاں کوں فروغ ݙتا تے برآمدات ئِ چ اضافہ کر تے ملتان کوں ہک دفعہ ول مضبوط تے خوشحال بݨا ݙتا، پر حریص تے ہوس پرست سکھاں کیتے اے صورتحال نا قابل برداشت ہئی ، سکھاں ملتان تے قبضے کیتے ساندوڑاندست حملے کیتے ، تمام حملیں دا نواب مظفر خان مردانہ وار مقابلہ کیتا، جیندی وجہ توں نواب مظفر کوں شجاع ابن شجاع دا خطاب ݙتاڳیا ۔

دامودرداس تے ہیر

سرائیکی قصہ ہیر رانجھا دا تعلق وی جھنگ نال ہے ، سرائیکی شاعر دامودرداس دا تعلق جھنگ نال ہے ۔ دامودر داس مغل حکمران اکبر بادشاہ دے زمانے وچ ہیر لکھی تے ݙاڈھی مشہور تھئی ، اے قصہ اَحٖ بیان کریندے جو جھنگ تے سارے علاقے دی زبان سرائیکی اے ، انہاں دے بعد اورنگزیب بادشاہ دے زمانے وچ احمد قوی ناں دے شاعر 1682عیسوی وچ ہیر دا قصہ لکھیا۔ اٹھارہ سال بعد سرائیکی شاعر چراغ اعوان 1710ء عیسوی اِچ ہیر داقصہ لکھیا ، اے سرائیکی قصے سارے جگ جہان وچ مشہور تھی چکیے ہَن تے انہاں توں متاثر تھی تے 36سال بعد 1746ء اِچ پنجابی زبان دے شاعر وارث شاہ ہیر لکھی ۔ ہیر لکھݨ والے ٻئے شاعراں وچ ملک احمد بخش غافل 1870ء دے وچ ہیر لکھی ۔ اے شہر قصبہ گورمانی تحصیل کوٹ ادو ضلع مظفرگڑھ دے رہݨ والے ہَن ۔ ایندے بعد ہیر لکھݨ والے شاعریں دی ٻہوں لمبی تندیر اے ۔ انہاں وچ ڈھیر سارے شاعر ایہو جے ہن جنہاں دا کلام نی چھپ سڳیا ۔ اسلامیہ یونیورسٹی دے پروفیسر ممتاز بلوچ سرائیکی قصیاں دی تاریخ تے تحقیق کریندے پِن۔

دلشادؔ سلطان پوری

دلشادؔ سلطان پوری ہوراں دا اصل ناں نذیر احمد ہے۔ 1954ء اچ پیدا تھئے مڈل تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد رنگسازی دے پیشے نال منسلک تھی ڳے۔موضع سلطان پور تحصیل و ضلع رحیم یار خان اچ رہائش پذیر ہن۔ٻہوں محبت کرݨ آلے انسان ہن۔سرائیکی شاعری تاں ٻہوں سوہݨی کریندن۔ نریجہ برادری نال تعلق رکھدن جڳ مشہور شخصیت احسن فریدی دے رشتے داری ہن۔

دیو مالائی کہانیاں

دریائے ہاکڑہ دے بارے اچ کئی کہانیاں زبان زد عام ہن، ہندواں اچ ایہ کہانی مشہور ہے جو زمانہ قدیم اچ دریائے جمنا دے منبع دے نیڑے ہک ٻہوں وݙا اژدھا راہندا ہا۔ دیوتاؤاں ایں کوں حکم ݙتا جو او سمندر اچ ونجٖے۔ ایں سانگے ایں سمندر تئیں پُجٖݨ کیتے رستہ ایں طرح مہیا کیتا ڳیا جو دریائے جمنا کوں حکم ملیا جو او اپݨی شاخ لمے آلے پاسے بھیجٖے ، چنانچہ موجودہ ہکڑہ دریا در اصل جمنا دی شاخ تے اژدھا دے ونجٖݨ دا رستہ ہے جتھوں لنگھ تے او سمندر تئیں پُجٖیا۔ ہک ٻئی کہانی دے مطابق شاہ گستاسپ دی عظیم سلطنت اچ ایہ علاقہ شامل ہا جیڑھا ایں اپݨی دھی دے ݙاج اچ ݙتا ہا۔ ایں دی سیرابی کیتے ایں ہک نہر کھٹوائی ہئی تے ایہ دریائے ہاکڑہ دی موجودہ گزر گاہ در اصل ایں نہر ای دی گزر گاہ ہے ۔ دریاواں دے دیوتا دی ہک کہانی ایں دریا دے کنارے عظیم شہر پتن منارا دے غرق تھیوݨ دے بارے اچ وی مشہور ہے۔ حقیقت ایہ ہے جو زبان زد عوام کہانیاں کوں وی تاریخ دا ہک ماخذ شمار کیتا ویندا ہے، ایں سانگے بعض محققین باقاعدہ طور تے ایں نظریہ دے حامی ہن جو دریائے ہاکڑہ دریائے جمنا ہے۔ جیڑھے پہلے پچادھی پاسے واہندا ہا تے صحرائے چولستان توں لنگھ تے دریائے سندھ اچ شامل تھی ویندا ہا ۔ ایں طرح کجھ علمی حلقے ایں خیال دے حامی ریہے ہن جو ایہ دریا واقعی قدیم زمانے دا کوئی غیر معمولی نہر سسٹم� تھی سڳدا ہے۔

دودا دھوڑ چنیسر چھئی

سندھ دا ہک بادشاہ ہا، اوندے ݙو پُتر ہن ،ہک دا ناں دودا اَتے ٻئے دا ناں چنیسر ہا، ݙوہیں فارغ تے چٹݨی ہن، ٻئی ریاست خیر پور دے بادشاہ کوں اپݨی دھی دی شادی دی فکر ہئی۔ او چہندا ہا جو میݙی ملکہ زادی دا سنگ بند کہیں شہزادے نال تھیوے، اوں پتہ کرایا جو بادشاہ زادے دودے تے چنیسر دا کیا حال اے ؟ اونکوں ݙسیا ڳیا جو سئیں ’’ دودا دھوڑ اے ،چنیسر چھئی اے ‘‘ ۔ بادشاہ آکھیا ’’ چندے کوں تاںکوئی مانی نی ݙیندا میں دھی کیویں ݙیواں ‘‘۔

دلشاد محور

14 مارچ 1982 ء کوں ملک اللہ بخش ارائیں دے گھر جٖمݨ آلے سئیں محمد دلشاد محور میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1999 ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہک کتاب جیندا ناں سوچ صنم دی شائع تھئی ہے ، سرائیکی تقریباں وی کرویندن تے زیادہ تر کراچی رہ ویندن ۔

دھرتی نال محبت

مولانا عبیدا للہ سندھی کوں اپݨی دھرتی دی زبان ، سرائیکی زبان نال بے پناہ محبت ہئی ۔ انہاں سرائیکی زبان جیڑھی جو اوں ویلھے بہاولپور وچ ریاستی زبان اکھویندی ہئی کوں درسی زبان بݨاوݨ کیتے ’’ ریاستی زبان دا قاعدہ ‘‘ خود تحریر فرمایا تے اینکوں جمیعت الانصار خانپور شائع کیتا ۔

دلبر مولائی

اصل ناں دلبر حسین قلمی ناں دلبر مولائی تے ابے سئیں دا ناں شیر محمد ہے۔ لَڈی کھوسہ قوم نال تعلق رکھدن۔ یکم جنوری 1969ء کوں نوتک محمید دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ ایم اے ۔ ایم ایڈ کرݨ دے بعد بطور ٹیچر اپݨے فرائض سرانجام ݙتے۔ 1992ء کوں سئیں اکرم قریشی دی شاگردی اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ وسیبی سخن ورحصہ اوّل ، وسیبی سخن ور حصہ دوم ، گفتار دلبر، سرائیکی ترجمہ دُعائے کمیل، نقشِ کمال، تے یادگار اکرم شامل ہن۔ دیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ ٻہوں چنڳے انسان ہن۔ سئیں دلبر مولائی دا سرائیکی زبان واسطے ٻہوں کم اے ، سوہݨی لائبریری بݨائی ہوئی اے ۔

دولت دے پجاری

1818ء ، صوبہ ملتان تے سکھاں دے قبضے دے بعد ترائے گورنر بدلے ڳئے ، سکھ حملیاں دی وجہ توں ہک تاں صوبہ ملتان تباہ تے برباد تھی ڳیا ہا ، ݙوجھے پاسے تخت لہور دے مہاراجے دا حکم اے ہا جو میکوں دولت بھیجٖو بھاویں لوکاں دی چمڑی لہا تے بھیجٖو ۔ سکھ حکمران انسان نہ ہن ، انہاں کوں انسانیں دے ڈُٖکھ تکلیف دی پرواہ نہ ہئی دولت درکار ہئی۔

دریائے ہاکڑہ

سرجن میجر سی ایف اولدھم ایہ خیال پیش کیتا جو دریائے ہاکڑہ دریائے ستلج دی پراݨی گزر گاہ ہے،۔ ہک ٻیا خیال ایہ پیش کیتا ویندا پے جو ایہ دریا کہیں انج دریا دی حیثیت کائنی رکھیندا بلکہ ایں کوں دریائے جمنا تے دریائے ستلج ݙوہیں پاݨی فراہم کریندے پن۔ ایں نظریہ دی وکالت کریندے ہوئے Nearchus دے ناں توں کلکتہ ریویو 1875ء اچ شائع تھیوݨ آلے مقالہ اچ ایہ دلیل ݙتی ڳئی ہے جو دریائے ہاکڑہ دی موجودہ گزر گاہ ایں قدر تنگ تے چھوٹی ہے تے پاݨی دی مقدار اتنی گھٹ ہے جو ایں کوں انج دریا نی آکھیا ونجٖ سڳدا۔ ایہو کائنا بلکہ ایں دی گزر گاہ موجودہ دریائے ستلج دی سطح توں 30 فٹ اُچی ہے۔

دلزیب شجاع آبادی

دلزیب شجاع آبادی دا اصل ناں محمد شریف ہے۔ موضع کوٹلی نجابت تحصیل شجاعباد اچ خان محمد جٖٹو دے گھر 17 مئی 1972 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے دلزیب شجاع آبادی ایف ایس سی کیتی تے ول زمیندارہ شروع کیتا ۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شاکر شجاع آبادی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

دریائے ہاکرہ بارے کرنل منچن دا نظریہ

کرنل منچن جیڑھا ٻہوں عرصہ سابق ریاست بہاولپور دے پولیٹکل ایجنٹ ریہے ہن، ایں نظریہ دے حامی ہن جو چولستان اچ دریائے ہاکڑہ دی گزر گاہ در اصل دریائے جمنا دی قدیم گزر گاہ ہے ۔ جو قدیم زمانہ اچ اپݨے منبع توں پوادھی پاسے واہݨ دی بجائے پچادھی پاسے واہندا ہا۔ آنجہانی کرنل منچن دی رائے ݙیکھو:۔ ’’ صحرائی علاقے دے درمیان اچوں ہک جھِکا جیڑھا جو دریائے ہاکڑہ دی گزر گاہ اکھویندا ہے لنگھدا ہے لیکن ریاست بہاولپور دے اُبھے دے علاقے اچ صحرائے راجپوتانہ دی ریت دے ٹیلیاں دی سبقت ایں دریا دے نشان مٹا ݙتے‘‘۔

جولائی 1874ء دے شمارہ کلکتہ ریویو اچ ایہ ثابت کرݨ دی کوشش کیتی ڳئی ہے جو ایہ دریا قدیمی زمانہ اچ دریائے ستلج دی گزر گاہ ریہا ہے ۔ روایات توں پتہ چلدا ہے جو ایہ علاقہ ہمیشہ توں سُکا تے بے آب کائنا ہا بلکہ ایہ حالات دریائے ہاکڑہ دے سُکݨ دے بعد تھئے جیڑھا ایں علاقے دے ادھ اچوں لنگھݨ دے بعد روہڑی ، بھکر تے اوچ دے درمیان دریائے سندھ اچ ڈھہہ ویندا ہا۔ ستلج تے جمنا دے درمیان سر ہند دا علاقہ گنگا تے سندھ دی وادیاں دا منبع ہے۔ مگر پِچادھی سر ہند دی  نہراں  دے نکاس دا ذریعہ دریائے گھاگھرا ہے۔

ایں ڳالھ دا وی امکان ہے جو سرہند تے ہریانہ دے علاقیاں اچ بتدریج ارضیاتی تبدیلیاں تھیاں ہوون تے دریائے جمنا دا رخ وادی گنگا دے پاسے موڑ ݙتا ڳیا تے ول سر ہند دی نہراں اچ پاݨی گھٹ تھیندا ڳیا، ہُݨ ایہہ نہراں سُکیاں پیاں ہن تے صرف پہاڑاں تے بارش دے بعد واہندیاں ہن تے دریائے گھاگھرا دا پاݨی ہُݨ اوکھا بیکانیر دی سرحد تے پُجٖدا ہے جݙاں جو ماضی اچ انہاں نہراں اچ پاݨی مستقل طور تے واہندا راہندا ۔

دریائے گھاگھرا یا ہاکڑہ دے کناریاں تے قدیم شہراں تے انسانی آبادیاں دے کھنڈرات تے مردہ ٹھیٹراں دا سلسلہ ہے۔ ضلع سرسہ اچ ایجھے کجھ ٹھیٹراں دی کھٹائی کیتی ڳئی ہے جتھوں سنگ مر مر تے ݙوجھے پتھر دی تراشیدہ ٻہوں ساری اشیاء برآمد تھیاں ہن۔ جیڑھی نہایت درجہ معیاری ہن تے یہ ڳالھ وی تقریباً یقینی ہے جو فیروز شاہ سرسہ فتح آباد اچ اپݨے محلات تہ خانیاں تے زیر زمین رستیاں کوں انہاں مدفون شہراں دی باقیات توں برآمد تھیوݨ آلے تراشیدہ آرائشی پتھراں نال سجایا ہوسے۔

داؤد اشراق

داؤد اشراق دا اصل ناں دادو رام ہے ۔ 1967 اچ من سُکھ بالاچ دے گھر وستی دریشک موضع واہی حضرت مڈ بھورا تحصیل خانپور اچ اچ جٖمئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پیشے دے اعتبار نال درزی ہِن ۔ 1998 اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی تے شاعری شروع کیتی ۔

دریائے ہاکڑہ بارے ضامن حسینی دی رائے

سید نور علی ضامن حسینی دی دریاواں دی تاریخ تے گھاٹی نظر ہئی ۔ انہاں سر آرل سٹائن دے نظریہ تے تبصرہ کریندے ہوئے لکھیا ہے ’’ سر آرل سٹائن دی وفات توں انہاں دے نظریہ دی توضیح تاں نہ تھی سڳی تاہم پاکستان بھارت سندھ طاس معاہدہ 1960 چند تاریخی حقائق دی توثیق کر ݙتی ہے جو پنج ہزار سال پہلے دریائے جہلم تے چناب پاکپتن ( اجودھیا ) دے نیڑے مل تے لمے دے پاسے مروٹ دے نال اوں ویلھے ستلج اچ آ تے مل ویندے ہن۔ ایں توں لڳدے جو مروٹ اوں ویلھے دا پنجند ہا ۔ ایں ویلھے دا ستلج وی روپڑ توں لمے دے پاسے ونجٖ تے بیکانیر دے مقام انوپ گڑھ تے بارانی دریائے گھاگھرا دے مع ایں دے معاون سرسوتی کوں نال گھن تے بہاولپور دے مقام ولر تے فورٹ عباس دے نال وہندا ہویا فورٹ مروٹ تے چناب اچ ونجٖ ڈھاہندا ہے۔ ایں ویلھے دے راوی تے بیاس جیڑھے ضلع گورداسپور دے نیڑے پہاڑاں توں نکلدے ہن، کٹھے تھی تے ضلع لاہور دے ہڈیارانالہ ( سکندر اعظم دے ہائیڈروٹس دی صورت اچ چناب اچ پتوکی دے نیڑے آ پوندے ہن۔ مروٹ تے ایہ پنج دریا پنجند بݨا تے فورٹ ڈہر تے ایں ویلھے دے دریا سندھ اچ ونجٖ ملدے ہن۔ جتھاں سندھ کالا باغ میانوالی توں مشرق دے پاسے گولائی کھا تے ہرنولی ، نور پور، گڈو ، شور کوٹ ، سدھنائی ، کچا کھوہ ، میلسی دے رستے دیر تے چناب اچ آ پوندا ہا ۔ ایں سانگے ایں آکھیا ونجٖ سڳدے جو پنج ہزار سال پہلے دا کوٹ مٹھݨ ہا۔

ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی

پروفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی سید عبدالقادر شاہ گیلانی دے گھر شیخ پور شجرا شجاع آباد اچ 10 اپریل 1962 ء کوں پیدا تھئے ۔ سرائیکی ، اسلامیات ، فارسی ، پنجابی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ بعد اچ پی ایچ ڈی وی مکمل کیتی ۔ 1980 ء توں سرائیکی زبان و ادب دی خدمت کریندے پن، انہاندے مقالے کوں سرائیکی وچ ٻہوں وݙی اہمیت حاصل ہے ۔انہاندیاں کتاباں اچ قرآن مجید کے سرائیکی تراجم ، سرائیکی زبان و ادب ایک تاریخ ، ایک جائزہ شامل ہِن ۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق

ڈاکٹر مہر عبد الحق دا تعلق لیہ نال ہئی پر او ملتان آ ڳے او پہلے آدمی ہن جنہاں سرائیکی دے اُتے پی ایچ ڈی کیتی اُنہاں دے مقالے دا عنوان ’’ملتانی زبان دا اُردو نال تعلق‘‘ہے۔ آکھیا ویندے جو ڈاکٹر مہر عبدالحق ٻہوں کوشش کیتی جو ہُݨ ایں زبان کوں ہُݨ ملتانی نی سرائیکی آکھیا ویندے تے ہُݨ مقالے دا عنوان سرائیکی زبان دا اُردو نال تعلق ہووݨا چاہیدے پر سرائیکی مخالف سرکار گاٖلھ نہ منی تے مجبوراً انہاں کوں ایہو عنوان رکھݨا پیا ڈاکٹر مہر عبد الحق 1915ء ئِ چ پیدا تھئے 1934ء ئِ چ ایمرسن کالج ملتان توں بی اے کیتا ، محکمہ تعلیم اچ ملازمت اختیار کیتی تے 1950ء ئِ چ ایم اے کیتا۔خاکسار تحریک دے وچ وی کم کریندے رہ ڳے۔ سرائیکی ادبی بورڈ دے چیئرمین وی ریہے۔ قرآن مجید دا سرائیکی ترجمہ تے ٻیاں ڈھیر ساریاں کتاباں اُنہاں لکھیاں۔ سرائیکی ادبی بورڈ دے چیئرمین رہ ڳن ۔

ڈاکٹر محبوب علی

1923ء وچ پیدا تھیوݨ والے ڈاکٹر محبوب علی دا تعلق ملتان دی بھاڳیں بھری دھرتی نال ہے۔ انہاں 1942ء وچ بی ایس سی ایگریکلچر 1951ء وچ ایم ایس سی ایگریکلچر تے 1955ء وچ پی ایچ ڈی دی ڈگری ایگریکلچر اینڈ مکینکل کالج آف ٹیکساس توں حاصل کیتا۔ 1958ء وچ ملتان وچ نیا کاٹن ریسرچ سنٹر قائم کیتا تے کپاہ دی پیداوار وچ اضافہ تے اوندیں بیماریں دا علا ج دریافت کیتا۔ حکومت پاکستان انہیں کوں 1971ء وچ ’’صدارتی ایوارڈ برائے حسن کارکردگی‘‘ توں نوازیے۔

ڈاکٹر ہر گوبند کُھرانہ ؔ

9 جنوری 1922ء کوں رائے پور ( کبیر والا) اچ پیدا تھئے۔ پیو پٹواری ہا، ابتدائی تعلیم ملتان توں حاصل کیتی ، 1968ء اچ ٻئے سائنس داناں دے نال انہاں کوں وی نوبل پرائز ملیا۔ یورپ دی مختلف یونیورسٹیاں اچ بیالوجی تے کیمسٹری دے پروفیسر ریہے۔ 2007ء اچ ریٹائرڈ تھئے۔ انہاں دی ریسرچ تے مشتمل مقالہ جات کتابی صورت وی موجود ہن۔

ڈاکٹر غضنفر مہدی

ڈاکٹر غضنفر مہدی دا شمار وی سرائیکی سانگے کم کرݨ آلے پراݨے لوکیں وچ اَمدے۔او پاکستان نیشنل سنٹر دے وچ ملازمت کریندے ہن۔ اُنہاںتے الزام ہئی جو او اُتھاں سرائیکی دیاں مجلساں کریندن۔ سرکار کاوڑ اچ آ تے اُنہاں کوں اسلام آباد تبدیل کر ݙتاپر اسلام آباد اچ ڈاکٹر غضنفر مہدی سرائیکی دا اُوں توں وی زائد کم کیتے۔سرائیکی دے ناں دے اُتے جݙاں اتفاق کیتا ویندا پیا ہئی ڈاکٹر غضفر مہدی اُنہاں وچ شامل ہن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی

سئیں ڈاکٹر طاہر تونسوی سرائیکی زبان ادب دے نقاد تے محقق ہِن ، آپ دیاں ٻہوں ساریاں کتاباں شائع تھی چکین ۔ آپ چیئرمین بورڈ تے مختلف کالجیں دے پرنسپل رہ ڳن ۔ سرائیکی ادبی بورڈ دے سربراہ ہِن ۔ آپ دے سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔ مختلف ملکاں وچ سرائیکی دی نمائندگی کر چکین ۔ احٖکل ملتان اچ سکونت پذیر ہِن ۔

ڈاکٹر اسلم عزیز درانی

سرائیکی زبان و ادب دے ودھارے اچ سئیں پروفیسر ڈاکٹر اسلم عزیز درانی دا ٻہوں وݙا ہتھ اے ۔ سِجھ دا سنیہا ، عالمی افسانے تے ٻیاں کتاباں سرائیکی وچ لکھیاں ۔سئیں ڈاکٹر محمد اسلم حیات درانی ‘ کریم داد خان درانی دے گھر جٖام پور وچ 2 اگست 1949ء کوں پیدا تھئے ۔ انہاں اردو تے تاریخ اچ پی ایچ ڈی کیتی تے 1971ء توں لکھݨ شروع کیتے ۔ جٖام پور توں ہجرت کر تے آپ ملتان آ ڳن سارے وسیب دے علمی تے ادبی حلقیں دے وچ جٖاتے سنجٖاتے ویندن ۔ آپ دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔

ڈاکٹر رب نواز کاوش

سئیں ڈاکٹر رب نواز کاوش 1953ء اچ قادر بخش خان چوہاݨ دے گھر بہاولپور اچ جٖمئے ۔ درس و تدریس نال وابستہ ہِن ۔ پی ایچ ڈی کیتی ۔ 1965 اچ شاعری شروع کیتی تے سید آلِ احمد کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب ترکہ ہے ۔ ایندے نال نال ٻہوں کتاباں شائع تھیاں ، آپ سرائیکی مجلس دے چیئرمین وی رہ ڳن ، سرائیکی نال محبت کریندن ، اردو وی لکھدن پر انہائیں دی سنجٖاݨ سرائیکی حوالے نال ہے۔

ڈاکٹر رانا پرتاب گنوری

تقسیم ویلے ہندوستان لݙ ونجٖݨ آلے سئیںرانا پُرتاب گنوری 3جون1938ء کوں جہان پور(جتوئی) ضلع مظفر گڑھ اچ جے منی لال بھوتانی دے گھر پیدا تھئے۔تقریباََ چوتھی جماعت پڑھدے ہن جو 1947ء کو ں ہجرت کر کے اپنے والدین نال بھارت چلے گئے۔اُتھ ونج کے وی، ایس ہائی سکول راجلو گھڑھی توں 1953ء وچ میٹرک کیتا۔تے ول انٹر میڈیٹ دے بعد جے ، بی ،ٹی سنٹر سونی پت توں ٹیچنگ ٹرینگ حاصل کر کے 1959ء توں تدریس دا آغاز کیتا تے نال دے نال اپنی پڑھائی وی جاری رکھی۔جڈاں جو 10سال دا عرصہ دلّی دے مختلف سکولیں وچ اپنے تدریسی فرائض سر انجام ڈتے ۔تے نال 1964ء وچ دلّی یونیورسٹی توں ایم اے دی ڈگری وی حاصل کیتی،تے نال ترقی پاکے 1971ء وچ آر ،کے، ایس،ڈی کالج کیتھل (ہریانہ) وچ بطور لیکچرار مقرر تھی گئے۔کالج وچ آکے تقریباََ 26سال تعلیمی خدمات سر انجام ڈتیاں تے آخر 3جون 1998ء کوں پی،جی کالج کیتھل توں ریٹائر تھی گئے۔ایں دوران انہاں کوششاں شروع کر ݙتیاں جو اپݨی جنم بھومی ݙیکھاں ویزے دے مسئلے ہن جتھوں تک رانا پُرتاب گنوری دی شاعری دا تعلق ہے تاں 1956ء توں انہاں اپنی شاعری دا آغاز کیتا۔ ناز سونی پتی،منو ہر لال تے سر شار سونی پتی توں اصلاح گھدی ۔اپݨی ماء ٻولی سرائیکی اچ وی لکھیا ۔ شاعری دے نال نال انہاں نثر نگاری یعنی تذکرہ نویسی،منظوم تراجم،لغات، سفر نامہ (پاکستان1997ء)تالیفات (دیوناگری)تے بئے مختلف موضوعات تے آپ دیاں 20کتاباں چھپ چکیاں ہن۔ تے بہوں سارے اعزازات وی حاصل کر چکے ہن۔ہندوستان دی ادبی دنیا وچ انہاں دا ٻہوں ناں اے۔انہاں ملتانی ہندی ڈکشنری ترتیب ݙتی ۔ فراق گورکھ پوری دی غزلاں دا انتخاب وی ادبی حلقیاں اچ خوب سراہا ڳیا۔ ترنگیں ، فانوسِ خیال ، رعنائی خیال ،میگھ دوت ، رشمیاں، کرامتی دو مہرشی دیانند ، تذکرہ شعرائے ہریانہ ،سناٹے کی آواز انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

ڈاکٹر بے تاب علی پوری

ڈاکٹر بے تاب علی پور اچ پیدا تھئے، سرائیکی تراجم تے طنز و مزاح خوب لکھدے ہن، ’’ ناں دا چکر ‘‘ انہاں دی عمدہ تحریر ہے۔ ’’ بچوں کا گلدستہ ‘‘ ہریانہ اکیڈمی شائع کیتی ۔ ابتدائی نظماں دعائیہ ، ݙوجھے حصے اچ حب الوطنی ، تریجھے اچ کردار سازی تے چوتھے حصے اچ پرندیاں تے جانوارں دیاں منظوم کہاݨیاں شامل ہن۔

ڈاکٹر گُل عباسؔ اعوان

لیہ دھرتی دے ڈاکٹر گل عباس اعوان دا ناں سرائیکی ادب اچ کہیں تعارف دا متھاج کائنی۔ آپ 1964ء اچ پیدا تھئے۔ ایم اے پی ایچ ڈی کرݨ دے بعد لیہ اچ گورنمنٹ کالج آف کامرس کوٹ سلطان دے پرنسپل دی حیثیت نال اپݨے فرائض با خوبی انجام ݙیندے پن۔لیہ شہر اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی شاعری وی ڈاڈھی سوہݨی کریندن۔ سرائیکی لکھاریاں اچ آپ نمایاں مقام رکھدن۔ٻہوں چنڳے انسان ہن۔سہ ماہی رسالہ ’’سوجھل سویل‘‘ دے مدیرِ اعلیٰ تے ’’سوجھل خواب‘‘ جھئیں شعری مجموعہ دے خالق ڈاکٹر گُل عباس اعوان شاعری دی ہر صنفِ سخن تے طبع آزمائی کریندے پئین ۔مثلاََ غزل ،نظم ، ڈوہڑہ تے سرائیکووغیرہ لیکن نثری ادب اچ انہاں دا کم بہوں زیادہ تے پختہ ہے۔جدید سرائیکی شاعری، اردو شاعری میں انسان دوستی، تے سرائیکی ثقافت دے رنگ جھیاں انہاندیاں کئی کتاباں منظرِ عام تے آ چُکیاں ہن۔ڈاکٹر گُل عباس اعوان بہوں تیز رفتار لکھاری ہن، انہاندے آرٹیکلز وی اخبارات اچ اکثر شائع تھیندے رہ ویندے ہن۔سرائیکی واسطے آپ دیاں ٻہوں خدمات ہن۔

ڈاکٹر ایازؔ احمد ایاز سہروردی

ڈاکٹر ایاز احمد ایاز سہروردی1935ء کوں صحرائی وستی محمود صحابہ صادق آباد ضلع رحیم یار خان وچ پیدا تھئے۔شاعری دے نال نال انہاں نثری ادب وی تخلیق کیتا ،’’دیوان ایازفقیر‘‘سمیت آپ کئی شعری تے نثری کتاباں سرائیکی ادب دی جھولی وچ پا گئین۔آپ ہک پختہ کارنثر نگار تے پُر گو شاعر ہن۔ پوری معلومات نہ ہوون دی وجہ توں میں انہاں دے تعارف دا حق ادا نہیں کر سگیا۔آپ دی وفات 2008ء اچ تھئی ۔

ڈاکٹر اظہر علی

ڈاکٹر اظہر علی ولد محمد شفیع بھٹی 10 جون 1962 اچ خانیوال ریلوے کالونی اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی بی ایس کر تے محکمہ صحت اچ میڈیکل آفیسر بݨ ڳئے ۔ 1995 ء اچ شاعری کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ جھاتی ( سرائیکی نظماں ) ، پھول کہاں مرجھاتے ہیں ( اردو غزل ) شامل ہے۔ ماء ٻولی پنجابی اے پر ڈاکٹر اظہر علی سرائیکی نال وی ٻہوں محبت کریندن تے سرائیکی وچ لکھدے وی ہِن ۔

ݙو سوتریہہ مݨ سونا

کجھ عرب سیاح نے وی ایندا ذکر کیتے ۔ابو زید سیرانی (264؁ء / 886؁ء ) کتاب الہند و الصین ابن رستہ  ( 290ھ 902ء ) تے اعلاق النفسیہ ئِ چ اَتے ابو القاسم ابن خردابہ ( 300ھ 912ء ) کتاب الاتالیم ئِ چ مسعودی (303ھ) مروج الذہب ئِ چ ، ابن مہلل ( 331ھ ) ، اصطخری ( 340ھ) ،ابن حوقل ( 370ھ ) اپݨے سفر نامیاں ئِ چ اَتے بشاری مقدسی ( 375ھ ) احسن التقاسم ئِ چ ، اَتے ابن ندیم ( 377ھ ) فہرست ئِ چ ایں صنم اَتے صنم کدہ دے حالات تفصیل بیان کیتے ہن ۔اصطخری اَتے ابن حوقل تے ابن ندیم ایں بت کوں شکل انسان دا مظہر ۔ چرمی لباس ، در بر ، تاز زریں بر سر ݙٹھا ۔ایں بت دی خوبصورتی دی رعایت تے ایں وجہ توں محمد بن قاسم فاتح ملتان کوں اتھوں ہک پنڈت دے مندر دا خفیہ رستہ دے انکشاف دے نتیجے تے ݙو سو تریہہ مݨ سونا اَتے ہک ہزار تریہہ سو ݙو مݨ خاکِ طلاء ملی جیں دی وجہ توں او بیت المال خلافت ئِ چ حسب وعدہ ایں رقم دا ݙو گنا ادا کر سڳیا جیڑا اینکوں ایندے چاچے حجاج بن یوسف فوج کشی کیتے ݙتی ہئی ۔

ݙیراور

دریائے ہاکڑہ دے کنارے ہک قلعہ ہے۔جیکوں بھاٹیہ قوم دے راجا د یوا سدھ نے جودیو راول دے ناں نال وی مشہور ہے، تعمیر کرایا ہا۔ پہلے قلعے دا ناں دیو راول ای ہا لیکن ہولے ہولے ڈیراور بݨ ڳیا۔دریائے ہاکڑہ دے خشک تھی ونجٖݨ دی وجہ نال ایں قلعے تک حملہ آوراں دی رسائی مشکل تھی ڳیا کیوں جو ایندے اطراف و جوانب اچ پرے پرے تک پاݨی دا کتھائیں نشان نی ملدا۔ایں بناء تے امرائے بہاول پور نے اپݨے ابتدائی دور حکومت اچ ایں قلعے کوں شاہی خزانے کیتے منتخب کیتا ہا۔ 1737ء اچ نواب صادق محمد خان اول نے اے قلعہ راول رائے سنگھ توں کھس گھٖدا۔ بہاول پور تے احمد پور شرقیہ آباد تھیوݨ توں پہلے اے قلعہ والیان ریاست دے محل دا کم ݙیندا ہا۔ ایندے اچ وݙے وݙے تہ خانے ہن۔ سنگ  مر مر دے ہک چبوترے تے جیڑھا شیشے دی چھت نال ڈھکیا ہویا ہے شاہی خاندان دیاں قبراں ہن، قلعے دے مقابل ہک ٻہوں سوہݨی مسیت ہے۔ جیندی بناوٹ دہلی دی جامع مسجد نال ملدی جُلدی ہے۔ مسیت دے سامھے ہک تالاب ہے جیندے اچ مسجد دا پچھانواں پوندے۔

ݙیٹی ݙناں

اے کھیݙ کھیݙݨ کیتے کوئی پنج چھی انگل لمبی تے انوٹھے جِتی ٹھلی لکڑ کوں گھڑ گھڑ تے ݙوہائیں پاسوں نوکدار بݨا گھدا ویندے تے اینکوں ݙیٹی سݙیا ویندے ۔ شہراں اینکوں گلی ڈنڈا سݙیا ویندے ۔ ݙیٹی کوں زمین اُتے رکھ ݙتا ویندے تاں ایندیاں ݙوہائیں نوکاں یا چُنجاں زمین کنوں اُچیاں رہ ویندن ۔ جیکر اِنہاں چنجاں وچ کہیں ہک تے ݙنے یا پتلی سوٹی نال سٹ ماری ونجٖے تاں ݙیٹی ٹپ کھا تے زمین کنوں اُچی چَو ویندی اے تے کھیݙݨ آلا کھݙاری جلدی جلدی ݙنے نال اونکوں سٹ مار تے پرے سٹݨ دی کوشش کریندے ۔ ݙیٹی جِتی پرے ونجٖ پوندی اے ، اُتنی کھݙاری دی کامیابی سمجھی ویندی اے ، بلکہ سٹ نہ مار سڳݨ آلا ہار ویندے تے ݙوجھا کھݙاری واری گھندے ، شہر اچ جِتھاں کھیݙݨ کیتے کھلی جاہ مل ویندی اے ، ݙیٹی ݙنا گُلی ڈنڈے دے ناں نال کھیݙیا ویندے ۔ پر ہُݨ تاں کرکٹ دی بیماری اساݙیاں اے ساریاں کھیݙاں چَٹ کیتی کر ڳئی اے ۔

ذکاء اللہ انجم ملغانی

سئیں ذکاء اللہ خان انجم ملغانی 10 فروری 1950ء اچ وستی سوکڑ تونسہ شریف اچ جٖمئے ۔ والد صاحب دا ناں سردار محمد اجمل خان ہا ۔ سئیں ذکا اللہ خان انجم ملغانی دا سرائیکی شاعری تے سرائیکی وسیب دے حقوق سانگے سیاست اچ وݙا ناں ہے ۔ انہاں ایم اے تے ایل ایل بی کیتا تے تعلقات عامہ اچ ملازم تھی ڳئے تے ڈائریکٹر دے عہدے توں ریٹائرڈ تھئے ۔انہاں 1965 ء اچ شاعری شروع کیتی تے انہاندی ہِک کتاب خواہشوں کا صحرا ہے ۔ سئیں ذکاء اللہ انجم ملغانی دے ݙاݙا سئیں اسلم ملغانی سرائیکی وسیب دے ہیرو ہِن ، انہاں انگریزیں دے خلاف جدوجہد کیتی ۔ ول انگریزیں انہاں کوں جلاوطن کر ݙتا ۔

رحیم یار خان

بہاول پور ڈویژن دا ہک ضلع ہے۔ایندا رقبہ چار ہزار 394مربع میل تے موجودہ آبادی 20لکھ توں ودھ ہے۔ ضلع رحیم یار خان دے شمال اچ ضلع مظفر گڑھ تے ضلع راجن پور ہن۔ مشرق اچ ضلع بہاول پور، مغرب اچ ضلع جیکب آباد تے ضلع سکھر، جنوب اچ بھارت دا علاقہ ہے۔ضلعے دی چار تحصیلاں ہن رحیم یار خان، لیاقت پور، خان پور تے صادق آباد ۔ ضلع دا ݙو ہزار 555مربع میل دا علاقہ چولستان اچ شامل ہے تے آخری کنارہ بھارت دی سرحداں نال ونجٖ ملدے۔او علاقہ جیڑھا جنوب اچ دور تک چلا ڳیا ہے۔ صحرائے کبیر سݙویندے۔ ایندی سطح اُچی ہے تے زمین ریتلی ہے۔صحرائے کبیر دا کل رقبہ ست ہزار مربع میل ہے۔ چولستانی جݙاں ’’روہی ‘‘ دا ناں گھندے ہن تاں انہاں دی مراد صحرائے کبیر ہوندا ہے۔ شہر رحیم یار خان دی بنیاد 1751ء اچ فضل الٰہی خان نے رکھی تے ایندا ناں نو شہرہ رکھیا۔ 1880ء اچ اتھاں ریلوے لائن وچھائی ڳی۔ ریاست بہاول پور دے حکمران سر صادق محمد خا عباسی چہارم نے ایندا ناں تبدیل کر تے اپݨے مرحوم پُتر دے ناں تے ’’رحیم یار خان‘‘ رکھ ݙتا۔1881ء اچ نظامت خان پور توں رحیم یار خان تبدیل کر ݙتی ڳئی۔1866ء توں عدالتی نظام شروع تھیا۔ 1905ء اچ ایکوں ’’ٹائون کمیٹی‘‘ دا درجہ ݙتا ڳیا۔ 1923ء اچ میونسپل کمیٹی بݨا ئی ڳئی ۔ قیام پاکستان دے بعد 1949ء اچ میونسپل کمیٹی دا پہلا اجلاس تھیا تے ست ارکان منتخب تھئے۔ 1954ء اچ امپرومنٹ ٹرسٹ دے ذریعے ٹائون پلاننگ دی سکیم تیار کیتی ڳئی جیندے تحت بزنس مین کالونی، آفیسرز کالونی ، زمیندار ہ کالونی، ماڈل ٹائون ، صادق بازار ، شاہی روڈ تے بانو بازار وجود اچ آئے۔

رزاق سالکؔ

اصل ناں عبدالرزاق ہے۔ 1966ء کوں مہرے والا تحصیل راجن پور اچ پیدا تھئے۔ میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی ۔ کار پینٹر دے شعبے نال منسلک ہن۔ٻہوں محنتی تے چنگے اخلاق دے مالک انسان ہن۔ سرائیکی پڑھݨ لکھݨ دا ٻہوں شونق ہووݨ پاروں سرائیکی شاعری شروع کیتی تے سرائیکی شاعری اچ مقبولیت حاصل کیتی۔ݙاڈھے کمال دی شاعری کریندن۔

روہی نال محبت

کہیں شئے بارے تُساں اوں ویلے تئیں نی جٖاݨ سڳدے جے تئیں تُساں اونکوں ݙیکھ نہ گھنو۔ اتھاں رہ نہ گھنو  خواجہ فرید سئیں 17سال روہی رہ ڳے ایں سانگے روہی دے چپے چپے دے سونہے ہن۔ دیوان فرید اِچ جاہ جاہ تے روہی دا ذکر ملدے ، خواجہ سئیں ݙاڈھی گاٖل کیتی اے ۔ جاہ جاہ تے روہی دی محبت دا ذکر ملدے کیوں جو خواجہ سئیں روہی نال محبت کیتی اے، خواجہ سئیں روہی کوں محبت دی اکھ نال ݙیکھ تے امر کیتے احٖ روہی اِچ شکار آڳن کوئی عرب دا بدو اے تے کوئی مقامی، کوئی ودت ماء دھرتی دے شکار آ ڳن، زمیناں ، نا جائز طریقے تے الاٹ کرائی ویندن، سوال اے ہے میݙے خواجہ فرید دی روہی کتھ ڳئی ؟ تے ماء دھرتی دے پُتریں دی محبت کِتھ ڳی؟ محبت دا تقاضہ اے ہے جو ہرطرح دے شکاری کڈھیے ونجٖن۔

راہی گبول

سئیں راہی گبول دا اصل ناں غلام حسین ہے ۔ حاجی سوݨ خان گبول دے گھر پہلی دسمبر 1952ء اچ بھونگ شریف اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1990 کنوں افسانہ نگاری تے ناول نگاری اچ اپݨی قلم آزمائی کیتی ۔ انہاں دیاں ہُݨ تئیں ڈھیر ساریاں کتاباں آ ڳن ۔ جنہاں اچ ناول بھاڳ سہاڳ ، کونج ، سجٖݨ دشمن تے افسانے دیاں کتاباں جگر دے پھٹ ، ݙکھیں وات شامل ہِن ۔ ایندے نال نال سئیں راہی گبول تے انہاندے سنگتی سئیں قاصر فریدی مرحوم دیاں سرائیکی تعلیم سانگے خدمتاں بے مثال تے لا جواب اِن ۔ انہاں پہلی توں اٹھویں تک دیاں سرائیکی کتاباں لکھیاں ۔

راجن پور

ڈیرہ غازی خان ڈویژن دا ہک ضلع ہے۔ ایں ضلع دے شمال اچ ضلع ڈیرہ غازی خان ہے۔ مشرقی سرحد دے نال نال دریائے سندھ وی واہندے۔ دریا دے پار ضلع رحیم یار خان تے ضلع مظفر گڑھ ہے۔ مغرب اچ کوہ سلیمان دے سلسلے ہن جیڑھے ضلع راجن پور کوں بلوچستان دے ضلع سبی توں جدا کریندن۔ جنوب مغرب اچ صوبہ سرحد دے ضلع جیکب آباد دی حداں ایں ضلع توں ملدین۔ پہلے راجن پور ضلع ڈیرہ غازی خان دی ہک تحصیل ہئی۔ جولائی 1982ء اچ ایکوں انج ضلع بݨایا ڳیا۔ ایندیاں ترائے تحصیلاں ہن۔ راجن پور ، جام پور، تے روجھان۔ راجن پور ضلع دی لمبائی 110میل تے چوڑائی 60میل ہے ۔ شہر راجن پور ڈیرہ غازی خان توں 70میل تے دریائے سندھ توں 17میل دے فاصلے تے ہے۔  تقریباً پنج سوسال پہلے اتھاں پٹھاݨاں دے ہک خاندان ناہر نے حکومت قائم کیتی۔ مغلیاں دے عہد اچ ناہر سرداراں نے انہاں دی اطاعت کیتی۔ ول احمد شاہ ابدالی نے ایں علاقے تے قبضہ کر گھٖدا۔ 1732ء اچ سیت پور دے ہک زمیندامخدوم شیخ راجن نے اے شہر راجن پور آباد کیتا۔1883ء اچ اتھاں ٻہوں سیلاب آیا۔ چنانچہ حکومت نے ہک وݙا پشتہ تعمیر کرایا۔ 22اپریل 1973ء کوں جݙاں ایکوں ریلوے لائن نال مربوط کر ݙتا ڳیا تاں ایندی تجارتی حیثیت اچ نمایاں تبدیلی آ ڳئی ۔

رمضان دانش

ملک محمد رمضان دانش حاجی غلام سرور گوراہا دے گھر پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ ملک صادق حسین صادق کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

ریڈیو اسٹیشن تے سرائیکی وسیب

سرائیکی وسیب اچ پرائیویٹ ایف ایم ریڈیو اݨ گنت اِن البتہ سرکاری ریڈیو اسٹیشن ریڈیو پاکستان ملتان، ریڈیوپاکستان بہاولپور، ریڈیو پاکستان دیرہ اسماعیل خان، ریڈیو پاکستان میانوالی تے ریڈیو پاکستان سرگودھا ہِن ۔

رام لعل

تقسیم دے بعد ہندوستان ونجٖݨ آلے رام لعل اردو افسانے دا ہک معتبر ناں ہن جیڑھے 3 مارچ 1923ء کوں وتہ خیل ( میانوالی ) اچ لچھن داس چھابڑ دے کول پیدا تھئے ۔ ابتدائی تعلیم اتھاؤں حاصل کیتی ۔وتہ خیل دے گلی کوچاں اچ ایہ پروان چڑھئے ۔ 1948ء اچ اپݨے اہل خانہ دے نال نقل مکانی کیتی ۔ لکھنو اچ رہائش اختیار کیتی ۔ جتھاں انہاں چار دفعہ میانوالی میلے دا انعقاد کیتا۔ او جݙاں وی پاکستان آئے اپݨے جنم بھومی دی یاترا نی بھلئے ۔ اکتوبر 1996ء اچ لکھنو اچ نہایت کسمپرسی دی حالت اچ انتقال تھیا۔ 25 توں ودھ تصانیف افسانیاں ، ناول ، تنقید تے سفر نامیں دی صورت اچ شائع تھیاں ۔ جنہاں اچ سدا بہار چاندنی ، آتش خور، آم کے آم ، چراغوں کا سفر، ماسکو یاترا، تبسم ، گلی گلی دریچوں میں رکھے چراغ ، چکبست ، آئینے ، انقلاب آنے تک ،وہ مسکرائے گی ، آگے پیچھے ، رام لعل کے نام خطوط ، نئی دھرتی پرانے گیت ، آواز تو پہچانو، انتظار کے قیدی ، کل کی باتیں ، اکھڑے ہوئے لوگ، گزرتے لمحوں کی چاپ، معصوم آنکھوں کا بھرم، رام لعل کے منتخب افسانے ، ڈوبتا اُبھرتا آدمی ، تلوک چند محروم ( ہندوستانی ادب کے معمار ) ، کُہرا اور مسکراہٹ، مٹھی بھر دھوپ، نیل دھارا ، سورج جیسی رات ، خواب خواب سفر، زرد پتوں کی بہار، نیند نہیں آتی ، آدھا آدمی ، درد کی سیما ، مصیبت کے ساتھی ، کوچۂ قاتل ، اُردو افسانے کی نئی تخلیقی فضا، پانچ مصیبتیں ، سیڑھیوں والا گھر، رام لعل کی پیاری پیاری کہانیاں ، دادی اماں، رام لعل کے شب و روز ، چاچی کا ڈھابہ دے نال نال ٻالیں دیاں کتاباں بھیانک مونچھوں والا پوسٹ مین، اُڑتا ہوا سردار، آنے والے کل کے سپاہی ، ڈیڈی کی چوری چھپ چکین۔ تقریباً 36 ریڈیو پلے آل انڈیا ریڈیو لکھنو، دہلی ، جموں ، سری نگر ، جالندھر، ناروے، بی بی سی توں نشر تھی چکین۔ ڈھیر ساریاں کہانیاں دے مراٹھی ، آسامی ، گجراتی ،پنجابی ، ملیالم ، تامل ، تیلگو، اوڑیا، انگریزی تے روسی زباناں اچ ترجمے تھی چکین ۔

راجندہ بانی

راجیندہ منچندہ بانی دا شمار بھارت دے صفِ اول دے گݨے چݨیئے شعراء اچ تھیندا ہے، او 14 نومبر 1932ء کوں ملتان اچ پیدا تھئے ،قیام پاکستان دے بعد انہاں دا خاندان دلی ونجٖ وسیا ۔او اقتصادیاں اچ اہم ہن ، پیشہ تدریس ہا، جوڑاں دی بیماری اتنا مجبور کیتا جو کئی سال تئیں گھر اچ ای محدود ریہے۔ 1981ء اچ فوت تھئے ۔متعدد شعری مجموعے شائع تھئے ، مذہب، فلسفہ مرغوب موضوعات ہن، منتبار ، ساقی نامہ ، جاوید کے نام، حساب رنگ، شفق شجر قابل ذکر تصانیف ہن۔

روہی چولستان وی توں

خواجہ فرید سئیں اپݨے دیوان دی کافی نمبر 132اچ اپݨے خالق حقیقی کوں مخاطب فرما تے آکھدن ’’ میݙا عشق وی توں ، میݙا یار وی توں ، دین وی توں، ایمان وی توں ‘‘۔ ایندے نال نال خواجہ سئیںاپݨے محبوب حقیقی کوں جتھاں بادل، برکھا، کھمݨیاں ، گاجاں ناں نال پکاریے ، اُتھاں روہی چولستان دا ناں وی ݙتے ۔ او روہی یا چولستان کیا ہے ؟ جینکوں خواجہ سئیں رب دا روپ آکھئے، روہی او ماء دھرتی ہے جیندا ذکر خواجہ سئیں دے دیوان اچ جاہ جاہ تے ملدے ۔ روہی دا لفظ روہ یعنی پہاڑ وانگے اُچے ٹٻے ، روہ توں روہی بݨئے ۔چولستان دا ناں کیویں آئے تے ایندی وجہ تسمیہ کیا ہے ؟ ایں بارے تحقیق دی ضرورت اے ، کیوں جو اے پل ݙو پل دی ڳال نی چھ ہزار سال دا قصہ ہے ۔روہی تے وسیب دے لوک عام طور تے درمیان کوں وچال سݙیندن۔ سندھی اچ اینکوں وچالو آکھیا ویندے، آکھیا ویندے چولستان دا لفظ وچال یا وچالو توں بݨئے ۔ سئیں احمد غزالی ایندے نال اے وی اکھیندن جو چولن، چول اور چولی دے نال نال لفظ چیلستان وی ایندی وجہ تسمیہ تھی سڳدے۔ بہرحال ایندی وجہ تسمیہ جو وی ہے روہی تے چولستان ایجھا من بھاوݨا تے شان آلا خطہ ہے جو خواجہ فرید سئیں اپݨے محبوب حقیقی کوں روہی چولستان وی آکھئے ۔

ٻیا ݙیکھو

•  Wb/skr/میݙی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چھیواں حصہ) ظہور دھریجہ‏

• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (ستواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (اَٹھواں حصہ) ظہور دھریجہ‏