Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چھیواں حصہ) ظہور دھریجہ

وادی ہاکڑہ

دنیا دی ساریاں قدیم تہذیباں دریاواں نال منسوب ہن، تے زیادہ تر دریاواں دی وادیاں کوں ای اعلیٰ انسانی تمدن دے گہوارا ہووݨ دا شرف حاصل تھیا۔ کیونجو قدیم زمانے اچ دریا صرف انسانی استعمال تے زرعی مقاصد کیتے ای پاݨی مہیا نہ کریندے ہن بلکہ او کشتیاں دے ذریعہ آمد و رفت دا بہترین وسیلہ وی ہن۔ ایں سانگے زراعت دے علاوہ تجارت تے صنعت و حرفت دا انحصار وی دریاواں اچ ای ہا۔ ایہا وجہ ہے جو دنیا دے وݙے وݙے قدیم شہر دریاواں دے کنارے ملدے ہن۔

وادی ہاکڑہ موجودہ بہاولپور ڈویژن دے علاقہ تے مشتمل ہے، ولر توں ریتی تئیں سُکا دریائے ہاکڑہ دی وادی پوادھی اُبھے توں پِچھادھی لمے دے پاسے ترائے سو میل لمبی ہے تے ایں دی چوڑائی قریباً پنجاہ میل ہے ۔ دریائے سندھ دا ایہ عظیم معاون دریا جیڑھا اپݨے منبع توں پٹیالہ تئیں دریائے سرسوتی ، بیکانیر تئیں دریائے گھاگھرا تے فورٹ عباس توں صادق آباد تئیں دریائے ہاکڑہ دے ناں توں موسوم ہے۔ جݙاں واہندا ہا تاں ایں دی بھِک تے سینکڑاں بھرے پرے شہر تے انسانی وستیاں ہن ۔ صنعتی تے تجارتی مراکز دفاعی قلعے تے دریائے بندرگاہیں ہن ، انہاں دا علیٰ تمدن تے طرز بود باش ہئی۔ ول ایویں تھیا جو جغرافیائی تبدیلیاں دے نتیجے اچ دریا سُک ڳیا۔ شہر برباد تے وستیاں ویران تھی ڳیاں۔ دریا کیا مِٹا ہک پورا تمدن مِٹ ڳیا تے انسانی وستیاں تے صحرائے چولستان دی زرد ریت اپݨے پنجے گاڑ ݙتے۔

وادی ہاکڑہ اچ انسانی آبادی دی تاریخ شاندار وی ہے تے عبرت انگیز وی ۔ زمانہ ما قبل از تاریخ تے پتھر دے زمانہ توں گھن تے موجودہ سائنسی دور تئیں ایں وادی ا چ شہر دے وسݨ تے اُڄڑݨ تے تمدن تے ثقافت دے بݨݨ تے مٹݨ دی مسلسل داستان ہے۔ دریاواں تے انساناں دی کہاݨی ہے۔ جنہاں ہک ݙوجھے تے ول ول غلبہ پاتا ۔ مختلف مذاہب تے قوماں دی روئداد ہے جنہاں کوں ایں علاقے اچ عروج حاصل ریہا تے انہاں منزلاں تے رستیاں دا بیان ہے۔ ایں وادی دے انساناں کوں جتھوں جتھوں لنگھݨا پیا ایں وسیع علاقے اچ انسانی جدوجہد دی ساری تاریخ بہرحال قدیمی وادی ہاکڑہ دی تاریخ ہے۔

ایہا او تاریخ ہے جیں دے پاݨیاں دی روانی تے وادی دی شادابی کیتے مقدس ویداں اچ دعائیں موجود ہن۔ تے ایہا او افسانوی دریاہے جیں دے بارے اچ دیو مالائی کہانیاں قدیم کتاباں دی زینت ہن ایہ معدوم دریا ہُݨ تئیں جغرافیہ داناں ، مورخین تے ماہرین آثار قدیمہ دے تحقیقی مباحث دا موضوع ہے۔ ایں دی وادی دی مدفون آبادیاں دی باقیات اثریاتی تحقیقات دا مواد فراہم کریندی پئی ہے ۔

وسیب دے ڈویژن ،اضلاع تے تحصیلاں

سرائیکستان چار ڈویژناں دیرہ غازی خان ،بہاولپور ، ملتان ، دیرہ اسماعیل خان تے مشتمل ہے ۔ ایندے نال نال سرگودھا ڈویژن دے کجھ علاقے وی ایں وچ امدن ۔ ایندے نال نال  تحصیلیں دی ڳالھ کروں تاں دیرہ غازی خان ،تونسہ شریف، کوٹ چھٹہ ، راجن پور روجھان ، جام پور، مظفر گڑھ علی پور، کوٹ ادو، خان گڑھ ، جتوئی ، لیہ ، چوبارہ ، کروڑ لعل عیسن ، دیرہ اسماعیل خان ، پہاڑ پور، کلاچی ،ٹانک ، ملتان ، شجاع آباد ، دنیا پور ، ساہیوال چیچہ وطنی ، پاکپتن ، عارف والا، خانیوال کبیر والا، میاں چنوں ،وہاڑی ، میلسی ، بورے والا، لودھراں ، کہروڑ پکا ،جلال پور پیر والا، سرگودھا ،شاہ پور صدر، بھلوال ، خوشاب ، نور پور تھل ، میانوالی ، عیسیٰ خیل ، بھکر، کلور کوٹ، منکیرہ ، بہاولپور ، یزمان منڈی ،حاصل پور، رحیم یارخان، خانپور، لیاقت پور، صادق آباد ، چشتیاں ،بہاولنگر ، فورٹ عباس، ہارون آباد، منچن آباد شامل ہِن ۔ ایویں اگر ضلعیں دی ڳالھ کروں تاں سرائیکستان اچ رحیم یارخان، بہاولپور، راجن پور، بہاولنگر، وہاڑی، لودھراں ،ملتان ، مظفر گڑھ ، دیرہ غازی خان، پاکپتن ، ساہیوال ،خانیوال ،اوکاڑہ، ٹوبہ ٹیک سنگھ ، جھنگ ، لیہ ، چنیوٹ، سرگودھا، خوشاب، میانوالی ،بھکر، دیرہ اسماعیل خان ،ٹانک دے ضلعے امدن ۔ ایندے علاوہ سندھ تے بلوچستان دے بٖہوں ضلعیاں دی مقامی زبان سرائیکی ہے ۔

واحد بخش ربانی

(1995-1911ء) صوفی بزرگ، عالم دین ، مصنف تے مترجم ہن۔ سیدمحمد ذوقی شاہ دے خلیفہ ثانی ۔ آپ موضع واحد بخش سیال (تحصیل اللہ آباد ریاست بہاولپور ) اچ پیدا تھئے۔ آپ نے بی اے دی ڈگری امتیازی حیثیت نال حاصل کیتی۔ نواب بہاولپور نے آپ دی نمایاں قابلیت کوں سرہیندے ہوئیں آپ کوں اپݨے زیر کفالت گھن گھٖدا تے ایں طرح آپ ڈیرہ دون ملٹری اکیڈمی توں کمیشن حاصل کرݨ اچ کامیاب تھی ڳئے۔ 1933ء اچ آپ افواج بہاولپور اچ بطور لفٹنٹ تعینات تھئے۔ ݙوجھی جنگ عظیم اچ آپ کوں ملایا دے محاذ تے بھیج ݙتا ڳیا۔کئی کتاباں لکھین۔

وسیب دی عورت

عورت دے بغیر اے جہان مکمل کائنی ۔ عورت کوں ادب دے میدان اچ نال رلاوݨا پوسے ۔ عورت بٖہوں وݙی تخلیق کار ہوندی اے ۔ انسانی تخلیق اوندے وجود نال ہے تاں ول او ادب کیوں نی تخلیق کر سڳدی ۔ عورتاں سہرے لکھدین ، او سہرے ادب عالیہ دا حصہ ہِن ۔ انہاں سہریں دے وچ اساں آپ کھڑے ہوندوں ، اساݙا وسیب کھڑا ہوندے ، اساݙی زبان تے ثقافت کھڑی ہوندی اے ۔او سہرے کیا ہوندن در اصل او دعائیں ہوندن ۔ اساکوں وی عورت کوں برابر رتبہ ݙیوݨا پوسے ۔ سرائیکی قلم قبیلے دے لوک تریمتیں دی مدد کرن تے انہاں کوں ادب دے میدان اچ گھن آون ۔ جے اساں ایویں نہ کر سڳیوسے تاں ول وانجھے رہ ویسوں ۔ ہِک ہتھ نال تاڑی نی وڄدی ۔ ہِک ہِک اے ݙو یارھاں ہِن ۔ مرد تے عورت کوں رَلے رل تے نہ صرف ادبی محاذ بلکہ وسیب دے حق حقوق دے محاذ تے وی رلے رل تے جنگ لڑنی پوسے۔

وسیب دے دریا تے ڈیم

سرائیکی وسیب بنیادی طور تے دریاویں دی دھرتی تے سرزمین اے ، اینکوں ست دریاویں دی سرزمین وی آکھیا ویندے ۔ سرائیکی وسیب دا اہم دریا ستلج ، سندھ طاس معاہدے دے تحت بھارت کوں ویچ ݙتا ڳیا ، جیندے نتیجے اچ ستلج دی پیج دے سرائیکی علاقے غیر آباد تے روہی وانگے صحرا وچ تبدیل تھیوݨ دا خطرہ پید اتھی ڳئے ۔ سرائیکی وسیب دی ہر قابل کاشت زمین کوں پاݨی ملݨا چہیدے پر اتھاں زیر کاشت رقبے کوں وی بمشکل 50 فیصد پاݨی ملدے ۔ سرائیکی وسیب وچ مزید ڈیمز ، نہراں تے دریاویں ، بیراجز تے پُلاں بݨاوݨ دی لوڑھ ہے ۔سرائیکی وسیب اچ جناح بیراج ، تونسہ بیراج ، چشمہ بیراج ، ہیڈ پنجند، ہیڈ اسلام ، ہیڈ اسلام تریموں تے سدھنائی ہیڈ ورکس بݨائے ڳئے ہِن ۔

وادی سندھ ‘ ڈاکٹر تساتوری دی تحقیقات

معروف اطالوی محقق تے تاریخ دان ڈاکٹر سایل پی تساتوری دریائے ہاکڑہ دے اُتلے حصے دے کناریاں اچ قدیم آبادیاں دا مطالعہ کریندے ریہے۔ انڈین آرکیا لوجیکل سروے دی سالانہ رپورٹ مطبوعہ 1917-18ء اچ انہاں دی تحقیقات دا خلاصہ شائع تھیا ہے۔ انہاں کوں بھارت دے محکمہ آثار قدیمہ دی طرفوں ایہ خدمت تفویض کیتی ڳئی ہئی جو او راجپوتانہ اچ قدیم آبادیاں دے آثار دا سروے کرن۔ انہاں اپݨے کم دا آغاز ریاست بیکانیر دے علاقے توں کیتا۔ انہاں کوں بٖئے آثار دے علاوہ سورت گڑھ توں کئی مجسمے ملئے لیکن بد قسمتی نال اپݨے شاندار کم دی تکمیل توں پہلے ای 1919ء اچ فوت تھی ڳئے۔ 22 سال بعد جݙاں سر آرل سٹائن اُتھوں گزرے تاں اتھاں لبھݨ دے باوجود ڈاکٹر تساتوری دی رپورٹ یا کوئی تحریر انہاں کوں نہ مل سڳی۔ تاہم بعد دی تحریراں توں پتہ چلدا ہے جو محکمہ آثار قدیمہ ہند دے ڈپٹی ڈائریکٹر ڈاکٹر این پی چکر ورتی باریک لکھے ہوئے فل سکیپ دے 228 قلمی صفحات تے مشتمل ڈاکٹر تساتوری دی رپورٹ سر آرل سٹائن کوں فرائم کر ݙتی ہئی۔ رپورٹ دے علاوہ کجھ نوٹس وی ہن جیڑھے سر آرل سٹائن کوں ݙتے ڳئے۔ انہاں توں انہاں بٖہوں زیادہ فائدہ چاتا تے اپݨی رپورٹ اچ ایں دا کئی مقامات تے نہ صرف تذکرہ کیتا بلکہ انہاں نال اتفاق یا اختلاف کیتا ہے۔ ایں جاہ اساکوں سر آرل سٹائن دی رپورٹ دے ذریعے ای ڈاکٹر تساتوری دے مشاہدات تئیں رسائی تھیندی پئی ہے تے جیویں جو پہلے عرض کیتا ونڄ چکیا ہے۔

ڈاکٹر این پی تساتوری کوں صرفگ 1916-17ء تے 1917-18ء دے ݙو سالاں دے دوران بیکانیر اچ واقع آثار قدیمہ دا مطالعہ کرݨ دا موقع ملیا۔ انہاں آثار اچ دریائے ہاکڑہ جیں کوں بیکانیر اچ گھاگھرا آکھیا ویندا ہے دے کناریاں تے قدیم آبادیاں دے ٹھیٹر وی شامل ہن تاہم ڈاکٹر تساتوری دی رپورٹ اچ بیکانیر توں ملݨ آلے قدیم مجسماں تعمیرات دے نمونیاں تے تحریراں دے مطالعہ تے زیادہ توجہ مرکوز کیتی ہئی تے او وی زیادہ تر آخری دور توں متعلق ہن تاہم انہاں دے مشاہدات توں دریائے گھاگھرا دے کنارے بٖدھ مت دے نقوش اجاگر تھئے۔ انہاں آثار کوں ڈاکٹر موصوف Cinerary Mounds آکھدے ہن ، انہان چند ٹھیٹراں دی کھٹائی وی کرائی ہئی۔

ڈاکٹر تساتوری دی تحقیقات دے مطابق وادی گھاگھرا اچ عہد قدیم دا ہک اعلیٰ ثقافتی مرکز رنگ محل ہک حکمران دکھو پھلانی دا ہک مضبوط قلعہ ہا۔ مقامی لوکاں دی بیان کردہ روایات دے حوالے نال ڈاکٹر موصوف آکھدے ہن جو ایہ اوہے حکمران ہن جیں دا دارالحکومت فورٹ عباس دے نیڑے قلعہ پھولڑہ ہا۔ ڈاکٹر صاحب دی ایہ وی رائے ہئی ۔ انہاں نے بیکانیر میوزیم اچ آرائشی سلھاں دے او نمونے رکھوائے جیڑھے رنگ محل توں جمع کیتے ڳئے ہن ۔ انہاں سلھاں تے انہاں دے ٹکڑیاں دے ڈیزائن اوہے ہن جیڑھے بعد اچ سر آرل سٹائن کوں رنگ محل توں ملے۔ ایہ امر قابل ذکر ہے جو سر آرل سٹائن انجہانی ڈاکٹر دی مہیا کردہ فہرستاں دے مطابق انہاں سلھاں تے ٹھیکریاں کوں انج انج کیتا۔ ایں کم اچ بیکانیر میوزیم دے کیوریٹر کنور سنگت سنگھ تے مسٹر کرشنا دیو سر آرل دے نال تھئے۔

ڈاکٹر تساتوری ایں مفروضہ دی تردید کیتی ہے جو رنگ محل دے کھنڈرات ہک قدیم تھیٹر دے اُتے موجود ہن۔ انہاں ایں جاہ دی کھٹائی کراوݨ دے بعد ݙسیا جو تلے صرف ریت ہے تے کہیں قدیم آبادی دے نشانات کائنی۔ عوامی روایات دے حوالے نال ڈاکٹر تساتوری آکھدے ہن جو 1800ء اچ مہاراجہ سورت سنگھ دی طرفوں سورت گڑھ شہر وسایا ڳیا تے ایں دے قلعے کیتے سلھاں رنگ محل دے کھنڈرات توں گھن آیاں ڳیاں ۔ ایہ قلعہ ہُݨ ضلع دے صدر دفاتر دے کم آندا پیا ہے۔ کجھ آرائشی سلھاں جیڑھیاں اتھوں گھن آیاں ڳیاں ہن قلعہ دے سامݨے آلے حصے تے لاتیاں ڳیاں ہن جتھاں ہُݨ وی ݙٹھیاں ونڄ سڳدن۔ قلعہ دا گیٹ وی ایں قسم دی سلھاں توں تعمیر کیتا ڳیا ہے ۔ ڈاکٹر تساتوری کجھ سلھاں اتھوں لہاوݨ اچ کامیاب تھئے ۔ کجھ سلھاں ایجھیاں ہن جنہاں کوں جوڑ تے سوہݨے ڈیزائن بݨائے ڳئے ہن۔ ڈاکٹر موصوف دی کوشش توں ایہ آثار ہُݨ بیکانیر میوزیم اچ قدیم نوادر دا درجہ رکھیندے ہن ، کیونجو انہاں دے نمونے تے ڈیزائن ہند تے مندراں توں ملدے ہن۔

وسیب دا ہیرو نواب مظفر خان

والئی ملتان نواب مظفر خان شہید مارچ 1757ء ملتان دے شاہی محل واقع ابدالی روڈ نواب شجاع الدین دے گھر پیدا تھئے ، نواب مظفر خان دی تعلیم و تربیت خالص اسلامی ماحول ئِ چ تھئی، نواب شجاع خان اپݨے پُتر کوں حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے درس ئِ چ حصول علم کیتے بھیڄیا ، ست سال دی عمر ئِ چ آپ ناظرہ قرآن مجید ختم کیتا۔اوندے بعد دینی تعلیم خاص طور تے فن سپاہ گری دی طرف خاص توجہ ݙتی ڳئی، چند سال دے قلیل عرصے ئِ چ آپ تعلیم و تربیت دا عمل مکمل کر گھدا۔

حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی روحانی پیشوا ہووݨ دے نال نال ہک بٖہوں وݙے ادیب تے سرائیکی زبان دے بہترین شاعر وی ہن ، آپ دے کول علمی‘ ادبی تے عسکری محفلاں تھیندیاں رہ ویندیاں ہن ، انہاں محفلاں دا نوابزادہ مظفر خان دی طبعیت تے خوشگوار اثر تھیا ، کم عمری دے باوجود آپ اپݨے استادیں توں ایجھے ایجھے سوال پُچھ گھندے ہن جو استاد وی حیران رہ ویندے ہن ۔ ہک روائت دے مطابق ہک دفعہ مظفر خان اپݨے استاداں توں پُچھیا جو ملتان شہر دی تاریخ کتنی پراݨی ہے ؟ تے اے جو ملتان دی عظمت بارے مشہور فارسی شعر : ۔

ملتان ماء بجنت اعلیٰ برابر است

آہستہ پابنہ کہ ملک سجدہ می کند

کئیں نال منسوب اے ؟ استاد جواب ݙتا جو ملتان شہر دی تاریخ بارے تعین ایں سانگے نی کیتا ونڄ سڳداجو ایندی تاریخ ہزاراں سالاں تے محیط اے ، صرف اتنا آکھیا ونڄ سڳدے جو ملتان کائنات دا واحد شہر اے جو ہزاراں سالیں توں مسلسل آباد ہے تے جتھاں تئیں ملتان دی عظمت بارے شعر دا تعلق ہے تاں اے شعر حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی نال منسوب ہے ، جݙݨ نواب مظفر خان اے ڳالھیں اپݨے استاد توں سُݨیاں تاں او فرطِ مسرت نال جھومݨ لڳے تے بے ساختہ انہاں دی زبان توں اے جملہ ادا تھیا جو جیں شہر ئِ چ فرشتے سجدے کریندے پن اونکوں قیامت تئیں نی مٹایا ونڄ سڳدا۔

وادی سون سیکسر

کوہستان نمک دا جیڑھا سلسلہ کھیوڑہ ضلع جہلم توں شروع تھی تے کالا باغ ڈیم تک ویندے ، اوندے دامن اچ کئی سوہݨیاں وادیاں ہن۔ انہاں وادیاں اچ سون سیکسر دی وادی سب توں سوہݨی ہے۔ سیکسر کوہستان نمک دی سب توں وݙی چوٹی ہے ۔ سطح سمندر توں 5010فٹ دی اُچائی تے واقع ہے۔ اے وادی ضلع خوشاب دے شمالی کونے اچ واقع ہے۔ وادی دی لمبائی تقریباً35میل ، چوڑائی نو میل تے کل رقبہ تقریباً300مربع میل ہے۔ پوری وادی اچ ہکو ای نسل اعوان لوگ آباد ہن جیڑھے حضرت علیؓ دے صاحبزادے امام حنیف دی اولاد ہن۔

اتھاں شہتوت ، انجیر، خومانی، آلو بخارا، پستہ تے ہیں قسم دے ݙوجھے پھلاں دی اعلیٰ قسماں پیدا تھیندیاں ہن۔ اتھاں دے جنگلات اچ بھابھڑا گھاہ بٖہوں پیدا تھیندی ہے جیڑھی کاغذ سازی اچ کم آندی ہے۔ وادی دے پہاڑ معدنی دولت توں مالا مال ہن ۔ لوکاں دے صرف ݙو پیشے ہن یا تاں کاشتکاری کریندن یا ول فوجی ملازمت۔ ایں وادی اچ پیدا تھیوݨ آلیاں لوکاں نے اپݨا ناں اُچا کیتا تے وادی سون سیکسر دا وی۔ انہاں اچ زیادہ مشہور  اے ہن ۔ احمد ندیم قاسمی۔ عبدالقاد ر آزاد۔ پروفیسر ظہور احمد۔ میجر جنرل شفیق احمد۔ بریگیڈیر عزیز احمد۔ بریگیڈئیر اکبر خان اعوان ۔ سینٹ دے رکن محمد حیات خان اعواݨ وغیرہ۔

وسیب دے صنعتاں تے کارخانے

سرائیکی وسیب خام مال تیار کرݨ آلا اہم علاقہ ہے پر اتھاں صنعتاں تے کارخانے بٖہوں تھولے ہن ۔ حالانکہ اتھاں افرادی قوت وافر تے سستی ہے ، حکومت توں ایں اہم مسئلے دی طرف توجہ کرݨ دی ضرورت ہے ۔ بہرحال جیرھے قسم دیاں ملاں تے کارخانے ایں علاقے اچ موجود ہن ‘انہاں دی تفصیل ایں طرح ہے : تھرمل پاور بجلی گھر، پلاسٹک ماربل ملز، ڈھوڈک آئل اینڈ گیس فیلڈ، گتہ فیکٹری ، سیمنٹ، آئل ملاں ، ٹریکٹر فیکٹری ، گھیو ملاں ، ٹیکسٹائل ملاں ، صابݨ فیکٹریاں ، سوتی کپڑا، آئس فیکٹریاں، کاٹن فیکٹریاں ، سٹیل ملاں ، جیوٹ ملاں ،کھاد فیکٹریاں، کپڑیں دیاں لوماں، فلور ملاں ،انرجی ، فوڈ انڈسٹری ، چمڑا سازی وغیرہ وغیرہ شامل ہِن ۔ سرائیکی وسیب اچ ملک دی مجموعی سرمایہ کاری وچوں 40 فیصد خرچ کرݨ دی ضرورت اے پر وسیب واسطے صرف 6 فیصد سرمایہ کاری منظور تھیندی اے تے بمشکل 3 فیصد لڳ سڳدی اے ۔

وݙے لوکیں دی وستی ، دین پور شریف

خانپور دے نیڑے اچ دین پور شریف دی وستی علم و عرفان، تصوف تے روحانیت تے اسلامی تحریکاں دے مرکز دی حیثیت نال سابق ریاست بہاولپور اچ نمایاں مقام دی حامل رہی ہے۔ تقریباً ہک صدی پہلے موجود دین پور دی جاہ گھاٹا جنگل ہا، خلیفہ غلام محمد ؒ اپݨے مرشد حضرت سلطان العارفینؒ توں خرقہ خلافت حاصل کرݨ دے بعد ایں جاہ سکونت اختیار کیتی تے تھوڑے ای عرصے اچ ایہ ویران جاہ ہک آباد وستی دی شکل اختیار کر ڳئی، ایں وستی اچ خلیفہ صاحب ہک مسیت بݨوائی ، جیں اچ ہر ویلھے فقراء دی جماعت ذکر واذکار اچ مشغول راہندی ہئی۔حضرت صاحب دی وفات دے بعد رشد و ہدایت دا سلسلہ آپ دے فرزند ارجمند مولانا عبدالہادی ؒ جاری رکھیا تے ایں ویلھے حضرت دے فرزند مولانا سراج احمد ایہ سلسلہ جاری رکھیا ہویا ہے۔ دین پور شریف تحریک ریشمی رومال ، تحریک خلاف تے تحریک ختم نبوت دا اہم مرکز ہا۔ ہندوستان بھر دے علمائے کرام دین پور اچ آوݨ اپݨی سعادت سمجھدے ہن۔، حضرت مولانا عبیدا للہ سندھی ، مولانا تاج محمد، حضرت خلیفہ غلام محمد، حضرت مولانا عبدالہادی تے بٖئے اکابرین دے مزارات اتھائیں انتہائی سادہ مقبریاں اچ ہن۔

وسیب دی زبان دا ناں

’’سرائی‘‘ وسیب دا ہک قدیم تے پراݨاں لفظ اے جیندا مطلب ہے معزز تے سردار،اے لوظ وسیب ئِ چ صدیں توں الایا ویندے ،احترام دے طور تے اے لوظ کجھ لوکیں دے ناں دا حصہ بݨدا رہ ڳے جیویں حکیم الٰہی بخش سرائی آف لیہ اتے احترام دے طور تے اے لوظ کجھ قبلییں دا حصہ وی بݨدا رہ ڳے جیویں خان پور ئِ چ ہک بٖہوں وݙا قبیلہ کورائی ہے پر احترام دے طور تے اس سارا قبیلہ سرائی اکھویندے ۔ایں قبیلے دے وݙے آݙت خاں سرائی بٖہوں وݙے آدمی ہن ،عبدالرحیم خاں سرائی خان پور دے بٖہوں وݙے زمیندار تے سیاستدان ہن ، سردارمرید خان سرائی یونین کونسل کوٹلہ ماہی دے ہمیش توں ناظم تے چیئر مین بݨدن ۔سرائی دے ناں تے بٖہوں ساریاں آبادیاں تے وستیاں وی ہن جیویں جو دھریجہ نگر دے نال آلی دھریجییں دی وستی دا ناں ’’سرائی دا کھوہ ‘‘ ہے ۔ سرائی لوظ توں سرائیکی بمعنی سردار  معزز تے وݙے لوکیں دی زبان ۔اے ہک وجہ تسمیہ ہے جو کہ خطے دی خوشحالی دی وجہ توں سامھے آیا ، کیوں جو سرائیکی خطے کوں ایندے دریاویں دی وجہ توں ’’ سیت سندھو‘‘ یعنی ست دریاویں دی سر زمین آکھیا ڳیا تے سیت سندھو ئِ چ رہݨ آلے لوکیں کوں سرائی آکھیا ڳیا جو کہ بعد ئِ چ سرائیکی ئِ چ بدل ڳیا ۔ سردار یا معزز دراصل اتھاں رہݨ آلے صرف او نی جو سرائی اکھویندن بلکہ سارے لوک ہن ، سرائی توں سرائیکی وی تے سکنی حوالے نال سرائیکستان وی ہے ۔ ایں خطے کوں سرائیکی دیس ، سرائیکی ݙیس تے سرائیکی دیش وی آکھیا ڳے ۔ دیس ݙیش تے دیش ، ہکو لوظ اے ، بعض علاقیں ‘‘دیس ‘‘ بعضئِ چ’’ ݙیس ‘‘ تے بعض ئِ چ ’’دیش‘‘ الایا ویندے ۔ جیویںملتان بہاولپور دال تے دیرہ اسماعیل خان ئِ چ ’’ݙال ‘‘ الایا ویندے اے تھولے تھولے فرق دنیا دے سارے زبانیں ئِ چ ہوندن ۔اساݙے خطے کوں سرائیکی وسیب وی آکھیا ویندے ، اے ناں وی ݙاڈھا من بھاوݨا ہے ، میݙی ہک کتاب دا ناں ’’سرائیکی وسیب ‘‘ ہے ، ایں ناں تے میں روزنامہ خبریں وچ پندھراں سال توں زائد عرصہ کالم وی لکھیے ،جݙان میݙی کتاب ایں ناں نال آئی تاں معروف ریسرچ سکالر خواجہ طاہر محمود کوریجہ سئیں آکھیا جو دھریجہ صاحب ! تیݙی بخشش سانگے لفظ ’’سرائیکی وسیب ‘‘ ہی کافی ہے ،جو اپݨے خطے کوں ریاستی بہاولپور ی یاملتانی اکھواوݨ نکی ڳالھ ہئی ہݨ صادق آباد توں ڈی آئی خان تک اساں اپݨے علاقے کوں اپݨا وسیب آکھ سڳدوں ۔

وادی سندھ دا مغالطہ

سرائیکی وسیب جینکوں کجھ کتاباں وچ وادی سندھ دا حصہ وی آکھیا ڳے ، پر گاٖلھ ایویں نی ، سرائیکی وسیب وادی سندھ دا حصہ نی بلکہ سرائیکی وسیب مکمل تے نویکلی تہذیب اے تے بٖئے علاقے ایندا حصہ ہن۔ اے ٹھیک اے جو ملتان ہک ویلھے سندھ دا دارالحکومت ہا اَتے اے وی ٹھیک اے جو سندھ دا علاقہ اوچ دی سلطنت دے ماتحت وی رہ ڳے ۔ ایویں کجھ عرصے کیتے ملتان وی سندھ نال رَلیا رہ ڳے ، پر سچی گاٖلھ اے ہے جو سندھی تے سرائیکی ݙو الگ الگ تہذیباں ہِن ، برصغیر دے معروف محقق ڈاکٹر گوپی چند نارنگ اپݨے ہک مقالے جیڑھا پہلے عالمی سرائیکی کانفرنس 1992ء نیو دہلی دے موقعے تے پڑھیا ڳیا وچ انہاں ثابت کیتا جو سرائیکی ’’مادر لینگوئج‘‘ اے ، اَتے اے برصغیر دے اکثر زبانیں جیندے وچ سنسکرت وی شامل اے ، دی ماء اے ۔ ایں واسطے سرائیکی زبان تہذیب کوں کہیں بٖئی زبان نال سلہاڑیا ، گڈ مڈ کرتے خراب نی کرݨا چاہیدا۔

سرائیکی خطہ دریاویں دی سر زمین اے اَتے لَوظ سندھ دا لغوی معنی وی دریا تھیندے۔ ایندا مطلب اے سرائیکی خطہ جینکوں ست دریاویں دی دھرتی آکھیا ویندے ، اوندا ہک حصہ سندھ وی ہے ۔ ایں حساب نال سندھ سرائیکستان ہک اِن۔

ہاکڑہ تہذیب دنیا دی سب توں پُراݨی تہذیباں وچوں ہک ہے ۔ سرائیکی وسیب ایں وادی دا مرکزی حصہ رہ ڳے ۔ ایں گاٖلھ دا ثبوت آثارِ قدیمہ دیاں او تحقیقاں ہِن جیڑھیاں اساکوں اے ݙسیندن جو ایں دھرتی وچ ہاکڑہ تہذیب جہی وݙی تہذیب ہک زمانے اپݨے عروج تے رہی ، ایندے نال نال جلیل پور گنویری آلا تے ملتان ساݙے او علاقے ہِن جیڑھے ساݙے وسیب بارے ڳول پھلور کرݨ آلیں کیتے بٖہوں کجھ لُکائی کھڑن۔

ملتان کنوں پنجاہ میل دے فاصلے تے پنج سوا پنج ہزار سال پراݨی جلیل پور 1دے ناں دی وستی ملی ہے ۔ ایں توں علاوہ ڈاکٹر مغل دے چولستان دے سروے دے مطابق دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی وادی وچوں حاصل شدہ معلومات سرائیکی وسیب وچ تہذیب دے ارتقاء بارے انقلابی اہمیت رکھدن ۔ ڈاکٹر صیب آکھدن جو ’’ایویں لڳدے جو وادی سندھ دی تہذیب اصل وچ چولستان وچ ڄمی ہے ، کیوں جو اِتھاں ایں تہذیب دے ارتقاء دیاں ساریاں کڑیاں دے ثبوت مِلدن ۔ چولستان دے سروے دے بعد اے نتیجے سامݨے آئن جو چولستان دا ہاکڑہ تمدن۳۵۰۰ق م دا تمدن ہے تے اے جلیل پور داہم عمر اے ۔ ایں توں علاوہ چولستان کوٹ ڈیجی (سندھ) دیاں ہم عمر وستیاں وی ملین۔ چولستان وچ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دیاں ہم عمر وستیاں ہک سو چھیاٹھ(۱۶۶)دی تعداد وچ ملین تے ایں تہذیب دے زوال دیاں نشانیاں وی او اِتھاہوں لبھݨ وچ کامیاب تھئی اے۔

ایں تہذیبی ترقی دے زوال دا سبب اے تھیا جو ہاکڑہ (گاگرا) دریا سُکݨ لڳ پیا ، تھیندیں تھیندیں اے دریا سُک ڳیا تے وسیب دیاں ساریاں نشانیاں اوندی ریت وچ لُک ڳیاں ۔سرائیکی خطہ بلاشبہ ایہو جیہا خطہ ہے جتھاں مزید تحقیقات کرایاں ونڄن تاں بٖہوں سارے قدیم آثار اِتھوں ظاہر تھی سڳدن۔ملتان دا قدیم قلعہ ملتان سرائیکی وسیب دی عظمت دی ہک وݙی نشانی تے دلیل دے طور تے موجود اے ۔ ایویں دیرہ غازی خان دا قلعہ ہڑند وی کُھریاں چا تے سرائیکی وسیب دی قدامت دیاں بانگاں ݙیندا کھڑے۔

ڈاکٹر مغل دی محنت نال چولستان وچ بٖتری(32)ایہو جیہاں جاہیں ملین جنہاں کوں 4000توں 3000سال قبل مسیح دیاں وستیاں وی آکھیا ونڄ سڳدے ۔ انہاں وستیاں وچ ملݨ والے اے تھاں بٖہوں انوکھے ہن ۔ ہتھ نال بݨیے ہوئے تھاں اَتے رنگ آلے ہن ۔ انہاں وچ کجھ موٹے تے وݙے ہن تے کجھ چھوٹے تے پتلے ہِن تے کجھ تاں ایہو جہے وی ہِن جیڑھے وادی سندھ وچ اَحٖ تئیں نی ملیے۔

چولستان دیاں انہاں پراݨیاں وستیاں وچوں نِکیاں نِکیاں ٹنڈیں جنڳھیں آلے زناوریں دیاں مورتیاں ، پتھراں دے ٹوٹے تے بٖہوں سارے اَوزار مِلین ۔ اِتھاں پتھر دی صنعت ترقی کریندی پئی ہئی ، ایں واسطے پتھر دے چاقوں ، برمے ، تیر تے رَنبے وی ملیے ہِن ۔ چولستان دیاں انہاں بٖتری (۳۲) وستیاں دے آثار (ملتان اے) جلیل پور دی پہلی تے ݙوجھی وستی سرائے کھوں (ٹیکسلا نال) گوملا دی پہلی آبادی تے رحمن ڈھیری (ڈیرہ اسماعیل خان) توں مِلݨ انہاں اوزاراں نال ایندا موازنہ کیتا ونڄ سڳدے۔

وسیب دا یونان تونسہ شریف

تونسہ شریف ضلع ڈیرہ غازی دی ہک تحصیل تے مشہور قصبہ ہے ۔ ڈیرہ غازی خان توں تریہہ میل دے فاصلے تے دریائے سندھ دے کنارے، کوہ سلیمان دے دامن اچ واقع ہے۔ اتھاں ممتاز صوفی بزرگ خواجہ محمد سلیمان تے خواجہ محمود دے مزارات ہن۔ کجھ میل دے فاصلے تے قیصرانی دے علاقے اچ روڈو دے مقام توں قدرتی گیس دا وݙا ذخیرہ دریافت تھیا ہے۔ایں کوں سرائیکی وسیب دا یونان وی آکھیا ویندے ‘ اتھاں وݙے ناں آلے سرائیکی ادیب ، دانشور تے شاعر پیدا تھین ۔

ہوٹل ہالی ڈے ان:

ابدالی روڈ تے واقع ہوٹل ہالیڈے ان دی سوہݨی عمارت واقع ہے ۔ ایندی خوبصورتی کیتے ہلکے ہلکے بھورے رنگ گُٹکا تے رنگین شیشہ استعمال کیتا ڳیا ہے۔

ہاکڑہ تمدن

ڈاکٹر مغل1974ء توں گھن تے 1977ء دے موسم سرما تک چار واری چولستان دا سروے کیتا ۔ انہاں اُتھاں جیڑھیاں دریافتاں کیتن ، چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا)  دی وادی وچ 424جیڑھیاں جو قدیم وستیاں لبھین ، اُنہاں دے نتیجے وچ پاکستان دے پراݨے تہذیبی ارتقاء دے سلسلے وچ انقلابی نوعیت تے اہمیت دے انکشافات تھئے ہن ۔ تحقیق دے نویں زاویے سامھے آ ڳئے ہن ، ایویں لڳدے جیویں وادی سندھ دی تہذیب دراصل چولستان دی وادی ہاکڑہ وچ جنم گھدا ہا کیوں جو اتھوں ’’قبل از ہڑپائی دور‘‘(۳۰۰۰۰؍۲۵۰۰ق ۔ م) یعنی ہاکڑہ دور (۳۰۰۰ ؍۳۵۰۰ ق ۔ م) ابتدائی ہڑپہ دور (۲۵۰۰؍۳۲۰۰ق ۔ م) ’’عروج یافتہ ہڑپائی دور‘‘ (۲۰۰۰؍ق ۔ م ) تے وَل ’’متاخر ہڑپائی دور‘‘(۱۸۰۰ ق ۔ م) دی وستیاں لبھیاں ڳن ۔ چولستان وچ وادی سندھ دی ہڑپائی تہذیب دے آغاز ، ایندے ارتقاء عروج تے وَل زوال دے شواہد دے امین قدیم آثار سامھے آ ڳن ۔ ایندا مطلب اے تھیا جو ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ اتھاں پیدا تھی تے عروج کوں پُڄی تے وَل زوال آشنا وی تھئی ۔ ڈاکٹر مغل دے الفاظ وچ ’’چولستان دے سروے توں جیڑھے نتائج سامھے آئن او انتہائی حیران کن تے معلومات افزاء ہِن ۔ چولستان توں وݙی مقدار وچ تہذیبی و تمدنی باقیات ملیاں ہن ۔ انہاں باقیات دے تفصیلی تجزیے تے توضیح دا کم باقی ہے ۔ (وادی سندھ دی) ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ دی ابتداء عروج تے زوال تے پاکستان دے میدانیں وچ اولین انسانی وستیاں دے بارے وچ بنیادی سوال کیتے ویندے ہن ۔ ہُݨ تک چولستان توں جیڑھیاں اثری باقیات ملین اُنہاں دی روشنی وچ  بنیادی سوالاں دے سلسلے وچ بعض ضروری نتائج اَخذ کیتے ونڄ سڳدن۔

ڈاکٹر مغل چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی گزرگاہ دے نال نال جیرھے424جاہیں دا پتہ لاتے انہاں وچوں 363ہڑپائی تہذیب دے چار مراحل یعنی ’’قبل از ہڑپائی تمدن‘‘،’’ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب‘‘ تے ’’متاخرہڑپائی تہذیب‘‘ دے آئینہ دار ہن ۔ چولستان وچ اُنہاں دے ہڑپائی تہذیب دے ابتدائی دور توں وی پہلے یعنی ’’قبل از ہڑپائی دور‘‘ دی ودھانوے فیصد وستیاں دی نشاندہی کیتی اے ۔’’قبل از ہڑپائی دور‘‘ دے ایں تمدن کوں چولستان دی ’’ہاکڑہ وادی‘‘ دی نسبت نال ’’ہاکڑہ تمدن‘‘ دا علمی ناں ݙتا ڳے ۔ ایں ’’ہاکڑہ تمدن‘‘ دا تعلق چوتھی ہزاری قبل مسیح دے ݙوجھے نصف (۳۵۰۰ ق ۔ م) نال ہا تے اے جلیل پور دا ہم عصر اے۔ ہاکڑہ تمدن دے علاوہ چولستان وچ ’’کوٹ ڈیجی تمدن‘‘ یعنی ابتدائی ہڑپائی تمدن دی امین وستیاں وی ملین ۔ انہیں دی تعداد چالھی (40)اے ۔ پاکستان دے ݙوجھے علاقیاں وچ ابتدائی دور دی علم برادر وستیاں جلیل پور سرائے کھولا (پنجاب) تے کوٹ ڈیجی (سندھ) وغیرہ ہِن ۔ چالھی جاہیں کوں پاکستان وچ مِلݨ آلی (ہم عصر) وستیاں دی صف وچ رکھ تے ݙٹھا ونڄے تاں ہک ایجھے (ابتدائی ہڑپائی(ابتدائی شہری) تمدن دا پتہ لڳدے جیڑھا ہڑپہ تے موہنجودڑو جہے پراݨے شہراں دے ظہور توں پہلے وادی سندھ وچ تشکیل تھیندا پیا ہا۔ چولستان وچ جنہاں قدیم وستیاں دے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دے شواہد سامھے آئن ، انہاں دی تعداد ہک سو چوہتر(174)ہے ۔ چولستان وچ ڈاکٹر مغل دے اثریاتی سروے دی ہک بٖئی انتہائی اہم خصوصیت اے ہے جو ایندے نتیجے وچ اِتھاں ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ دے ’’دور متاخر‘‘ دے تہذیبی آثار وی ملیے ہِن ۔ ایں تمدن دی حامل پراݨیاں وستیاں دی تعداد پنجاہ (50)اے۔

ہاکڑہ منہ پھیر ڳے

سرائیکی وسیب دا وݙا دریا ہاکڑہ جݙاں منہ پھیر ڳیا تاں ہاکڑہ تہذیب مِٹ ڳئی ، ہَسدے وَسدے شہر ویران تے چولستان بݨ ڳے ۔ ہاکڑہ دی ایں پراݨی گزرگاہ تے جیڑھے لوک آباد تھے او مخصوص ’’منقوش بھورے‘‘ سفالی تھاں بݨیندے ہَن ۔ اِنہاں تھانواں کوں استعمال کرݨ والے ہُݨ توں کئی ترائے ہزار سال پہلے وی موجود ہَن تے اے او دور ہا جݙاں آریہ پاکستان تے حملہ آور تھی تے اِتھاں پیر دَگھیر گھدے۔ تاں کیا اے تھاں بݨاوݨ آلے آریہ ہن ؟ او جیڑھے وی ہوون چولستان وچ اُنہاں دیاں ݙاہ(10)وستیاں دے آثار ملیے ہِن۔

ہمدرد کھوسہ

اصل ناں امداد حسین ہمدرد کھوسہ قلمی ناں ہمدرد تے ابے سئیں دا ناں غلام کاظم کھوسہ ہے۔ کھوسہ برادری نال تعلق ہے۔ 1986ء کوں معموری دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ بی اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت اختیار کر گھٖدی ۔ 1995ء کوں سئیں سعید احمد راشد دی شاگردی اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ پن نہ بازار ملنگݨی شامل ہے۔ دیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ بٖہوں چنڳے انسان ہن۔ سرائیکی ماء بٖولی تے اپݨی دھرتی نال بٖہوں پیار کریندن۔

ہر چرن چاولہ

اردو ادب اچ بین الاقوامی شہرت دے حامل افسانہ نگار ہرچرن چاولہ 3 نومبر 1925ء کوں داؤد خیل میانوالی اچ پیدا تھئے ۔ جولائی 1971ء اچ بھارت توں 13 ملک گھمݨ دے ارادے توں نکلے تے اِیݙے اُوݙے دی دنیا ݙیکھݨ دے بعد ناروے اچ ٹِک ڳئے۔ ایں دوران ہندوستان تے پاکستان اچ آوݨ ونڄݨ ریہا۔ 1987 اچ آخری دفعہ پاکستان آئے۔ انہاں دی تصانیف اچ ’’البم ، درندے ، عکس آئینے کے ، چراغ کے زخم، ریت سمندر جھاگ ‘ گریباں بولتا ہے ‘‘شامل ہِن ۔ انہاں دا آکھݨ ہے جو میݙا جسم بھارت اچ ریہے یا ناروے اچ میݙا ذہن تے میݙی روح ہمیش میانوالی اچ راہندے ہن۔ میں جیڑھا کجھ لکھیا ایں اچ میݙی دھرتی دا سہاگ ضرور شامل ہے، انہاں کوں داؤد خیل دے مرونڈے مردے دم تئیں یاد ریہے جیڑھے مائی بختاں چاول بھُن تے بݨیندی ہئی تے انہاں اچ گُٖڑ دے شِیرے دے نال اپݨیاں دعائیں وی شامل کرݙیندی ہئی، انہاں دی اہلیہ  وی سرائیکی دی نظم گو شاعرہ ہئی۔

ہائیکورٹ بلڈنگ

لاہور ہائیکورٹ ملتان بنچ کئی ݙہاکیاں توں کم کریندا پے۔ چھائونی دے علاقے اچ پُراݨا بہاولپور روڈ دے اختتام تے واقع ہائیکورٹ دی عمارت ملتان دے روایتی فن تعمیر دا نمونہ ہے۔ایندے علاوہ ابدالی روڈ تے پی۔ آئی ۔ اے بکنک آفس تے روزنامہ نوائے وقت دی جدید عمارات وی ملتان دی عمارات اِچ ہک سوہݨا ودھاراہن۔

ہیرانند سوز

فرید آباد ہندوستان اچ قیام پذیر اردو تے سرائیکی دے ممتاز شاعر تے افسانہ نگار، ہیرانند سوز دا تعلق وی میانوالی توں ہے۔ او پاک و ہند دے ادبی حلقیاں اچ کہیں تعارف دے محتاج کائنی، افسانوی مجموعہ ’’ کاغذکا کفن ‘‘ کوں ادبی حلقیاں اچ خوب پذیرائی ملی۔ عطا اللہ عیسیٰ خیلوی دی آواز اچ غزل ’’ تو ڈھونڈ فلک پر باغِ ارم ، اپنا تو عقیدہ ہے زاہد، جس خاک پہ دو دل پیار کریں وہ خاک جنت ہوتی ہے‘‘ ڳائی تاں ایں غزل دا ایہو شعر بٖہوں پسند تھیا ۔ ’’ نقش گر ‘‘ دے ناں توں کشمیری لال ذاکر دے نال ہریانہ دے اردو افسانہ نگاراں دے کوائف تے مبنی ہک کتاب ترتیب ݙتی ۔اپݨا اشاعتی ادارہ قائم کیتا۔ انہاں دے افسانیاں اچ سرائیکی تہذیب اپݨے سارے حسن دے نال جلوہ گر تھیندی ہے ، انہاں دی ہک نظم ’’ دھرتی کے زخم ‘‘ انہاں دے احساسات دی ترجمان ہے۔ انہاں دا شعری مجموعہ ’’ سورج میرے تعاقب میں ‘‘ ہے ، انہاں دیاں لکھیاں نعتاں کوں حکومت ہند تے عالمی سطح تے انعام ملین ۔

ہوشو شیدی

سرائیکی وسیب دے لوک ہک ویلھے ترائے چار مُکیں دے مالک ہوندے ہن ، انہاں ملکیں وچ سلطنت ملتان ، ریاست بہاولپور، ریاست دیرہ غازی خان ،ریاست خیر پور تے ہکے ویلھے سندھ دے بادشاہ مثلاً سومرے سمے سرائیکی ہَن ۔ سندھ تے قبضے کیتے نیت دے کھوٹے حملے کریندے رہ ویندے ہن تے سرائیکی ماء دھرتی دے حلالی پُتر انہاںدے نال مقابلے کریندے ہن۔ انہاں حلالی پُتریں وچوں ہک ناں ہوشو شیدی ہا۔ جݙاں حملہ آوریں سندھ تے حملہ کیتا تاں ہوشو شیدی ہکل ݙتی ’’ سر ݙیسوں ‘ سندھ نہ ݙیسوں ‘‘ ۔ احٖ ہوشو شیدی تے ایندے ایہے لفظ سندھ دی تریخ دا حصہ بݨ ڳن ۔

ہندواں دے میلے

ملتان ئِ چ ہندواں دے میلے لڳدے ہِن انہاں وچ بدھلہ سنت دا میلہ ۔سورج کنڈ میلہ ۔ رام تیرتھ میلہ ۔ جوگ مایہ میلہ ۔ وساخی میلہ ۔ میلہ نار سنگھ چوداس تے بٖئے میلے وی ملتان دے نال نال سارے وسیب وچ ،گدے ہن پر سب توں وݙا میلہ پر ہلاد میلہ ہا جتھاں سارے ہندوستان ئِ چوں یاتری امدے ہن ،ملتان ہندو اں دا مقدس مقام ہا ،جیویں پنجاب حکومت گردوارے بحال کیتن ایویں پر ہلاد مدرسہ دی بحالی سانگے وی پنجاہ لکھ رکھیت ڳئے ہن نی ڄاݨے او کیݙے ڳئے ؟

ہک تحقیقی کتاب

کجھ مُد پہلوں کراچی توں ہک تحقیقی موسوم بہ Paradise Gods شائع تھئی ، ایندے اچ ایں خطے بارے لکھیا ڳئے جو وادی مہران ( مرکز ملتان) ایجھا خطہ ہے جتھاں انسان پہلی دفعہ اپݨے ݙو پیریں تے کھڑا تھیوݨ تے ٹرݨ شروع کیتا، جتھاں تہذیب ایجاد تھئی تے انسان کوں مہذب بݨاوݨ دے عمل دا آغاز تھیا ۔ ایں علاقے اچ سب توں پہلے فن تحریر ایجاد تھای ۔ خثت سازی تے پختہ عمارتاں تعمیر کرݨ دا کم سب توں پہلے اتھاں شروع تھیا ، کتاب اچ مزید لکھیا ڳئے جو ایں علاقے پوری کائنات اچ سوتی کپڑا سب توں پہلے متعارف کرائے ، وزن تے پیمائش دے ایجھے پیمانے اتھاں ایجاد تھئن جو وال برابر وی فرق نہ ہا، نہراں کھبٹ تے زمین سیراب کرݨ تے بحری تجارت دے عمل دا مُنڈھ ایں خطے توں شروع تھیا، کتاب اچ ایں علاقے بارے بٖیاں وی بٖہوں ساریاں معلومات ݙتیاں ڳن۔

عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو ملتان تے ݙوجھا سرائیکی خطہ احٖ توں نی بلکہ ہزاراں سالاں توں تہذیبی ، ثقافتی تے روحانی مرکز دے طور تے قوماں تے تہذیباں دی رہنمائی کریندا آندے ، ایں علاقے نے جتنے وی سائنسدان ، ہنر مند تے عالم فاضل پیدا کیتن شاید ای کہیں خطے پیدا کیتے ہوون پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو ایں علاقے اچ پناہ حاصل کرݨ والے کجھ دوست اے آکھ تے ایں علاقے دی عظمت توں انکاری کر ݙیندن ، جو اساݙے آوݨ توں پہیل ایں علاقے دی لوکاں کوں گڑ بݨاوݨ وی نہ آندا ہا ، خیر اے تاں سوچ تے ظرف دی ڳالھ اے ۔

ملتان بٖہوں وݙا تہذیبی مرکز ہے ، اتھاں سینکڑاں جہیں ایجھیاں ہن جتھاں کم کرݨ دی ضرورت ہے مگر کم کیتے ایں جذبے تے سرمائے دی ضرورت ہے جو جیرھا سابق حکمراناں دے دل اچ لاہور کیتے موجود ہا ، ملتان دا تاریخی قلعہ تہذیبی ،ثقافتی اثاثہ ہووݨ دے نال نال برصغیر جنوبی ایشیاء دا بٖہوں وݙا روحانی مرکز وی ہے ، اتھاں غوث العالمین حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی ، شاہ رکن عالم ، شاہ صدر دین ، والئی ملتان نواب مظفر خان شہید دے مزارات ہن ، پر زائرین کوں کہیں طرح دی کوئی سہولت میسر کائنی ، اتھاں داتا دربار لاہور دے بر عکس کوئی میوزیم ، کانفرنس ہال ، مدرسہ ، لائبریری تے مسافر خانہ کائنی ، بٖیا تاں بٖای زائرین کیتے اتھاں پیوݨ دا پاݨی وی میسر کائنی ،ایں پاسے توجہ کرݨ دی خاص ضرورت ہے ۔

ہڑ بھچ

ایں کھیݙ اچ ݙو ٹیماں بݨایاں ویندن ، کھݙاری انجو انج کرݨ واسطے ’’ ہڑبچھ‘‘ تھیندی اے ، کئی علاقیاں اچ اینکوں ’’ بُٖکݨ ‘‘ وی آکھیا ویندے ۔ کھݙاریاں وچوں ݙو کھݙاری معتبر یا وݙیرے بݨ ویندن ، کھیݙ کئیں پہلے شروع کرݨی اے ؟ ایں ڳالھ دا فیصلہ کرݨ کیتے پُکھے پئے ویندن یا کرنسی سکے نال ٹاس پاتا ویندے ، ایں ٹاس کوں ’’ چین بُت‘‘ آکھیا ویندے ۔ پُکھئے پئے ونڄݨ یا ٹاس تھی ونڄݨ دے بعد کھیݙ شروع تھی ویندی اے ۔ اں ول آؤ اوساں انہاں کھیݙاں دے بارے تہاکوں ڄاݨ سنڄاݨ کرویندوں۔

ہوائی اݙے

سرائیکی وسیب اچ چھ ہوائی اݙے تے انہاںدے ایئر پورٹ اِن ، جنہاںاچ ملتان ، دیرہ غازی خان، رحیم یارخان، بہاولپور، دیرہ اسماعیل خان تے سرگودھا دے ہوائی اݙے قابلِ ذکر ہِن ، مخدوم یوسف رضا گیلانی دے دور اچ ملتان کوں انٹرنیشنل ایئرپورٹ دا درجہ ݙتا ڳے تے ملتان ایئرپورٹ بٖہوں سوہݨا بݨ ڳے۔

ہٹھار

دریائی مٹی کٹھی تھی تے بݨݨ آلی پٹی جیں کوں ہٹھار آکھدے ہن ، در اصل دریائے ستلج تے ایں دے گرد و نواح دا علاقہ ہے ۔ اے درمیانی پٹی دے اُبھا اچ ہے ۔ اپݨے آخر تئیںایہ وݙی گھاٹی گھاٹی ڈھلواناں توں گھوڑے دی سم وانگوں مڑدی کٹائیاں توں بھری ہوئی ہے تے موسمی حساب توں چنڳے خاصے چھل دی گزر گاہ ہے ۔ایں علاقے دی مٹی کوں اٹ آکھدن ۔ ایہ دریاواں دی گھن آئی ہوئی تازہ مٹی ہوندی ہے ۔دریا دے پیٹ دی جیں کوں کچے دی زمین آکھدے ہن ، صورتحال چھل دے موسم اچ خاصی دگرگوں تھی ویندی ہے ، کیونجو سیلاب دی درمیانی مدت اچ لوک دریا دے پیٹ یا کچے دے علاقے اچ کھیتی باڑی کریندے ہن تے رہائشی علاقے بݨا گھندے ہن ،۔ چھل دے ݙینہاں اچ سب توں زیادہ نقصان ایں کچے دے علاقے دا تھیندا ہے ،کیونجو فصلاں تے وستیاں سیلابی ریلیاں اچ ویہہ ویندے ہن ، کجھ ایجھی صورتحال دریا دی بھِک تے موجود فصلاں تے وستیاں دی ہوندی ہے۔

ہک تریخی کھوہ

موضع اصحابہ توں جیرھی سڑک موضع مدد کی کیتے ویندی ہے اوندے شمال وچ پراݨی ݙل دے ناں توں ہک جاہ مشہور ہے، اتھاں ہک غیر آباد کھوہ ہے، اساݙی مقامی زبان وچ غیر آباد کھوہ کوں ݙل آکھدن ایں کھوہ دی تعمیر وچ جیرھیاں سِلھیں لڳیاں ہویا ہن او تریخی حیثیت دی مالک ہن ، اے سِلھیں ترائے انچ لمبیاں، ݙو انچ چوڑیاں اِتے ݙڈھ انچ موٹیاں ہن ، ایں قسم دی سِلھ ضلع وچ بٖئی کہیں جاہ تے ݙیکھݨ کوں نی ملیاں ، اتنی چھوٹیاں سِلھیں ایں طرح کھوہ وچ لڳیاں ہویاں ہن جو چنائی وچ استعمال تھیوݨ آلے مصالحے دی ہݨ تئیں شناخت نی تھی سڳی اَتے اے سِلھیں اتنی پکیاں ہن جو ہݨ تئیں کوئی سِلھ وی خستہ کائنی ۔

ہک تاریخی حقیقت

’’شاعر مشرق علامہ اقبالؒؒ دے پُتر تے ہائیکورٹ دے وݙے جج سئیں ڈاکٹر جاوید اقبال سرائیکی زبان دے عظیم شاعر حضرت خواجہ غلام فریدؒ دے مزار تے کوٹ مٹھن تشریف گھن آئے، انہاں فاتحہ خوانی کیتی تے خواجہ سئیں دے درجات دی بلندی واسطے دعا کیتی ۔ ایں موقعے تے گاٖلھ مہاڑ کریندے ہوئے ڈاکٹر جاوید اقبال آکھیا جو خواجہ فرید بٖہوں وݙے صوفی شاعر ہن انہاں اپݨی شاعری دے ذریعے انسانیت کوں پیار محبت دا درس ݙتا۔ انہاں آکھیا جو میݙے والد علامہ اقبالؒ اپݨی چھیکڑی عمر وچ دیوان فرید دا مطالعہ وݙی محبت نال کریندے ہن اَتے چھیکڑی عمر وچ خواجہ فرید دا دیوان پڑھدے تے روندے رہندے ہن ، جسٹس ڈاکٹر جاوید اقبال مزید آکھیا جو بزرگیں دے کلام کوں ودھ توں ودھ اڳوں تے پڄاوݨ دی ضرورت اے ایندے نال انسان تے انسانیت کوں بٖہوں فیدہ تھیسے‘‘۔

اے ڳالھیں پڑھ تے میݙی حیرانی خوشی وچ بدل ڳئی کیوں جو ہک ایجھے شخص دے مونہوں میں اے لوظ سݨیے جیرھا بٖہوں وݙا انسان اے ، وݙا انسان ، ایں وجہ توں نی جو او علامہ اقبالؒ دا پُتر اے بلکہ ایں وجہ توں جو او ہک ’’صاف گو‘‘ انسان ہے۔   انہاندیاں گاٖلھیں پڑھ تے میں پہلے توں انہاندا مداح تے پرستار آں ، ڈاکٹر جاوید اقبال دی ایں گاٖلھ توں انہاں میݙی محبت سوا تھی ڳئی اے ۔ ’’بعد وچ اساں علامہ اقبالؒ تے خواجہ فریدؒ دے گاٖنڈے دی کھوج لاوݨ دی کوشش کیتی تاں پتہ لڳا جو صوفی غلام مصطفیٰ تبسم تے بٖئے اہل علم حضرات دی موجودگی وچ علامہ اقبالؒ آکھیا ۔ خواجہ فریدؒ چاچڑاں آلے بٖہوں وݙے شاعر ہن ، انہاندا کلام گہرے مطالعے دا محتاج ہے پر ارمان ایں گاٖلھ دا ہے جو انہاندا کلام ہک علاقے تئیں محدود تھی تے رہ ڳے‘‘۔

ہک بٖئی جاہ سید نزیر نیازی اپݨی کتاب وچ لکھے جو افلاک دی سیاحت تے ستاریں دے ذکر تے علامہ اقبالؒ سئیں فرمایا جو بزرگ چاچڑاں شریف آلے حضرت خواجہ غلام فرید دا ہک رسالہ سیاحت افلاک ہے جیندے وچ انہاں لکھیے جو ’’انہاندا گزر بعض سیاریاں وچ کیویں تھیا‘‘۔ اتھوں پتہ لڳدے جو علامہ اقبالؒ خواجہ فریدؒ دے رسالے دا مطالعہ کیتا ہا، ایں رسالے دا ترجمہ فوائد فریدیہ دے ناں نال تھی ڳے ۔

ہمرازؔ سیال اوچوی

اصل ناں ہمراز سیال ہے۔ 1974ء کوں پیدا تھئے۔ احمد پور شرقیہ ضلع بہاولپور دے ڄموڑ ہن۔ سرائیکی ماء دھرتی دے سرائیکی زبان نال بٖہوں محبت رکھدن۔سرائیکی شاعری وی کمال دی کریندن۔ سرائیکی شاعراں اچ انہاں دا ہک نویکلا مقام ہے۔ بٖہوں چنڳے انسان ہن۔

ہیڈ تے بیراج

جیویں جو میں ولا ولا لکھداں جو سرائیکی وسیب دریاویں دی سرزمین اے ، وسیب دے دریاویں تے بیراج سب توں زیادہ ہن۔ بیراج اے ہِن:

جناح بیراج:

جناح بیراج سندھ دریا اُتے کالا باغ دے موقع تے واقعہ ہے ۔ ایہ تھل پراجیکٹ دا حصہ ہے۔ ایں ایہ بیراج 1939ء اچ بݨݨ شروع تھیا تے 1946ء اچ مکمل تھیا ۔ ایں بیراج توں بھکر، خوشاب ، لیہ ، میانوالی ، مظفر گڑھ ضلعیں کوں فیدہ ملدے۔

تونسہ بیراج:

تونسہ بیراج وی دریا سندھ تے تونسہ شریف اچ واقعہ ہے ۔ ایہ بیراج 2.351 ملین ایکڑ زمین کوں فیدہ ݙیندے تے ایہ کنوں ہک نہر تونسہ پنجند لنک کینال نکلدی ہے جیڑھی ہیڈ محمد والا تے چناب دریا تے ملدی اے ۔ اے بیراج 1958ء اچ مکمل تھیا ہا تے ٹی پی لنک کینال 1970 اچ شامل کیتی ڳئی ہئی۔

چشمہ بیراج:

چشمہ بیراج وی دریائے سندھ تے میانوالی ضلع اچ واقع ہے ۔ ایہ بیراج 10فروری 1967ء توں ہک فرانسیسی کمپنی بݨاوݨ شروع کیتا تے ول 25 مارچ 1971ء کوں کامیابی نال مکمل تھیا ۔ ایں تے کل رقم 399 ملین لڳی ہئی ۔ پر ایں کنوں بجلی 2001ء کنوں بݨݨ شروع تھئی ہئی۔

ہیڈ پنجند:

پنجند  تحصیل علی پور اچ واقع ہے ، ایں مقام تے وسیب دے سارے دریا یعنی دریائے جہلم، چناب ، راوی ،بیاس تے ستلج آ تے ملدن۔ جہلم تے راوی چناب اچ شامل تھیندن جݙاں جو بیاس پہلے ستلج اچ شامل تھیندے ول ایہ ݙوہیں پنجند دے مقام تے ہک تھیندن تے ول کوٹ مٹھݨ دے نیڑے ایہ سندھ دریا اچ ونڄ ڈھاندن۔ ایں مقام تے ہک بٖن وی بݨایا ڳئے جیڑھا وسیب تے سندھ دے وبیں کوں پاݨی ݙیندا ہے۔

تریموں ہیڈ ورکس:

ایہ بیراج چناب دریا تے جھنگ ضلع اچ واقع ہے ۔ ایہ مقام تے دریائے جہلم چناب نال آ تے ملدا ہے ۔ ایہ بیراج پاݨی دے کوں روکݨ کیتے بݨایا ڳے ۔ اینکوں 1937 اچ انگریزاں بݨایا ہا ۔ بعد اچ ایں دا ناں تبدیل کیتا ڳیا ہا ۔ ایہ جھنگ شہر کوں بچاوݨ کیتے بݨایا ڳے ۔

سدھنائی ہیڈ ورکس : ایہ بیراج اصل اچ جہلم تے چناب دے پاݨی کوں تریموں بیراج کنوں سدھنائی ہیڈ ورکس دے ذریعے دریائے راوی اچ سٹݨ کیتے بݨایا ڳے۔ ایں کنوں ہک نہر سندھنائی ، میلسی ، بہاول ناں دی بݨائی ڳئی ہے ، جیں اچ چناب تے جہلم دا پاݨی تریموں کنوں امدے۔

ہیڈ اسلام:

ہیڈ اسلام یا اسلام ہیڈ ورکس بہاولپور ضلع دی تحصیل حاصل پور اچ ہے ۔ ایہ 1922ء اچ بݨݨ شروع تھیا تے 1927 ء اچ مکمل تھیا ۔ ایہ ستلج دریا تے ہے ۔ اے ستلج ویلی پراجیکٹ دے تحت مکمل کیتا ڳے ۔ ایہ ریاست بہاولپور دی طرفوں بݨایا ڳیا ہا۔ ایں کنوں ݙو اہم نہراں نکلیاں ہویاں ہن جیڑھیاں سابق ریاست بہاولپور دی 7 لکھ ایکڑ زمین کوں سیراب کریندن ۔ ایہ چھل کوں کنٹرول کرݨ کیتے وی استعمال کیتا ویندے۔

میلسی بیراج:

اے تحصیل میلسی دے نیڑے دریائے ستلج تے واقع ہے ۔

یوسف رضا گیلانی:

سابق وزیراعظم اسلامی جمہوریہ پاکستان سید یوسف رضا گیلانی ملک دے وݙے سیاست دان ہن ۔ ملتان دے سیاسی گیلانی خاندان نال تعلق رکھدن۔ علم دار حسین گیلانی دے فرزند ہن۔ یوسف رضا ملکی سیاسی اُفق تے ایں ویلھے نمایاں تھئے جݙاں اُنہاں نے 1983ء اچ ڈسٹرکٹ کونسل ملتان دی چیئرمین شپ دا انتخاب جتیا۔ انہاں دے مد مقابل سید فخر امام ہن جیڑھے جو انہاں ݙینھاں وفاقی وزیر بلدیات وی ہن۔سید فخر امام نے اے انتخاب ہارݨ دے بعد وفاقی وزارت توں استعفیٰ ݙے ݙتا۔ 1985ء اچ یوسف رضا قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھئے تے محمد خان جونیجو دی کابینہ اچ ہائوسنگ تے فزیکل پلاننگ تے ول ریلوے دا محکمہ سونپیا ڳیا۔ 1988ء دے انتخابات اچ پیپلز پارٹی دے ٹکٹ تے ملتان دے حلقے توں وزیر اعلیٰ میاں نواز شریف کوں ہرا تے دوبارہ قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھئے تے بے نظیر حکومت اچ ریلوے دے وزیر بݨئے۔ 1990ء تے ول 1993ء د ے انتخابات اچ وی پیپلز پارٹی دے ٹکٹ تے قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھی تے قومی اسمبلی دے اسپیکر دے منصب تے فائز تھئے تے نومبر 1996ء اچ صدر فاروق لغاری دی طرفوں بے نظیر حکومت دی معزولی تک ایں منصب تے ریہے۔ 2008ء دے الیکشن توں بعد ملک دے وزیر اعظم بݨئے۔

یٰسینؔ پھروانی

یٰسین پھروانی دا اصل ناں غلام یٰسین ہے۔ آپ 1967ء کوں پیدا تھئے۔ایم اے سرائیکی کرݨ دے بعد واپڈا اچ بطور (SSO)ملازم تعینات تھی ڳے۔بٖہوںچنڳے تے سوہݨے اخلاق دے مالک ہن۔ تونسہ ضلع ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔انج سرائیکی صوبے دے نہ صرف حمایتی ہن بلکہ جھاہ تے آپ سرائیکی سرائیکی کریندے نظرسن۔ کمال دے سرائیکی شاعرہن۔آپ دیاں تحریراں سرائیکی رسالیاں وچ وی شائع تھیندن۔

یونیورسٹی اچ سرائیکی

کہیں وی وسیب تے وسیب دے لوکیں سانگے یونیورسٹیاں تے ڈیپارٹمنٹ اہم کردار ادا کریندن ، اتھاں وی ڈیپارٹمنٹ بݨئے پر کہیں کوں پتہ کیھی جو سرائیکی ادارے کیویں وجود اچ آئن ؟ یونیورسٹیں اچ سرائیکی تعلیم دا آغاز کیویں تھئے؟ سرائیکی اداریں دی تاریخ کیا ہے ؟ ایں ڳالھ دا کہیں کوں پتہ کائنی ۔ سموری دنیا ئِ چ ایہو رواج اے ہے جو ہر ادارے دی تاریخ لکھی ویندی ہے پر اتھاں حالت اے ہے جو سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دی تاریخ ای نی لکھی ڳی ، کیوں نی لکھی ڳی ؟اے وی ہِک کہانی ہے ۔ لکھݨ آلیں تاریخ ایں سانگے نی لکھی جو جیکر او تاریخ لکھدن تاں ہُنائیں وچوں ڈھیر سارے لوکیں دا ناں ادارہ بݨاوݨ آلیں اچ نی ، اداریں دی مخالفت کرݨ آلیں اچ امدے ۔ میں مختصر تاریخ تے ایں واسطے روشنی پیندا پیاں جو جیرھا بٖال سرائیکی اچ ماسٹر کریندا پے اونکوں پتہ تاں ہووے جو او جتھاں پڑھدا پے اوں شعبے دی تاریخ کیا ہے ؟ تے جیرھی زبان پڑھدا پے او کیویں شروع تھئی ۔

ڳالھ ایویں ہے جو پنجاب یونیورسٹی ئِ چ پنجابی شعبہ 70 دے ݙہاکے ئِ چ شروع تھیا ، اساں ہِک عرصے توں مطالبہ کریندے امدے ہاسے جو جیویں پنجاب یونیورسٹی دے وچ پنجابی شعبہ قائم کیتا ڳے ایویں بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی ملتان تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کیتے ونڄن ۔ہر آوݨ آلے گورنرتے اوں ویلے دے وائس چانسلر کوں درخواستاں ݙتیاں پر کوئی سݨوائی نہ تھئی ،محترمہ دا دور آیا، اساں گورنر دے نال انہاںکوں درخاست بھیڄی، اساݙی سݨی ڳئی۔محترمہ دی ہدایت تے  1989ء اچ گورنر پنجاب جنرل ٹکا خان بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی ملتان تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کرݨ دا نوٹیفکیشن جاری کر ݙتا ۔ اسلامیہ یونیورسٹی دی انتظامیہ اے عذر پیش کیتا جو اساݙے کول پڑھاوݨ آلے استاد کائنی تاں اوں ویلھے سئیں دلشاد کلانچوی صیب جہے عظیم لوک میدان اچ آئے تے آکھیا جو اساں سرائیکی پڑھیسوں تے معاوضہ وی کائنا گھنسوں ۔ اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی تعلیم شروع تھی ڳی پر بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی سرائیکی تعلیم شروع نہ کیتی ۔ اساں خانپوروں خط پتر لکھدے رہ ڳئے پر ساݙیاں ساریاں چٹھیاں تے درخواستاں ردی دی ٹوکری اچ ویندیاں رہ ڳیاں ۔

ہک خبر چھپی جو عاشق درانی صیب بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی دے وائس چانسلر بݨ ڳن ۔میں مبارکباد دا خط سرائیکی اچ لکھیا۔عاشق درانی صیب سرائیکی دے وچ ہِک سطر دا ولدا بھیڄیا ’’ سئیں تہاݙا شکریہ ‘‘۔ اساکوں خوشی تھی جو اے سرائیکی اِن تے اساݙا کم کریسن ۔ اساں خانپوروں آیوسے ۔ عمر علی خان بلوچ نال تھئے ۔ اساں ونڄ تے ملیوسے ۔ اساں سرائیکی شعبے دی درخواست کیتی ۔ عاشق درانی صیب آکھیا جو زمانہ چندر تے پُڄ ڳے ‘ دنیا سائنس پڑھدی پی اے ‘ تُساں اپݨی سرائیکی چئی ودو ۔ اساکوں ݙاڈھا ارمان لڳا ۔ اساں مایوس تھی تے واپس ول آئے ۔

بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی دی ڳالھ کریسوں ۔ پہلے میں اسلامیہ یونیورسٹی دی وی ڳالھ کیتی ونڄاں ۔ اسلامیہ یونیورسٹی ئِ چ شعبہ بݨ ڳیا ، جیرھے طالب علم پڑھدے ہن عارضی طور تے انہاں کوں استاد وی بݨا ݙتا ڳیا پر انہاں کوں پکا نہ کیتا ڳیا ۔ سنڈیکیٹ دے اجلاس تھیندے رہ ڳے ‘ بٖئے شعبے دیاں جتنیاں وی آسامیاں ہوندیاں ہن انہاں دی منظوری ݙے ݙتی ویندی ہئی پر سرائیکی شعبے دی منظوری نہ ݙتی ویندی ہئی ۔ خانپور بٖیٹھے ہاسے ‘ پروفیسر جاوید چانڈیو تے ریاض سندھڑ تشریف گھن آئے تے ݙسیا جو ایں واری وی سنڈیکیٹ دا اجلاس تھئے تے باقی سارے شعبے دیاں منظوریاں تھی ڳن پر سرائیکی شعبہ انویں دا انویں رہ ڳے ۔ سنڈیکیٹ دے ممبر مخدوم احمد عالم انور تے شیخ عزیز آئے کائنی ‘ پنجابی الاوݨ آلے ممبریں خود شعبے دی شدید مخالفت کیتی اے تے آکھئے جو اساں شعبہ نی چہندے ‘تُساں اکھیندو جو ملازمتاں پکیاں کرو۔ میں ساریاں ڳالھیں سُݨدا رہ ڳیم ۔ میکوں ݙاڈھی بھاہ لڳی ۔ جھوک ئِ چ وݙی خبر وی لئی تے اداریہ وی لکھیا تے نال صدر فاروق لغاری کوں خط لکھیا ۔ ہفتہ بعد ایوانِ صدر وچوں میکوں ہِک کاپی ملی جیں دے وچ وائس چانسلر اسلامیہ یونیورسٹی کوں حکم ݙتا ڳیا ہا جو ترائے ݙینھ دے اندر سرائیکی شعبے کوں مستقل کر تے ایندی رپورٹ ایوانِ صدر کوں بھیڄی ونڄے ۔ آرڈر دی کاپی پڑھ تے میکوں ݙاڈھی خوشی تھئی تے چوتھے ڄہاڑے جاوید چانڈیو دا فون آیا جو تہاݙے خط دے ریفرنس نال شعبے کوں مستقل کر ݙتا ڳے۔ اساݙیاں نوکریاں وی کنفرم کر ݙتیاں ڳن ۔ اساں یونیورسٹی اچ بٖہوں جلدی تہاݙے اعزاز دے وچ تقریب کریندے پیوں تے پُھلیں دے ہار پویسوں۔ خیر! تقریب نہ تھیوݨی ہئی تے نہ تھئی پر دل کوں ݙاڈھا سکون ملیا جو ایں فقیر دے ہتھوں اللہ سئیں وݙا کم کرا ݙتے ۔ اسلامیہ یونیورسٹی دے شعبے کوں پکا کراوݨ دے بعد اساں زکریا یونیورسٹی دے شعبے سانگے کوششاں تیز کر ݙتیاں۔

11 جون 1990ء کوں جھوک خانپوروں شروع تھیا تے 17 نومبر 1994ء کوں اساں اینکوں ملتان اچوں شروع کیتا ۔ ملتان آ تے حیلے وسیلے کیتے جو بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ شروع تھیوے پر کامیابی نہ تھئی ۔ میں صوبائی محتسب پنجاب دی عدالت اچ رِٹ دائر کر ݙتی ۔ میں لکھیا :۔

1 ۔ گورنر پنجاب جیرھے جو صوبے دے یونیورسٹیں دے چانسلر وی ہِن تے حکم تے عمل نہ تھیا ۔ گورنر 1989ء ئِ چ  آرڈر جاری کیتا جو اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور تے زکریا یونیورسٹی ملتان اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کیتے ونڄن ۔ اسلامیہ یونیورسٹی حکم دی تعمیل کیتی اے جبکہ بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی تادمِ تحریر تعمیل نی کیتی ۔ یونیورسٹی اپݨے چانسلر دے حکم دی پابند ہوندی ہئی، زکریا یونیورسٹی دے وائس چانسلر کوں ایں طرح دا کوئی اختیار کائنی جو او اپݨے چانسلر دی حکم دی تعمیل نہ کرے ۔

2 ۔ کہیں وی یونیورسٹی دے قیام دا مقصد مقامی تہذیب، زبان ، ثقافت تے اوندے آثار دے اُتے ریسرچ ہوندے ۔ اے کم یونیورسٹی دا او شعبہ کریندے جیرھا جو مقامی زبان دا شعبہ ہووے ۔ یونیورسٹی آف پنجاب اچ پنجابی ڈیپارٹمنٹ موجود اے ، ضروری اے جو زکریا یونیورسٹی دے وچ مقامی شعبہ موجود ہووے ۔

3۔ اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی شعبہ کئی سالیں توں کامیابی نال چلدا پے تے ایں ویلھے سینکڑاں طالب علم ایم اے سرائیکی کر چکن پر او سارے بیروزگار اِن ‘ اڳوں نوکریں دے دروازے بند ہِن ۔ تعلیمی اداریں دے وچ ملازمتیں دے دروازے اوں ویلھے کُھلسن جݙاں سرائیکی کالج تے سکول دی سطح تے آؤسے ۔ میݙی ہِک درخواست تاں اے ہے جو بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی دے وچ سرائیکی شعبہ کھولیا ونڄے تے نال بی اے ‘ ایف اے تے میٹرک دی سطح تے سرائیکی دی منظوری ݙتی ونڄے تے ایں سلسلے دے وچ سلیبس دی تیاری دے احکامات جاری کیتے ونڄن تے نال ای سرائیکی لیکچرر تے ٹیچرز دے آسامیاں دا وی حکم ݙتا ونڄے ۔

4 ۔ کہیں وی بٖال کوں اوندی ماء بٖولی ئِ چتعلیم دا بنیادی حق حاصل ہے ۔ اقوام متحدہ وی ایں حق کوں تسلیم کیتے ۔ ماء بٖولی دا حق تسلیم نہ کرݨ دی وجہ توں پاکستان ݙو حصیں اچ تقسیم تھی ڳے تے پوری دنیا دے وچ 21 فروری کوں ماء بٖولی دا جیڑھا ݙینھ منایا ویندے اوندی ملامت اساݙے ملک دے حصے وچ آئی اے ۔ بٖہوں ضروری تھی ڳے جو پاکستان دے ماء بٖولیں کوں تعلیم دا حق حاصل تھیوے ۔ سندھ اچ سندھی زبان پڑھائی ویندی ہے ۔ ایویں ݙوجھیں زبانیں کوں وی حق حاصل ہے جو امتیازی سلسلے ختم تھیون تے ماء بٖولی اچ تعلیم دا حق سب کوں حاصل تھیوے ۔ صوبے وچ تعلیمی پالیسی دا حکم تھیوے تے پہلی جماعت توں پنجاب اچ پنجابی ‘ پوٹھوہار اچ پوٹھوہاری تے سرائیکی خطے وچ سرائیکی پڑھائی ونڄے ۔

سال ݙڈھ سال دی سماعتیں دے بعد فیصلہ اساݙے حق اچ تھی ڳیا ۔عدالت حکم ݙتا جو فوری طور تے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ شروع کیتا ونڄے تے نال ای بی اے ، ایف اے تے میٹرک دا سلیبس وی بݨایا ونڄے تے سرائیکی استادیں دیاں آسامیاں وی پیدا کیتیاں ونڄن ۔ عدالت دے حکم دے باوجود زکریا یونیورسٹی شعبہ شروع نہ کیتا ۔ اساں ارداساں کریندے کریندے ہُٹ ڳیوسے ۔ 6 مہینے ، سال ، ݙڈھ سال انتظار کیتا پر کوئی نتیجہ نہ نکتا ۔ اساں ولا ہُوں عدالت اچ توہین عدالت دی رِٹ دائر کیتی ۔ ایں دوران چوہدری غلام مصطفی وائس چانسلر بݨئے ۔ انہاں کوں ملیوسے ‘ انہاں اساݙی  ڳالھ وݙی ہمدردی تے محبت نال سُݨی تے وعدہ کیتا جو میں نہ صرف سرائیکی شعبہ قائم کریساں بلکہ سندھیالوجی دی طرز تے سرائیکی دا ہِک بٖہوں وݙا ادارہ وی قائم کریساں ۔ تُساں رِٹ واپس گھن گھنو۔ میں آکھیا جو اساں رِٹ اوں ویلھے واپس گھنسوں جیں ویلھے تُساں شعبے دا نوٹیفکیشن جاری کریسو ۔ البتہ تُساں کم دی بسم اللہ کرو ، اساں تہاݙے نال ہر طرح دا تعاون کریسوں۔ چوہدری غلام مصطفی صیب ہِک ادارہ سرائیکی ریسرچ سنٹر دے ناں تے قائم کر ݙتا تے بٖئی پیشی تے توہین عدالت دے جواب اچ اے جواب داخل دفتر کیتا ڳیا جو اساں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے سلسلے اچ کم شروع کر ݙتے ۔ میں ایندے جواب اچ لکھیا جو گورنر سرائیکی شعبے دا نوٹیفکیشن جاری کیتے ، یونیورسٹی او کم تاں نی کریندی جیندا اونکوں حکم ݙتا ڳے ۔ جیں دا حکم نی ݙتا ڳیا او کم پہلے شروع تھی ڳے ۔میں آکھیا اساں اکھیندوں جو سرائیکی ریسرچ سنٹر وی ہووے ، چنڳی ڳالھ اے پر اصل کم یعنی سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کیتا ونڄے ۔

سماعتیں دا سلسلہ شروع تھی ڳیا ۔ زکریا یونیورسٹی دی طرفوں ڈپٹی رجسٹرار لیگل نذیر چشتی آندے ہن تے ݙوجھے پاسوں میں ویندا ہم ۔ نذیر چشتی مخالفت کریندے ہن تے اکھیندے ہن جو یونیورسٹی دے کول وسائل کائنی ، سرائیکی پڑھاوݨ آلے لوک کائنی ۔ میں ہر ڳالھ دا ولدا ݙیندا ہم جو جیرھی یونیورسٹی کول 80 کروڑ روپے دا بجٹ اے اوندے 60 شعبے کم کریندے پن تے نویں شعبے وی کُھلدے پِن ۔ باقی سب واسطے بجٹ ہِن سرائیکی شعبے واسطے کیوں کائنی ۔ نذیر چشتی دی ہر واری کوشش ہوندی ہئی جو کوئی نہ کوئی عذر پیش کر تے نویں پیشی لوا گھنے۔

کئی واری یونیورسٹی دے اہلکاریں تے میݙے درمیان جھڑپاں وی تھیاں ۔ ہِک واری جج صیب یونیورسٹی تے سخت ناراض تھی ڳے تے نذیر چشتی کوں آکھیا جو تُساں لوک تاں تنخواہیں وی گھندو تے ٹی اے ڈی اے گھن تے پیشیاں بھگتاوݨ  امدو ، ایں شریف آدمی دا قصور ݙسو جو آپݨے خرچے تے امدے تے اپݨے خرچے تے ویندے ۔ احٖ یا تاں ثابت کرو جو ایں دا کوئی ذاتی انٹرسٹ اے یا ول ہُݨ مزید پیشیاں نہ ملسن ۔ ݙو ڈھائی سال اساکوں یونیورسٹی آلیں رولیا ۔آخر ہِک ݙینھ جج صیب  ݙاڈھے کوڑیج پے تے آکھیونے یونیورسٹی کوں مصیبت کیا ہے؟ کہ او گورنر دا حکم وی نی منیندی ، عدالت دا حکم وی نی منیندی ، مسلسل ہٹ دھرمی تے ہے ۔ یونیورسٹی دے لیگل ایڈوائزر اڳلی پیشی دی مہلت گھدی تے ہتھ بٖدھ تے آکھیا میں آ تے ایندا ولدا ݙیساں ۔

اڳلی پیشی تے ولدا اے ہئی جو یونیورسٹی کول فنڈ کائنی تے شعبے واسطے عمارت وی کائنی، کجھ عرصے تئیں یونیورسٹی کوں مہلت ݙتی ونڄے کہ او ندے مالی وسائل پیدا تھی ونڄن تے او شعبہ قائم کر سڳے ۔ جج صیب پُچھیا تہاکوں فنڈ کون ݙیندے ؟ لیگل ایڈوائزر آکھیا جو یونیورسٹی گرانٹ کمیشن فنڈ ݙیندے ۔ جج صیب سختی نال حکم ݙتا جو ہِک ہفتے دے اندر اندر جتنے تہاکوں فنڈ درکار اِن اوندی پوری تفصیل لکھ تے ݙیو۔ جتنی بلڈنگ درکار اے اوندے بارے وی لکھ تے  آؤ ۔ بٖئی پیشی تے لیگل ایڈوائزر سرائیکی شعبے دی عمارت دا نقشہ تے چار کروڑ روپے دی ڈیمانڈ گھن تے آئے ۔ جج صیب عدالتی کیس تے عدالت دے حکم دے حوالے نال یونیورسٹی گرانٹ کمیشن کوں خط لکھیا تے ترائے مہینے دی خط و کتابت دے بعد چار کروڑ روپے دی گرانٹ سرائیکی شعبے واسطے جاری تھئی ۔

اوں ویلھے یونیورسٹی دے وائس چانسلر ڈاکٹر ظفر اللہ بھٹی ہن ۔ انہاں کم شروع کرایا پر جیرھے لوک مخالفت کریندے امدے ہن انہاں ایم اے دا نصاب جیرھا جو چند ݙینھ دا کم ہئی سال توں زیادہ عرصہ لا ݙتا ۔ ایں دوران ظفر اللہ بھٹی ہِک چنڳا کم کیتا جو انہاں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے نال نال ڳالھ کوں اڳی تے ودھایا تے ہِک ادارہ سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر دے ناں تے وی بݨا ݙتا ۔ ایریا سٹڈی سنٹر دے 8 شعبے قائم کیتے ڳے تے انہاں دی آسامیاں دی منظوری ݙتی ڳئی ۔ پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو احٖ تئیں نہ انہاں شعبیاں کوں فعال کیتاڳے تے نہ آسامیاں فل کیتیاں ڳن ۔

صوبائی محتسب دے فیصلے تے اساݙیاں مطالبیاں تے سیکرٹری تعلیم ڈاکٹر شہزاد قیصر جیرھے ملتان تے بٖئے ضلعیاں وچ ڈپٹی کمشنر رہ ڳے ہن تے انہاں خواجہ فرید تے پی ایچ ڈی وی کیتی، اے مہربانی کیتی جو وزارت خزانہ کون چھی سرائیکی لیکچررز دی سمری بھیڄی جو منظور تھی ڳئی پر اساݙی بے نصیبی جو کجھ عرصہ بعد وزارت تعلیم دے منظور شدہ آسامیاں تے 60 فیصد کٹ لڳ ڳیا، چھی وچوں سرائیکی دیاں باقی ݙو آسامیاں رہ ڳیاں، جݙاں اخبار ئِ چ لیکچرر دے آسامیاں دا اشتہار آیا تاں باقی سارے شعبے د یاں آسامیاں ہن پر سرائیکی نہ ہئی، میں ݙاڈھی پریشانی تھی ڳئی، میں آکھیا ونڄوں تاں ونڄوں کیݙے، آکھوںتاں آکھوں کینکوں؟ جیرھے ممبر ووٹ گھن تے اسمبلیں ئِ چ ویندن انہائیں دا سارئیں کوں پتئے جو اے موئی دھی توں ڄائن تے انہائیں دی آکھاݨ ایویں ہے جو ’’ اُتلا پتر جُوار دا نہ کم دا نہ کار دا‘‘ سوچ سوچ تے میں ڈاکٹر شہزاد قیصر کول ونڄݨ دا فیصلہ کیتا، لاہور ڳیُم تاں ݙسیا ڳیا جوانہاندا تبادلہ تھی ڳے، واپس ول آیُم، ہک واری ول لہور ڳیا ود اہَم، اخبار ئِ چ خبر آئی جو ایوان اقبال ئِ چ تصوف سیمینار اے، ڈاکٹر شہزاد قیصر دا ناں وی ہا، میں اُتھاں پُڄ ڳیُم، ڈاکٹر صَیب کوں ملیُم، انہائیں کوں ابٖاہل ہئی، تھولاجیہا حال حویلہ کیتُم جو ایویں حال اے، تساں سرائیکی لیکچرر دیاں آسامیاں ݙتیاں ہن چھی وچوں انہاں ݙو بچایاں تے او وی نی ݙتیاں، ڈاکٹر شہزاد قیصر صَیب پنجابی ئِ چ مختصر جواب ݙتا ’’ تُسی اِک واری فیر عدالت چلے جائو‘‘ اے سݨ تے میں عدالت ونڄݨ دا فیصلہ کیتا۔ میں ہک نویں درخواست محکمہ تعلیم پنجاب دے خلاف دائر کیتی ۔صوبائی محتسب دی عدالت طرفوں اساݙے حق ئِ چ فیصلہ ہا جو :

1۔ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کرو۔

2 بی اے ، ایف اے تے میٹرک دا نصاب بݨائو۔

3۔ کالجاں ئِ چ ٹیچر تعینات کرو

میں لکھیا جووزارت تعلیم چھی آسامیاں ݙتیاں، چار کوں کٹ لڳ ڳے، باقی ݙو وی نی پے ݙیندے، میں لکھیا جو ایں فیصلے دی روشنی ئِ چ اساں مطالبات کریندے امدوں ، ایس ای کالج بہاولپور ء ِ چ پرائیویٹ بی اے سرائیکی پڑھیجݨ پئے ڳی اے، عدالت دے فیصلے باوجود حکومت کالجاں وچ لیکچرر تعینات نی کیتے تے نصاب وی نہ بݨایا۔ درخواست ہے انصاف فراہم کیتا تے عالت دے فیصلے تے عمل کرایا ونڄے۔

عدالت وزارت تعلیم توں جواب منگ گھدا، کئی مہینے تک جواب نہ آیا، عدالت نوٹس جاری کیتا جو جواب نہ آیا تاں ہکطرفہ فیصلہ ݙیسوں، نوٹس دے بعد وزارت تعلیم دے سیکشن افسر چوہدری اسلم صَیب آئے، پیشی تے پیشی گھندے رہ ڳئے، کئی مہینے کھپایا، اوڑک اے ڳال آن کڈھی جو ظہور دھریجہ کون تھیندے؟ اساں کنوں پوسٹاں منگن تاں کالجاں دے پرنسپل منگن، پتہ کرایا ڳیا جو ݙو پوسٹاں کیرھے کالجاں واسطے منظور تھیاں ہن؟ ݙسیا ڳیا جو ایس ای کالج بہاولپور تے گورنمنٹ کالج ملتان۔ عدالت ݙوہاں کالجاں دے پرنسپلز کوں چٹھی لکھی جو کیا تہاکوں پوسٹاں چہیدن؟ میں ایمرسن کالج دے پرنسپل کوں ملیا، ݙاڈھی بے رخی نال پیش آیا تے آکھیُس ’’ ہمیں کوئی لیٹر نہیں ملا ملے گا تو دیکھ لیں گے‘‘ میں بہاولپور ایس ای کالج دے پرنسپل ڈاکٹر طاہر تونسوی صَیب کوں ملیا، پہلے انہاں میکوں چا لا گھدا تے آکھیو نے ظہور دھریجہ کیا توں سرائیکی دے رپھڑ پئی ودیں، میکوں عدالت دی چٹھی ملی اے، میں لکھدا پیاں اساکوں سرائیکی پوسٹ نی چہیدی، میں تکھے تکھے آکھݨ پئے ڳیُم نہ سئیں نہ ایویں نہ کرو، تساں لکھو اساکوں سرائیکی دی سیٹ چہیدی اے، ڈاکٹر صَیب گھنٹی ݙتی، چپراسی کوں آکھیونے ونڄ سپرنٹنڈنٹ کوں سݙ آ، کلرک وی آوے تے انہائیں کوں آکھ عدالت آلی چٹھی وی چئی آوِن، میں ڈاکٹر صَیب دے اڳوں ہتھ بٖدھیا جو سئیں مہربانی کریسو، ترائے چار بٖے پروفیسر وی بٖیٹھے ہن، انہاں میݙے حق یا مخالفت ئِ چ کوئی ڳال نہ کیتی، ڈاکٹر صَیب میکوں دڑکا ݙے تے آکھیا، دھریجہ توں چُپ کر بٖہہ، میں جواب لکھ تے چٹھی کوں پرے مرینداں، سپرنٹنڈنٹ تے کلرک آ ڳے، کلرک توں پُچھیا بی اے سرائیکی دے کتنے سٹوڈنٹ ئِ ن؟ کلرک آکھیا سئیں بٖہتر، ڈاکٹر صَیب عدالت کو جواب لکھواوݨ پئے ڳے، اڳوں پچھوں چٹھی دا حوالہ ݙے تے لکھوایو نے ’’ جناب عالی ! ہمارے پاس اس وقت 72 سٹوڈنٹ کی کلا س ہے، سخت مشکل پیش آ رہی ہے، ہمیں سرائیکی کے ایک نہیں دو لیکچررز کی ضرورت ہے، براہ کرام ایس ای کالج کو سرائیکی لیکچررز کی دو آسامیاں دی جائیں ‘‘ ڈاکٹر صَیب دیاں اے ڳالھیں سُݨ تے میݙا ہاں ٹھر ڳیا، میں سلام پیش کیتا ، ڈاکٹر صَیب دے ہتھ چُمیئے۔

بٖئی واری پیشی تے ڳیُم تاں سیکشن افسر چوہدری اسلم وی آیا بٖیٹھاہا، چوہدری صَیب کوں کھل تے پنجابی ئِ چ آکھیا ’’ چوہدری صَیب کر لو گل ، ایس ای کالج والے کہندے نیں سانوں  اک نی دو لیکچرر دیو۔ ‘‘جج صَیب فیصلہ میݙے حق ئِ چ کر ݙتا تے ولا کجھ عرصے بعد ݙو پوسٹیں دا اشتہار آ ڳیا، جنہاںتے مختار شاہ تے عصمت اللہ شاہ تعینات تھی ڳئے ۔

یورپی سیاح دی ڳالھ

26مئی 1614ء کوں یورپی سیاح مسٹر گروتھ اَتے مسٹر سٹیل ملتان ائے ۔انہاں ݙوہیں لکھیے جو ملتان ہک قدیم شہر ہے اَتے دریائے سندھ توں کوئی تریہہ کوہ دے فاصلے تے ہے ( انہاں غلطی نال دریائے چناب کوں دریائے سندھ سمجھیے ) انہاں دے مطابق برڈگیر دے ݙوجھت شہراں دے مقابلے ئِ چ اِتھاں دے لوک زیادہ غریب ہَن ۔ ایں وجہ توں کاروں ایں شہر ئِ چ کئی کئی ݙین راہندے جیندی وجہ توں اِتھاں دی عوام کوں مالی فائدہ تھیندا ہا ۔ مشہور فرانسیسی سیاح جین بیٹائٹس ٹیور نیئر عہد شاہجہانی عالمگیری ئِ چ بر صغیر آیا ۔انہاں 1641ء توں 1668ء تئیں جنوبی ایشیا دی سیاحت کیتی ۔اور قندھار تے آگرہ ویندئیں ہوئیں ملتان پُڄیا ۔

طالب علماں سانگے

ساݙا حق کھاوݨ ہُݨ سوکھا نی

ساݙے بٖال الاوݨ سِکھدے پِن

( امان اللہ ارشدؔ)

وسیب دے طالب علماں دے ناں

سرائیکی وسیب تہذیب و ثقافت دا خزانہ ہے ، ایں خزانے اچ ایجھے ایجھے ہیرے ، لعل تے موتی موجود ہِن جنہاں کوں ݙیکھ تے عقل دنگ رہ ویندی ہے ، ذرائع ابلاغ دیاں سہولتاں میسر نہ ہووݨ دی وجہ توں اساں اپݨے وسیب بارے بٖہوں گھٹ ڄاݨ پہچان رکھدوں ۔ طالب اپݨے وطن وسیب دی ڄاݨ سنڄاݨ کرن ، ہک ہک ڳالھ تے ہک ہک شئے کوں چیتے اچ بٖلہاون ، اے چیزاں انہاں کوں کم ݙیسن ۔ اے معلومات پہلی توں گھن تے ایم اے، ایم فل تے پی ایچ ڈی دے طالب علماں سانگے ہِن ۔ سی ایس ایس وچ سرائیکی آوسے تاں اوندے واسطے وی اے شئیں کم ݙیسن ، ہر پاسے دھیان ہووے ، چھ اکھیں ہوون ، پوادھ پچھاد ، ابھا ، لماں تے زمین دا تل ݙیکھݨ آلیاں اکھیں ہوون ۔

سئیں خالد اقبال چنگا کم کیتے جو انہاں ݙوہیں یونیورسٹیں دے نصاب کٹھے کر ݙتن ، طالب علمیں دی کم از کم ہک مشکل تاں حل تھئی ۔ میں اُمید کرینداں جو سرائیکی طالب علم سانگے سئیں خالد اقبال تے سئیں پروفیسر الطاف خان ڈاہر بٖئی وی محنت کریسن تے انہاں دے سوکھ تے رہنمائی سانگے ودھ توں ودھ کتاباں ݙیسن تے اساں سارے کم چھوڑ تے اے کتاباں چھپیسوں کیو ں جو سرائیکی تعلیم اساݙا خاب اِی نی ،حیاتی دا مقصد وی ہے ۔ پاکستان دے سارے یونیورسٹیں اِچ جیرھیاں زباناں پڑھایاں ویندیاں پن ،اُنہاندی حکومت آپ شروع کیتی اے تے بھڄ بھڄ تے شعبے بݨائن تے عمارتاں اُسار ݙتن ۔ سارے مُلخ اِچ ہک سرائیکی تعلیم او ہے جیندے کیتے اساں قربانیاں ݙتن ۔ اساں تعلیمی تے سیاسی میدان اِچ جدوجہد کیتی اے تے عدالتی جنگاں لڑݨ تاں ونڄ تے کجھ حاصل تھئے ۔ سرائیکی دے اے بٖوٹے لڳن ڳن ، انہائیں کوں پاݨی وی تُساں اساں آپ لاوݨے تے رکھوالی وی آپ کرݨی اے۔ہُݨ حالت اے ہے یونیورسٹی دے اُستاد او طالبعلمیں کوں سلیبس دی کاپی گھنݨ سانگے نی بھڄیندے ، حالانکہ اے کاپی داخلہ گھنݨ آلے ہر طالبعلم سانگے فری ہے۔

عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو جتنا تھی سڳے اساں طالبعلمیں دی مدت کروں ، انہاں کوں اپݨے وسیب دے بارے ودھ توں ودھ علم تے معلومات ݙیوں ، اساں جھوک اِچ بٖجھو تاں منوں دے ناں تے سلسلہ وی شروع کیتا ہا ، جیندے وچ اساں صحیح جواب ݙیوݨ آلئیں سرائیکی کتاباں انعام اِچ ݙیندے ہاسے ۔ ایندا فائدہ اے تھیا جو جھوک دی طرفوں سئیں فیضی شجرا وی کتاب سرائیکی خزانہ آئی، اوندے بعد جھوک اِچ سرائیکی معلومات دا سلسلہ چلدا رہ ڳیا ، سئیں ڈاکٹر خالد اقبال تے سئیں پروفیسر الطاف ڈاہر میزبانی کیتی ، انہاں طالبعلماں دی نصابی ضرورت کوں پورا کرݨ سانگے ہک کتاب علمی خزانہ لکھی ۔میں اپݨی کتاب سرائیکی وسیب تے سرائیکی اجرک دے چھیکڑی حصے وچ سرائیکی علمی ادبی معلومات کٹھیاں کرتے چھاپیاں ریہے ، ساریاں ولا کٹھیاں کرتے پیش کریندے پیوں جو پڑھݨ آلئیں کوں سوکھ تھیوے، میکوں اُمید اے جو بی اے ، ایف اے دے طالبعلماں دے نال نال ماسٹر ایم فل تے پی ایچ ڈی کرݨ آلے طالبعلماں کوں وی اے چیزاں کم ݙیسن تے صوبہ بݨݨ تے سی ایس ایس کرݨ آلئیں کوں وی اے کتاب کم ݙیسے ، ایندے نال نال اے کتاب ہر قاری تے ہر پڑھݨ آلے سانگے ہے کہ سرائیکی وسیب تے سرائیکی وسیب دے علمی ادبی کم دا لوکیں پتہ اِی کائنی جو کتنا کم تھی ڳے تے کون کتھاں کتھاں کیا کم کریندا پے۔

اپݨے وطن دے واسی نینگراں کوں اے ڳالھ ضرور کریساں جو کہیں مشکل اچ گھبراوݨاں کائنی ،ہمیش اڳوں دا سوچݨے تے اڳوں تے ودھݨے ۔ یاد رکھو ! سرائیکی تحریک پُھلیں دی سیجھ نی، کنڈیں دا پندھ اے ۔ اتھاں اقتدار ، کرسی، عہدہ ، مراعات تے موج مستی آلا کوئی کھاتہ کائنی۔ واریں آلا لیکھا وی کائنی جو احٖ تحریک انصاف اے تے کل سرائیکی جماعتیں دی واری آ ویسے ، واریں آلے او ہِن جیڑھے اقتدار تے کرسی دی سیاست کریندن ۔ اپݨا معاملہ وطن‘ وسیب تے آوݨ آلی نسل دا ہے۔اساں ڳالھے بھولے یا بودن بھکن نی جو اساکوں کہیں شئے دی سُدھ نہ ہووے ، ہر شئے کوں سمجھدوں ، اساکوں پتہ ہے جو سرائیکی وطن وسیب دے حق حقوق سانگے کم کرݨ نال بندوق دی گولی ،ہتھکڑی ، حوالات ، جیل ، ݙانگ ، سوٹا، طعنے ، مہݨے ، بہتان ، بدنامیاں تاں مِل سڳدن ، القابات یا خطاب نی ۔ اے وی پتہ ہے مخالف چَو چَو تے وار کریسن ، اپݨے وی ساتھ نہ ݙیسن ، افسر یا احٖ جیڑھے لوک وݙے سݙیندن ، مِلݨ گوارا نہ کریسن ،ݙیکھ تے منہ پھیر ویسن ۔ اے ساریاں ڳالھیں ڄاݨݨ دے بعد وی اساں سرائیکی وطن وسیب دے کم کوں چݨئے ، کیونجو جدوجہد دے سوا کوئی چارہ کائنی، محکومی کوں 200 سال تھی ڳن ، اساں ناں گے بݨ ڳیوں۔ اساں اپݨا وقت ، اپݨے وسائل تے اپݨی حیاتی ایں سانگے کم تے لاوݨ دا فیصلہ کیتے جو اساݙا وطن ، اساݙا صوبہ ، اساݙی سنڄاݨ ہے تاں اساں بھانویں ککھیں دے گھریں وچ رہوں پر شہنشاہ ہیسے ۔ جے کر اساݙا وطن وسیب کائنی ،اساݙی ڄاݨ سنڄاݨ ، پہچاݨ تے اختیار کائنی تاں بھانویں سونے دے محل اچ ہووں ، ول وی کمی سݙیسوں ۔ اساں ݙیکھدے بٖیٹھوں احٖ جیرھے ڈیڈھ ، تھوری تے مینگھوال سݙیندن ، انہاں دا جرم کیا ہے ؟ لوک انہائیں کوں اپݨے نال کھٹ تے کیوں نی بٖہݨ ݙیندے ؟ سب کوں پتہ ہے جو او دھرتی دے قدیم لوک اِن پر انہاں شودیں دا کوئی وارث کائنی۔ زوال دا ایہو نتیجہ ہوندے ، شیر ݙاڈھا ہے او بٖکری کھا ویندے جے بٖکری ݙاڈھی ہووے ہا تاں شیر کوں مار ݙیوے ہا ۔ ککڑ کوں ایں سانگے کھا ویندوں جو او ہینڑیں اے ، جے او ݙاڈھی ہووے ہا تاں اساکوں کھاوے ہا ۔ بھیݙ کوں اپݨی طاقت دا پتہ کائنی ،ایںسانگے ہک ہزار بھیݙ کوں 10 سال دا بٖال ݙو فٹ دی تلہڑی نال ہکلی ودا ہوندے جیکر بھیݙ سدھی تھی پووے تاں ہک ای کافی ہے۔ اے ساریاں ڳالھیں ݙسݨ دا مطلب اے ہے جو وطن وسیب دے لوک تکڑے تھیون ، جے ایویں رہ ڳیوسے تاں پہلے وی ادھ توں ودھ وطن کھسوا کھڑوں ، باقی دا وی پھکا نہ بچسے۔

میں ڳالھ کریندا پیا ہم جو اساں کنڈیں دے پندھ کوں آپ چݨیے ،کیوں جو اپݨے سانگے جیوݨ کوئی جیوݨ کائنی، اساں اپݨے اپݨے وسیب تے اپݨے لوکیں سانگے جیوݨے تے جے مرݨے تاں او وی ایں راہ تے ۔ سیاݨے آکھدن جیوݨ کوڑ تے مرݨ سچ اے، مرݨاں تاں اونویں ہے جے ماء دھرتی اَتے وطن وسیب دے ناں تے مروں تاں چس اے، نت دیاں لڑایاں بھڑایاں تے کٹ مار ہے ،مقدمیں نال عدالتاں بھریاں پن ، جیلیں اچ جاہ کائنی، کیا فائدہ ؟ جے جیل وی ونڄݨے تاں وطن وسیب دے حق دی خاطر ونڄوں ۔

اساں سرائیکی دا کم شروع کیتا تاں مخالف تاں مخالف ہن پر کجھ اپݨے لوکیں کوں وی اسݙے نال اللہ واسطے دا ویر تھی ڳیا ۔ جھیڑا کوئی نہ ہا ، صرف ساڑا ، انہاندا منافقتاں ، گم نام نویسیاں‘ لُک لُک تے وار کرݨ ، ݙنگ مارݨ، سارا کجھ سہندے امدوں ۔ مخالفیں دی طرفوں میݙے اُتے حملے تھئے ۔ او حملے بظاہر دھریجہ ناں تے ہن در اصل اوندا نشانہ سرائیکی قوم تے سرائیکی زبان ہئی۔ میݙے خلاف بٖہوں کجھ لکھیا ڳیا پر میں سب کوں دلیل نال ایجھے ولدے ݙتے جو انہائیں کوں چھٹی آلا کھیر یاد آ ڳیا۔ سرائیکی مسئلے دی حقیقت انہائیں کوں اوجھڑی آنگے چھنڈ تے پرے کر کھڑایا ۔ ڳال بھانویں تخت لہور تے شہر بھنبھور دے جھیڑے دی ہوے یا پاکستان اچ راہݨ آلے قومیں دی قومی زبانیں دی ۔ اساں سرائیکی کوں ہر جاہ تے فتح یاب کیتے تے سرائیکی دا جھنڈا ہر جاہ تے بلند کر ݙتے۔ جیویں میں آکھ آیاں ، میں ساریں دی ڳالھ نی کریندا پر اعشاریہ ہک فیصد لوک ایجھے ہن جیرھے اتھائیں رہندن، اتھاؤں کھمدن پیندن تے سرائیکی ماء دھرتی نال ویر وی رکھدن ۔ میکوں ہک سرائیکی مخالف پناہ گیر آکھیا جو تُساں آکھدو انہائیں کنوں کراڑ چنڳے ہن ۔ میں آکھیا اے ڳالھ توں آپوں بݨائی اے پر میں پُچھداں جو تُوں آپوں ساہ پا جو اگر کراڑ ہوون ہا تاں او سرائیکی صوبے دی تئیں آلی کار مخالفت کرن ہایا نال تھیون ہا ؟

وسیب مخالفیں دی ڳالھ آئی اے تاں میں ݙسی ونڄاں جو بھونگ دے نذیر الحق دشتی ناں دے ہک مولوی صیب اِن ، میں نہ اونکوں ملیاں ، نہ ݙٹھے، نہ ہک بٖئے نال کݙاہیں اُثا الاݨوں ، نہ جھیڑا نہ جھٹی ، ول ویاو سرائیکی تے میݙے خلاف لکھدے ۔ رحیم یارخان دی معتبر ہستی مخدوم نور محمدہاشمی صاحب دے صاحبزادے میکوں فون کیتا تے آکھیا جو مولوی صیب سرائیکی دے خلاف زہر اڳلئے ۔ انہاں میکوں ’’ سرائیکیون ‘‘ دے ناں تے انہاندی رسالہ نما کتاب بھیڄی، سرائیکی دے خلاف زہر تاں کیا ڳالھیں ، مندے ، نال میݙا ناں ہووے ، میں اوندا جواب لکھیا تے مولوی صیب توں گزارش کیتی جو میݙے اے سوال اِن انہاں دا ولدا ݙیو ۔ مولوی صیب ہک واری وی ولدا نہ ݙتا پر انہاں سرائیکی دے خلاف ہک بٖیا پمفلٹ لکھ ماریا ۔ مولوی صیب ہک جاہ تے سرائیکی تاں کیا بلوچ قوم کوں نہ بخشیا تے لکھیا جو بلوچ قوم ’’ نمرود ‘‘ دی اولاد اے۔ میں ایندے تے احتجاج کیتا تے اپݨی کتاب سرائیکی اجرک اچ لکھیا ، میکوں راہی گبول آکھیا بھاہ لاؤ اِس تُساں کجھ نہ لکھو ، مولوی صیب دا چیتا جاہ کائنی، اینکوں سرائیکی مخالف استعمال کریندن ۔

ایویں شجاع آباد دے قریشی برادران اِن ،او شام صباحیں سرائیکی دے خلاف سازشاں کریندن ، پچھوں اُلی سلیم قریشی ݙیندے تے اڳوں انور قریشی کوں کریندے۔ منافق اتنے جو مل پوون تاں گوݙیں کوں ہتھ لا تے ملدن تے آکھدن ’’ تم ہمارے مائی باپ ہو ، ادارے والے ہم سے آپ کے خلاف لکھواتے ہیں ، آئندہ نہیں کریں گے ۔‘‘ بٖے ݙینھ ولا لکھی کھڑے ہوندن،انہاں شاکر شجاع آبادی کوں اڳوں کر تے میݙے خلاف مقدمے کرائے،تھاݨے ، عدالتاں ،ہائیکورٹ تک گھلوایا ، اساں ݙو ترائے سال بھوڳ بھوڳئے ۔ جئیں ویلھے شاکر شجاع آبادی کوں انہاں سازشی تے منافق لوکاں دی سمجھ آڳی، او تے اساں ہک تھی ڳیوسے ،احٖ او پھکے ڳنے چوپیندے ودن ۔

وسیب دا میڈیا سرائیکی تحریک دے نال اے ، سارے صوبے دے مسئلے کوں اپݨا مسئلہ سمجھدن ، حتیٰ کہ اتھاں راہݨ االے او لوک جنہاندی زبان سرائیکی کائنی او صوبے دی تحریک دے نال اِن تے سرائیکی تحریک دے خبریں کوں میرٹ تے شائع کریندن پر چند ہک جنہاں اچ ہک وݙے اخبار دا ریذیڈنٹ ایڈیٹر وی شامل اے، سرائیکی نال اللہ واسطے دا ویر رکھیندے۔ اُتوں اُتوں سرائیکی تے اندروں سرائیکی دے خلاف کاتیاں ، کیوں جو اللہ دی رحمت نال سرائیکی دا کم میں زیادہ کرینداں ۔ ایں سانگے میݙے نال سب توں زیادہ ویر۔ اپݨے عملے کوں ہدائیتاں ݙتیاں ہویاں ہِن جو ظہور دھریجہ دا کتھائیں ناں یا فوٹو چھپیا تاں تہاݙی خیر کائنی۔ سارے رپورٹر محبت کرݨ آلے ہِن تے پُچھدن اے کیا ہے تے کیوں ہے ؟ میں آکھیا میکوں تاں پتہ کائنی خود پُچھو ۔ میں ذہن تے ہزار واری زور ݙتا جو کتھائیں کوئی ودھیکی یا زیادتی تھی ہووے ،یا کوئی گُتھا الا نکتا ہووے؟ میکوں احٖ تئیں کوئی ایجھی ڳالھ یاد نی آئی ، ول میں وی نی آکھیا جو اللہ دا ناں منو اساݙیاں خبراں لاؤ، کیونجو میکوں یاد اے ہک ویلھے سرائیکی لفظ اخبار اچ آوݨ تے اونویں پابندی ہئی جیویں ظہور دھریجہ دا ناں تاں کیا سرائیکی دا ناں ختم تھی ڳے ؟ سرائیکی تحریک کھڑ ڳٗی اے، میݙے خیال اچ تاں او ختم تھی ڳن جنہاں لوظ سرائیکی تے پابندی لائی ہئی۔

تُساں اساں مخالفتیں دی پرواہ نی کرݨی ۔ میݙے خلاف شہباز شریف دے پچھلے دور اچ غداری دے کوڑا مقدمہ بݨایا ڳیا، میݙے اخبار دا ڈیکلریشن کینسل کیتا ڳیا۔ اخبار دے اشتہارات بند کرائے ڳئے۔ غلام حیدر وائیں دور اچ ایم ایس ایف دے غنڈیاں توں حراساں کرایا ڳیا، ہوائی فائر کرائے ڳئے ۔ ملتان دے سرائیکی جلسے اچ ایم ایس ایف آلیاں کنوں فائرنگ کرا تے وسیب دا سوہݨا نینگرنصر اللہ مار ݙتا تے ولا قتل دا ملبہ جھوک دے بندیاں تے پا ݙتا۔ گرفتاریاں تھیاں ، تشدد تے ظلم کیتے ڳئے ، قاتل ، مقتول دے ہمدرد بݨ تے سرائیکی دے خلاف جلوس کڈھیندے رہ ڳئے پر شکر ہے جو تحقیق تھئی تاں کھیر دا کھیر پاݨی دا پاݨی تھی ڳیا تے نصر اللہ دے قتل دا جرم انہاں تے بٖیٹھا۔

اے سارا کجھ عرض کرݨ دا مقصد اے ہے جو اساں سرائیکی تحریک سانگے ہر طرح دے ظلم برداشت کیتن پر پچھوں تے نی تھئے ، قدم اڳوں تے ودھائن ۔میݙی قوم دے نینگرو! میں تہاکوں اے الطاف حسین آلا کوئی سبق نی پڑھیندا ، میں تہاکوں اے وی نی آکھدا جو ’’ مہاجر بھائیو سمندر پی جاؤ ہونٹ خشک رکھو ‘‘ ۔ میں تہاکوں جیڑھی ڳالھ آکھݨ چہنداں او اے ہے جو کہیں نال ودھیکی نہ کرو ، پرجے تہاݙے نال تھیوے تاں برداش نہ کرو ، بھانویں تہاکوں جان ݙیوݨی پووے، سرائیکی دا مسئلہ کوڑا نی ، سچا ہے ، سچ دی اپݨی طاقت اے ، او منوا گھنسے ، شرط اے ہے جو تُساں سچ دے نال تھیوو۔

میکوں پتہ کائنی جو اے اختلافی ڳالھیں کرݨ دی ضرورت ہئی یا نہ پر دل ݙکھیا کھڑے ، سڄݨیں نال دل دا حال کریجے تاں بار ہولا تھیندے، ڳالھ دا مقصد اپݨیاں قربانیاں ݙیواوݨ یا نینگریں کوں تاپش ݙیواوݨ نی ، مقصدایہے جو اساں ہر حال اڳوں تے ودھݨے، اساں پندھ کرݨے، شاعر نت سوہݨیاں ڳالھیں کریندن ،شاعر سچ تاں آکھئے ’’ پاندھی ٹردا جُٖل ، منزل ملݨی اوڑک توں اے ڳالھ نہ بُھل‘‘ ۔ ہک بٖئے شاعر آکھئے ’’ ڳالھ ٹر پئی ہے تاں اینکوں پندھ کریندا ݙیکھیں ، اے نہ سمجھیں میݙی منزل کوں زمانے لڳسن ‘‘ ۔ امان اللہ ارشد سچ آکھئے ’’ ساݙا حق کھاوݨ ہُݨ سوکھا نی ، ساݙے بٖال الاوݨ سِکھدے پِن۔ ‘‘

وسیب دے لوکاں خاص کر نویں پود کوں ہر پاسے خیال رکھݨا پوسے ، زبان تے ثقافت دے نال معیشت کوں وی بچاوݨا پوسے ۔ اساݙا وسیب وی ہک زرعی وسیب اے چین دے مقابلے اِچ اساکوں ایں گاٖل دا شرف حاصل اے جو اساں ایجھی سر زمین دے لوک ہسے جتھاں دریا کٹھے تھیندن اساکوں چین دی ترقی دے ہک ہک لوظ تے ہک ہک سطر کوں ݙیکھݨا پوسے کیوں جو احٖ چین معاشی ٹائیگر بݨ تے سامھے آئے تاں ایندے پچھوں 50سال پہلے دی منصوبہ بندی کھڑی اے ۔ اے سچ اے جو صدر مائونے جدید چین دی بنیاد رکھی، جݙاں جو 1975ء اچ صدر مائو و دے بعد ڈین زیاپنگ دی قیادت اچ بٖہوں ترقی تھئی ہئی۔ ڈینگ نے محسوس کیتا جو چین دا ہک اہم شعبہ زراعت دا ہا۔ ایں شعبے اچ اصلاحات تیزی نال غربت دے خاتمے اچ مدد کر سڳدیاں ہن تے ملک کوں مزید ترقی کیتے فنڈز وی فراہم کر سڳدی ہے، جیڑھے جو ݙوجھے شعباں کوں فروغ ݙیوݨ کیتے استعمال کیتے ونڄ سڳدے ہن۔ ڈینگ نے ’’تلویںدرجے توں اُتلے‘‘ دے نقطہ نظر دی اصلاحات کوں زراعت کیتے متعارف کرایا تے ’’افرادی وستیاں‘‘ دی زمین کوں نجی پلاٹاں اچ تقسیم کیتا۔ ایندے نتیجے اچ زرعی پیداوار اچ 25فیصد اضافہ تھیا تے دیگر اقتصادی شعبیاں اچ مزید نجکاری کیتے راہ سوکھا کیتا۔ صنعت اچ متعارف کرائے ڳئے اصلاحات نے ݙوڑی قیمت دے نظام دا تعارف شامل کیتا، جیندے تحت ریاستی اداریاں نے اپݨی مصنوعات کوں محدود قیمتاں تے فروخت کیتا۔

صوبیاں کوں اختیار ملݨ دے بعد پنجاب حکومت چین نال تجارتی معاہدے کیتے پر اے معاہدے صرف اپر پنجاب کوں فائدہ ݙیوݨ سانگے بݨائے ڳئے سرائیکی صوبہ بݨسے تاں وسیب دے لوگ چین نال آبرو مندانہ معاہدے کریسن تے وفود دا تبادلہ تھیسے جیندے نال چین کوں سمجھݨ دا موقعہ ملسے، اساں چین آلے پاسے ݙیکھدوں تاں اساکوں معلوم تھیندے جو چین اچ غیر ملکی سرمایہ کاری کیتے خصوصی اقتصادی زون بݨائے ڳئے ہن، جیندے اچ بٖہوں سارے ملکاں کوں چین اچ اعلیٰ ٹیکنالوجی دی صنعتاں کوں کھولݨ دے موقعے فراہم کیتے جنہاں اچ اعلیٰ درجے آلے آٹو موبائل تے کمپیوٹرز وغیرہ شامل ہن۔ اے صنعتاں چین کیتے تیز رفتار ترقی دا ذریعہ بݨ ڳیاں۔ غیر ملکی سرمایہ کاراں نے اعلیٰ پیداواری صلاحیت، گھٹ مزدوری لاگت تے چنڳے بنیادی ڈھانچے نال فائدہ چاتا۔ چین دا اے ’’ݙوڑے ٹریک نقطہ نظر‘‘ دے نتیجے اچ سرکاری منصوبہ بندی دے اداریاں تے نجی شعبے دے سرمایہ کاراں ݙونہاں نے دی جی ڈی پی چ قابل ذکر ترقی کیتی، جئیںنال 1978توں 2015ء دے دوران 9فیصد سالانہ تے 11.5فیصد سالانہ دے درمیان ودھارا تھیا۔ مجموعی طور تے ڈینگ دی اصلاحات دے آغاز دے بعد چین دی جی ڈی پی اچ ݙاہ گنا وادھا تھیا ہے۔چین نے ہُݨ ترقی یافتہ ملک دی حیثیت حاصل کر گھٖدی ہے تے سائنس، ٹیکنالوجی تے جدت طرازی اچ عالمی رہنما دے طور تے تیزی نال اُبھردا پے ۔

جیویں جو میں ݙس آیاں ترقی د ے ایں اُبھار کوں ݙیکھݨ تے سمجھݨ دی ضرورت اے تے اے سارا کجھ علم تے سائنس دے سوا کجھ کائنی۔ سرائیکی صوبہ بنݨ تے سارا زور تعلیم سکول ، کالجاں تے یونیورسٹیاں تے لا ݙتا ونڄے تاں سرائیکی صوبہ امریکی ریاستاں توں امیر بݨ سڳدے۔ اعلیٰ تے بہترین ترقی دے حوالے نال سائنس داناں دا آکھݨا ہے جو پائیدار ترقی دے حصول کیتے ہک تکنیکی تعلیم یافتہ تے پر بصیرت حکومت ای بہتر کردار ادا کر سڳدی ہے۔ موجودہ عالمی صورتحال دے مطابق تحقیق و ترقی دے اخراجات دا حصہ سرکاری سطح دے مقابلے اچ نجی شعبیاں اچ زیاد تیزی نال ودھ ڳیا ہے۔ ایندا اندازہ حال ای اچ لاتے ڳے ہک تخمینے توں کیتا ونڄ سڳدے جو 2018اچ عالمی سطح تے تحقیق و ترقی تے اخراجات دا تخمینہ 1.5کھرب ڈالر لاتا ڳیا ہے۔ جئیں اچ نجی کمپنیاں دا حصہ 63فیصد ہے، جݙاں جو سرکاری حصہ صرف37فیصد ہے۔

زبان تے ثقافت دے نال ہک واری ولا میں اپݨے وطن تے ثقافت بارے ݙسݨ چہنداں جو سرائیکی موجودہ پاکستان دے سارے صوبیں دی زبان ہے تے سرائیکی وسیب دے لوک چارے صوبیں دے وچ وسدن تے موجودہ پاکستان جینکوں وادی سندھ آکھیا ویندے در اصل سرائیکی قوم دا اصل وطن ہے ۔ سید نور علی ضامن حسینی اپݨی کتاب معارف سرائیکی اچ لکھدن جو موجودہ پنجاب ، سندھ ، صوبہ سرحد تے بلوچستان دی اصل زبان سرائیکی ہے ۔ او لکھدن جو جیکب آباد، سکھر ،خیر پور ، دادو ، لورالائی ، سبی ، کچھی ، لسبیلہ ، دیرہ اسماعیل خان ،ٹانک، کوہاٹ، بنوں تے کابل قندھار تئیں سرائیکی چلی ویندی ہئی ۔ پشاور تئیں جیرھی زبان کوں ہندکو تے پنڈی اچ پوٹھوہاری اکھیندن او وی سرائیکی دے قریب اے تے لہور اچ حضرت شاہ حسینؒ جیڑھی زبان اچ شاعری کیتی اے او وی سرائیکی اے ۔ البتہ پشتو تے بلوچی فارسی خاندان دیاں زباناں ہِن تے اے زباناں ایران ، افغانستان توں آ تے اتھان رائج تھین ۔

البتہ اے بٖئی ڳالھ ہے جو ایں قدیم سرائیکی زبان دی موجودہ شستہ صورت دا ناں اردو رکھیا ڳیا ہووے۔ اختر علی خان بلوچ لکھدن اے ہک تریخی حقیقت ہے جو جئیں ویلھے ملتان کوں اسلامی علم تے فن دا مرکز بݨایا ڳیا اوں ویلھے سندھی زبان معمولی تبدیلی دے بعد ملتانی زبان دی صورت اختیار کر گھدی۔ بعد وچ جݙاں لہور کوں دارالحکومت بݨایا ڳیا تاں سرائیکی یا ملتانی زبان مشرقی پنجاب دی ہندی تے دہلی دی ہریانی زبان دی آمیزش دے بعد پنجابی زبان دا روپ دھار ڳئی تے ایں زبان نے دلی پحٖ کے اردوئے معلیٰ دا لقب حاصل کیتا۔

تاریخ حدود العالم بین المشرق الیٰ المغرب (372 ہجری ) دے مطابق ملتان توں لاہور دا علاقہ ہمیشہ ملتان دے زیر نگیں ریہا ، جالندھر دے لب و لہجہ دی آمد قصور تے لاہور دے مغرب دے پاسوں پہلے ڄٹ سکھاں دی حکومت دے نال تے ول چچ ، رچنا تے باری دو ااپ دی نہریں دے نظام آبپاشی قائم تھیوݨ دے بعد آباد کاریں دے نال تھئی ۔

کہیں زبان دی ترویج تعصب یا نفرت نی بلکہ محبت تے الفت اے۔ اے جہالت نی علم اے ، زبان ہِک سائنس اے جہڑھی تحقیق تے ریسرچ دا تقاضہ کریندی اے۔ اے ڳالھ اساکوں یاد رکھݨی چہیدی اے جو زبان دا ناں انسان اے تے انسان دا ناں زبان اے۔ زبان واسطے کم کرݨ ای اصل علم اے اَتے علم دا حصول ثواب اے۔سرائیکی پاکستان دی قدیم تے عظیم زبان اے، سندھ وچ سرائیکی زبان کوں ہزاراں سالاں توں سرائیکی دے ناںنال پکاریا ویندا پے، پر حملہ آوراں دے ݙڈھپ تے زیادتیاں دی وجہ توں سرائیکی وسیب جیویں جیویں ونڈیندا ڳے، اُونویں سرائیکی دے نال وی ونڈیدے ڳئے، مثلاً ملتانی، بہاولپوری، شاہ پوری، دیروی، ڄٹکی تے جھنگوی وغیرہ، پر سندھ وچ ہمیش توں اینکوں سرائیکی آکھیا ڳے۔ ایں حقیقت توں کوئی انکار نی کر سڳدا جو سرائیکی پاکستان دی او قدیم تے عظیم زبان اے جیرھی جو بلا شرکت غیرے موہنجو دڑو تے ہڑپہ تہذیب دی امین، وارث تے یاد گار ہے۔ اے ڳالھ کہیں توں وی لکی ہوئی کینھی جو پاکستان دی قومی زبان اُردو دی عظیم ماء وی سرائیکی ای ہے۔ ایندے کیتے علامہ سلیم ندوی مرحوم (جیڑھے جو بہار دے باشندے ہن) حافظ محمد شیروانی مرحوم (ٹونک دے قدیم باشندے) علامہ ڈاکٹر سید محی الدین قادری ( حیدر آباد دکن دے ہن) جارج گریرسن تے اد برائن وغیرہ ایہو جہے عظیم غیر سرائیکی محققین دی کاوشاں دا مطالعہ کیتا ونڄ سڳدے۔ سرائیکی ای او واحد پاکستانی زبان ہے جیندے اثرات پنجند تے پنجابت وں وی اڳوں نکل کے وادی گنگا جمنا بلکہ حیدر آباد دکن تئیں پھیل چکے ہن تے احٖ وی او اثرات باقی ہن۔

سرائیکی وسیب دے نینگراں کوں ہر صورت سائنس آلے پاسے توجہ ݙیوݨی چہیدی اے، ایجادات آلے پاسے توجہ ݙیوݨی چہیدی ، جیرھے لوک ایجادا ت کریندن ، انہاں دے چار ہتھ چھ لتاں اَٹھ اکھیں تے بٖارہاں دماغ کائنی، اُو وی اساں آنگے انسان اِن، انہاں شوق پیدا کیتے علم حاصل کیتے تے محنت کیتی اے ، میں اپݨے وطن وسیب دے نینگر کوں ایویں ݙیکھݨ چہنداں اساکوں اپݨی سُنڄاݨ اپݨا صوبہ تے اپݨا اختیار ملݨ دی دیر اے انشاء اللہ میݙے وسیب دا سائنسدان ایویں ہوسے۔کہیں وی ملک و قوم دی ترقی دے چار بنیادی ستون ہوندن۔ اعلیٰ معیاری تعلیم، سائنس و ٹیکنالوجی اچ جدت طرازی تے ہک ایہو جہی حکومت جیڑھی علم تے مبنی معیشت دی اہمیت کوں سمجھدی ہووے تے ہک بہتر انتظامی نظام جیندے اچ انفرادی صلاحیت کوں ترجیح ݙتی ونڄے۔

سرائیکی وسیب کوں مواقع ݙتے ونڄن تاں وسیب علم دی مبنی معیشت اچ سب توں اڳوں تے ونڄ سڳدے کیوں جو وسیب وچ وسائل دی کوئی کمی کائنی ٹیلنٹ تے صلاحیت دی کوئی کمی کائنی، جیکر کمی ہے تاں وسائل تے سہولتیں دی ، پر وقت بدل تے انشاء اللہ اساݙا وسیب تے اساݙا نینگر حالات دا رُخ موڑ ݙیسے۔احٖ دے دور اچ علم تے مبنی معیشت اچ منتقلی بٖہوں اہمیت اختیار کر ڳی ہے ، تاں جو ملک متوسط تے اعلیٰ ٹیکنالوجی مصنوعات دی تیاری تے برآمدات دی صلاحیت پیدا کر سڳن۔ ایں کیتے وزراء تے سیکرٹری اپݨی اپݨی وزاراتاں دے شعبیاں اچ ماہر ہووݨے چہیدن۔ ہر وزارت کوں ہک روشن خیال ماہر وزیر دی زیر قیادت ہووݨا چاہیدے جو اپݨی متعلقہ وزارت دے میدان اچ تازہ پیش رفت کوں ڄاݨے تے تیزی نال اپݨے بٖنہاں ساتھیاں نال مختلف منصوبیاں دا انعقاد کر سڳے، ایں یقین دہانی دے نال جو تعلیم ، سائنس، ٹیکنالوجی تے جدت طرازی (ESTI)کوں سب توں ودھ ترجیح ݙتی ونڄے۔

وسیب دے نینگر کوں صرف پاکستان نی پورے گلوبل تے توجہ رکھݨی ہوسے تے ݙیکھݨا ہوسے جو دنیا کیویں ترقی کیتی اے تے او کیویں اڳوں تے ودھی اے ، ترقی دیاں مثالاں سرائیکی وسیب تے سرائیکی قوم دی بہترین رہنمائی کر سڳدی اے۔جیکر ایشیائی ملکاں آلے پاسے نظر بھنوائوں تاں اندازہ تھیسے جو وݙی تیزی نال ترقی صرف مضبوط تے روشن خیال ملکاں اچ واقع تھئی ہے۔ مثال دے طور تے سنگا پور، کوریا، ملائیشیا تے چین۔ انہاں ملکاں اچ موجود مضبوط تے خود مختار نظاماں نے ہر شعبے دی ترقی کوں ممکن بݨائے۔ گذریل40سالاں دے دوران چین دی طرفوں بݨائی ڳئی شاندار پیش رفت خاص طور تے متاثر کن ہن،کیوں جو ایں توں پہلے کݙاہیں وی انسانی تاریخ اچ ایں طرح دی ہک بٖہوں وݙی آبادی آلے ملک نے اتنی جلدی اے مقام حاصل نی کیتا۔

اونویں تاں ساری دنیا اِچ ایویں ہے پر اسیݙے وسیب اِچ پُتر دی خوشی زیادہ تے دھی دی گھٹ ۔پر بٖال بٖال ہوندے ، دھی ہووے تے بھانویں پُتر ۔ بٖال دی تعلیم تے تربیت تے زیادہ توجہ ہووݨی چہیدی اے ، ݙیکھݨ اِچ آئے جو بٖال دی چھٹی تے پتر دی طہور تے شادی وانگے خرچہ تھیندے ۔ دیہات اِچ تاں اے وی ݙٹھے جو اُدھار منگ پن تے وی پتر دے ختنے دی شادی دھوم دھام نال تھیندی ے ، پر بٖال دی تعلیم آلے پاسے توجہ نی ݙتی ویندی ۔ بٖال دی تعلیم اتنی ضروری اے جتنااوندا ہووݨ ۔ ماء دی جھولی بٖال دی پہلی تے وݙی درسگاہ ہے ۔ ماء دا پہلا قرض اے جو او بٖال دے ڄاوݨ نال اِی اوندی ہک ہک شئے دا خیال کرے ۔ ماء دے اَلا بٖول تے اوندی غذا دا بٖال تے اثر تھیندے ، جیکر ماء بادی چیزاں کھمسے تاں اوندا کھیر وی بادی بݨسے ، جیرھے بٖال دا معدہ برداشت نہ کر سڳسے ۔ ایں حالت اِچ بٖال پیٹ دے درد توں روندے تے چیکدے ، ماء پریشان تھیندی اے تے بٖال کوں دڑکیندی وی ہے اونکوں اے پتہ کائنی ہوندا جو بٖال کوں او شئے چکوائی کھڑی اے جیرھی میں کھادی اے ، ہک گاٖل اے وی جو ماء شودی کوں اُنہائیں گاٖلھیں دا آپ پتہ نی ہوندا جو اوندی ماء اونکوں ایہے گاٖلھیں سمجھایاں نہ ہَن ۔ ایہے گاٖلھیں ہک بٖے کوں ݙسوں تاں جو بٖال دی صحیح تعلیم تے تربیت تھیوے ۔ بٖال ماء دے پیٹ اِچ ہوندے تاں ماء دی غذا دا اثر اوں تے براہ راست تھیندے ، ماء جو کجھ الیندی اے تاں بٖال دے ذہن تے اوندا وی اثر تھینداپیا ہوندے ، جیکر ماء لڑاکی بھڑاکی تے اولاد کوں گاٖلھیں مندے ݙیندی اے یا ذال پئے آپت اِچ لڑدے رہندن تاں بٖال دا ذہن ماء دے پیٹ اِچ وی انہائیں گاٖلھیں دا اثر گھندے جیکر ماء پیو مٹھااَلیندن ، ہر گاٖل تے سبحان اللہ ہوندی اے ، ہر ہک کوں جی سئیں ، بسم اللہ کر تے اَلویندن تاں بٖال وی ایویں ہوسے ۔ اے وی ہے جیرھے بے وقوف اپݨی ماء بٖولی چھوڑ تے اولاد نال بٖیاں بٖولیاں بٖولیندن ، اولاد کوں اوندی قدرتی تے فطری زبان توں محروم کریندے پے ہوندن ، ماء پیکو جیکر اپݨی پہلی والی اولاد بٖی بٖولی بٖولیندا پیا ہوسے تاں ماء دے پیٹ اِچ ہووݨ آلے بٖال تے وی اوندا اثر تھیندا پیا ہوندے ، اے تاں ماء دے پیٹ دے اثر دی گاٖل اے ، جݙاں بٖال ڄمدے ، اغوں اغوں کریندے ، بٖلوتڑیں ہتھ پیر مریندے ، کجھ سُڄاک تھیندے ،اَکھ بھلیندے ، اَکھ دی سُنڄاݨ پیدا کریندے ، ہولے ہولے سُݨݨ آلی گاٖلھ دی سمجھ پیدا کریندے ، کجھ مُد بعد بانبڑے ݙیوݨ شروع کریندے ، وَل کھٹ پکڑ تے کھڑݨ سُکھدے ، وَل ٹُرݨ سُکھدے ، اَلاوݨ تے گاٖل کرݨ سِکھدے ، اے تے ایہو جہاں سینکڑاں جاہیں ہِن جتھاں ہک ہک وِتھ تے ، ہک قدم تے بٖال کوں تعلیم تے تربیت دی ضرورت اے ، اساں اپݨے بٖال نال ہک پل سانگے وسلائی نہ کروں ، بٖال ڄاوے تے سوچ گھنوں جو اساں اینکوں وسیب دا وݙا بݨاوݨے ، ڈاکٹر ، انجینئر توں ودھ وݙا افسر ، فوجی ، جنرل تے ہائیکورٹ ، سپریم کورٹ دا جج بݨاوݨ دا سوچݨے ، دھی ہووے تاں بھانویں پُتر۔

سرائیکی پڑھݨ آلے بٖالیں سانگے سب توں وݙی اوکھ اے ہے جو کتاباں نی ملدیاں ، نصیب بݨ ڳے پر نصاب اِچ ڈھیر ساریاں اینجھیاں کتاباں شامل اِن ، جیڑھیاں نی ملدیاں ۔ کجھ کتاباں اینجھیاں ہِن جو تریہہ چالھی سال پہلے چھپیاں تے ولا نی چھپ سڳیاں ۔ کجھ کتاباں دے لکھاری اَڳلے جہان ٹُر ڳن ۔ ماء بٖولی دی محبت اِچ بٖال سرائیکی مضمون رکھیندے تاں ہِن پر آ ڳیڑ وات ویند ن ۔ پڑھݨ چہندن پر کتاب ہووے تاں پڑھن ۔ اڳوں تے نصاب بݨاوݨ آلے اُستاد او کتاباں نصاب اِچ شامل کرن جیرھیاں ملدیاں ہوون ۔ کتاباں نہ مِلݨ ہک مسئلہ ہے ۔ ایں توںپہلے وݙا مسئلہ اے ہے جو نصاب نی ملدا ۔ ایں ویلھے زکریا یونیورسٹی ملتان تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاول پور سرائیکی شعبہ قائم اے ۔ طالب علم رُلدے ودے ہوندن ، نصاب نی ملدا۔ بھبھݨ بھوں اندھاریاں راتیں آلا لیکھا بݨیا پیا ہوندے۔

جتنا تھی سڳے اساں اپݨے وسیب اچ ترقی دے بارے سوچوں ، اے سب کجھ اساکوں آپ کوں سوچݨا پوسے پاکستان دے اقتدار تے جیرھے لوک قابض اِن او اساکوں اڳوں تے نہ آوݨ ݙیسن۔وسیب اچ ایہو جی حقیقی معیشت قائم تھیوݨی چاہیدی اے، جیندی بنیاد چار اہم اراکین یعنی تعلیم، سائنس ، جدت طرازی تے انصاف تے مشتمل ہووے جنہاں تے جمہوریت دی مضبوط عمارت تعمیر کیتی ونڄ سڳے۔اے ایں ویلھے ای ممکن تھیسے جݙاں ہک دیانت دار تے ٹیکنالوجی اچ ماہرانہ قیادت ہووے۔ ایں دور جدید اچ جیڑھیاں قوماں بٖنہاں ترقی یافتہ قوماں دے مقابلے کھڑیاں تھیوݨاں چاہندین انہاں کوں عالمی منڈی دی ضروریات دے مطابق خود کوں ڈھالݨا پوسے ، جیندے کیتے انہاں اچ مختلف بیرونی علوم، مثلاً تکنیکی،  سائنسی و کاروباری علوم تک رسائی تے جاذبی صلاحیت دا ہووݨا بٖہوں ضروری ہے، بالخصوص تکنیکی علوم اچ ول انہاں بیرونی علوم کوں مقامی ضروریات توں اہم آہنگ کرݨ تے ایندے نتیجے اچ اُبھرݨ آلے نویں علوم اچ بتدریج ودھارے کیتے نجی تے سرکاری سطح تے تحقیقی اداریاں تے صنعتی ملاپ دی وی لوڑھ ہے۔ ایں ماحول دی تشکیل کیتے تمام کالج ، جامعات تے تحقیقی مراکز برائے تحقیق وترقی اہم کردار ادا کر سڳدن۔ غرض کہیں وی ملک دی معاشی خوشحالی کیتے تحقیق و ترقی تے جدت طراز بٖہوں ضروری ہے۔

ساری دنیا اچ علم تے ہنر کوں سب توں ودھ اہمیت حاصل اے پر اساں انہائیں ݙوہیں شئیں توں وانجھے ہیسے، اساکوں کوئی سُدھ کینھی جو اساں کیا پڑھوں ، کیا نہ پڑھوں ۔ کیڑھی تعلیم حاصل کروں ، کیرھی نہ کروں ۔ اسیݙے مقابلے اچ پنجاب دے لوک کمشنر، ڈی سی ، ایس پی تے بٖئے محکمیں دے آفیسر پہلے توں بݨئے بٖیٹھن۔ انہائیں کوں ہر شئے دا علم اے ۔ او سارے راہ رستے ڄاݨدن ۔ بٖال اڄاں ماء دے پیٹ ئِ چ ہوندے تے او پہلے سوچ بٖہندن جو اینکوں کیا بݨاوݨے۔ اساݙے بٖال اُٹھ ڄیݙے تھی ویندن پر اساں ول وی انہائیں کوں کجھ نی ݙسیا ہوندا جو تُساں کیا پڑھسو تے کیا بݨسو ؟ کیا قوماں ایویں ترقی کریندن ؟ سیاݨے تھیووں ۔ بٖالیں کوں پڑھاؤں، سکھاؤں تے سمجھاؤں ۔

ضروری ڳالھ اے ہے جو اساں تعلیم بارے وسلائی نہ کروں ، شہری بندہ ہووے بھانویں دیہاتی غریب ہووے تے بھانویں امیر۔ تعلیم دے معاملے اچ وسلائی نہ کرے ۔ اولاد دے ہک ہک پل کوں قیمتی ڄاݨے تے اوندے نت نال تھیوے ۔ تعلیم بارے اے وی ضروری اے جو بٖال دے شوق تے رحجان کوں ݙٹھاونڄے ۔ بعض ویلھے بٖال انجینئر بݨݨ چہندے ۔اسیݙا شوق ڈاکٹر بݨاوݨ دا ہوندے ۔ اساں اپݨا شوق سامھے رکھدوں پر بٖال دی مرضی نی سمجھدے ۔بٖال ماء پیو دا آکھیا من تے انہائیں دے ݙسیے دڳ تے ٹر تاں پمدے پر منزل تے نی پُڄ سڳدا۔

سب توں پہلا کم بٖال دے رحجان کوں ݙیکھݨ اے ، ݙوجھا تعلیم بارے بنیادی معلومات ہِن ۔ سارے جڳ جہان دے رحجان کوں سامھے رکھیا ونڄے ،ݙٹھا ونڄے جو دنیا کیݙے ویندی پی اے ، ول اوندے مطابق اڳوں تے ٹُریا ونڄے ۔ احٖ سی ایس ایس لوک زیادہ کرویندن ، اسیکوں چہیدے جو اساں زمانے دے نال نال ٹروں تے بٖالیں کوں سی ایس ایس آلے پاسے شوق ݙیواؤں۔ نکے لا توں انہائیں کوں ݙسݨ شروع کروں جو سی ایس ایس کیا ہوندے ۔ ایندے وچ کیا پڑھݨا پوندے ۔ سی ایس ایس جیرھا طالب علم کریندے او کیا بݨدے ۔ سی ایس ایس کرݨ آلئیں دے کتنے محکمے تے کتنے شعبے ہِن تے انہائیں دی تربیت کیویں بݨدی اے ؟

سرائیکی وسیب دے ڈھیر سارے نینگر امدن میں انہائیں کوں سی ایس ایس آلے پاسے دھیان ݙیوینداں ، او اینکوں بلا سمجھ تے ݙر ویندن ۔ اَجھک تے آکھدن اے اوکھا ہے ، حالانکہ صرف دل بٖدھݨ دی ڳالھ اے ۔ سی ایس ایس میڈیکل تے انجینئرنگ توں سُکھا ہے۔ میں اپݨے بٖالیں کوں آکھیا تاں وی ݙر تے بٖے پاسے ٹُر پے۔ میں سب کوں آکھداں جو سرائیکی قوم ہُݨ دل بٖدھے ، آر یا پار آلی ڳالھ کوں سامھے رکھ تے علم دے سمندر ئِ چ دُھو کرے ۔ سرائیکی وسیب دے بٖالیں وچ بلا دی صلاحیت اے ۔ ݙرے او جیرھے عقلوں پیدل ہوون ۔ اوہے سارے اپر پنجاب وچ ہِن ، وسیب اچ اکثریت ذہین طلبہ دی ہے۔ شاباش تکڑے تھیوو، اے سارے منصب تے عہدے تہاݙے ہِن ، جیرھے غیر ملی بٖیٹھن ۔ پڑھو تے اپݨیاں اے کرسیاں انہائیں توں واپس گھنو نہ تاں انہائیں دا نِت دا کَھلا تے اسیݙا سِر ہوسے ۔

اسیݙے بٖالیں کوں اے شکایت اے جو پبلک سروس کمیشن وچ سارے ایہے لوک ئِ ن ، اے وانجھ کریندن ،وانجھ آلی ڳالھ ٹھیک اے ، احٖ توں نی اے پیو ݙاݙے توں کریندے امدن پر اساں ظلم ، زیادتی تے وانجھ دے دریا جھاڳ تے پار پُڄسوں ۔ جے ݙر تے کھڑے رہ ڳیوسے تاں ول کھڑے رہسوں ۔ وسیب دے نینگر اے ڳالھ سمجھن جو اساں اڄاں سوچیندے ودوں ، انہائیں کوں ازلیں توں پتہ اے جو اساں سرائیکی وسیب دے لوکیں کوں کیویں غلام بݨا تے رکھݨے۔ اے سارے گرو انہائیں کوں انہائیں د ا آقا انگریز سکھا ڳے ۔ وسیب دے جاگیردار وی انہائیں دے بٖانھے ہِن ۔ انہاں کوں سرائیکی قوم کوں کھلے تلے رکھݨ تے انہائیں کوں کھلے مارݨ دا ݙا سکھائس ۔ تُساں اساں بغاوت کر تے ایں ڳالھ کوں پُٹھا کر ݙیوݨے۔

میں لہور ڳیاں ، میکوں ہک پنجابی دانشور آکھیا جو کرلاٹ ، بٖکاٹ پڑھدا رہنداں پر ہر ڳالھ دا ٹرینڈ ہوندے ، تہاݙے وسیب ئِ چ دولے سئیں دا نوکر بݨݨ دا ٹرینڈ اے ۔ اسیݙے کول ڈپٹی کمشنر تے ایس پی بݨݨ دا ۔ میں آکھیا جو وقت چکی دا پھیر اے ۔ وقت بدلدے دیر نی لڳدی ، سوچ بدل ڳی اے ۔ اساں تہاکوں ݙسیندے پیوں جو اساں غلام بݨ تے نہ رہسوں ۔ اساں اپݨے وسیب اچ اپݨا ڈی سی او ، کمشنر ، ایس پی ، ڈی پی او تے آر پی او ݙیکھݨ چہندوں ۔ تُساں اپݨے گھر خوش اساں اپݨے گھر۔ آبادی دے مطابق سی ایس ایس دا کوٹہ گھنسوں ۔ صوبہ وی گھنسوں ، تُساں کے تئیں نہ ݙیسو؟ تُساں اسیݙی ایں سوچ کوں نہ قید کر سڳدو تے نہ قتل کر سڳدو۔ سیاݨے تھیوو، جتنا جلدی اسیکوں حق ݙیسو ، اُتنے چنڳے رہسو۔

دل تھولا نہ کرو ، اساں تہاݙے حق حقوق سانگے ہر جاہ تے لڑسوں ،ا ساں تہاݙے صلاحتیں کوں پرکھݨ آلے ادارے بݨیسوں ۔ تاں جو تہاݙی صلاحیت ، تہاݙے رحجان تے تہاݙے شوق مطابق تہاݙے علمی سفر کوں اڳوں ٹوریا ونڄ سڳے۔ اسیکوں ہک ہک ڳالھ دا پتہ اے جو پیپر اوہے بݨیندن ، امتحان وی اوہے گھندن ۔ امتحان ویلے تہاݙی بٖے پاسے اکھ جھمکے تاں تلہڑ مریندن تے اپݨیں کوں سارا کجھ پہلے توں ݙس تے امدن ۔ انہائیں کوں انہائیں بیمانیں دی سزا ملسے ۔اساں وار وار اکھیندوں جو اسیݙے انہائیں بیمانیں نال پُڄالا نی پمدا۔ اساݙا اپݨا پبلک سروس کمیشن ہووے ، اساݙا اپݨا سلیکشن بورڈ ہووے۔ اسیݙے اپݨے پیپر بݨاوݨ آلے ہوون تے اسیݙے سارے امتحانی سنٹر اسیݙے اپݨے کول ہوون ۔ اسیکوں انہائیں تے تل دا اعتبار کینھی۔ اسیکوں ہک پل دیر کیتے بغیر انج کیتا ونڄے ۔

سرائیکی وسیب اچ پنجاب دے افسر لٹ مار کر تے اپݨی اولاد کوں اعلیٰ تعلیمی اداریں وچ پڑھیندن ۔ انہاں کوں بٖاہر وی بھیڄ ݙیندن جو او ولا افسر بݨ تے اسیݙے آوݨ آلے نسلیں دے سر کٹن ۔ اساں سب کجھ ڄاݨدوں ، تہاکوں ڄاݨدوں ، تہاݙے نیتیں کوں وی ڄاݨدوں ۔ تُساں اسیݙے بعد اسیݙے نسلیں کوں غلام رکھݨ سانگے ڄال وچھا ݙتن پر تہاݙے خلاف جیرھی نفرت اے اینکوں سمجھو ۔ تُساں اپݨی کوڑکی اچ آپ پھس سو۔ اسیݙے پھساوݨ سانگے تہاݙے سٹے ڄال تہاݙے اپݨے پیریں کوں ولھڑسن تے تُساں منہ دے بھر ڈہسو ۔تُساں اساݙے نماݨے دیہاتی بٖالاں دا تعلیمی مستقبل تباہ کیتے۔ تُساں اسیݙے غریب بٖالیں کوں اردو تعلیم دے چکریں ئِ چ پائی رہ ڳیو تے آپ انگریزیاں پڑھدو۔ تُساں اپݨے تعلیمی ادارے ݙیکھو تے اسیݙے وی ݙیکھو۔ اپݨے تعلیمی اداریں وچ سہولتاں ݙیکھو تے اسیݙے پاسے وی ݙیکھو۔ ہُݨ تعلیم دے ناں تے دروہ نہ چلسے۔ دوکھا فراڈ بند کرو۔ طبقاتی تعلیم بند کرو۔ غریب ،امیر دی ہک تعلیم کرو۔ تہاݙے غیر انسانی سلوک کوں اساں تہاݙے منہ تے مریسوں ، تعلیم‘ اقتدار تے اختیار میݙے وسیب دا وی حق اے ۔ اساں صرف غلام رہݨ سانگے پیدا نی تھئے۔ جے تُساں وچ جرأت ہے تاں برابر سہولتاں ݙے تے آؤ ، مقابلہ کرو نہ تاں پرے مرو ، تُساں تُساں ، اساں اساں ۔

سرائیکی وسیب وچ تعلیمی اداریاں دی کمی دی وجہ نال وسیب دے لوک اعلیٰ تعلیم حاصل کرݨ توں محروم رہ گِٖن ، اسیݙے کول علمی ادارے تاں اپݨی جاہ رہ ڳے ، معلومات ݙیوݨ والے افراد یا ادارے وی موجود کائنی ۔ ہُݨ وقت آ ڳے جو وسیب دے لوک خاص طور تے ،خُطابی(طلبہ تے طالبات)اَکھ پٹن ، علم حاصل کرن ، معلومات دے سوجھلے نال اپݨے دِل تے دماغ روشن کرن ، اُنہاں کوں ہک طرف نی بلکہ ہکے ویلے چھی پاسے ݙیکھݨ دی صلاحیت پیدا کرݨی چاہیدی ہے ۔ انہاں دی نظر اُبھا ، لمہ ، پوادھ ، پچھادھ (مشرق ، مغرب، شمال ، جنوب) دے نال نال ہکے ویلے عرش معلی تے دھرتی دی چھیکڑی حد (تحت السریٰ) تک ہووݨی چاہیدی ہے ۔ سب توں اہم اے جو بصارت دے نال بصیرت وی ضروری ہے۔

وسیب دے خُطابی یاد رکھن جو اَحٖ جیرھا طبقہ ساݙے اُتے حکمرانی کریندا پے یا جیرھے طبقے کوں حکمرانی دا حق حاصل ہے او گریجوایشن دے بعد ’’سی ایس ایس‘‘ دا امتحان پاس کریندے اَتے ’’سی ایس ایس‘‘ بنیادی طور تے جنرل نالج دا امتحان ہوندے ، ایں واسطے خطابیں کوں اپݨے کول علم دے نال نال معلومات دا ذخیرہ ہووݨ وی ضروری ہے ۔ ایں سلسلے وچ یاد رکھݨا چاہیدے جو ہر بٖال کوں اپݨی دھرتی اَتے اپݨے وسیب دی زبان اَتے انگریزی زبان تے کامل عبور ہووݨ ضروری ہے ۔ جیرھے لوک اپݨے بٖالیں نال اُنہاں دی ماء بٖولی دی بجائے بٖئی زبان وچ گاٖلھ کریندن ، او اپݨے بٖالیں نال دشمنی کریندن اَتے بٖالیں دی ماء بٖولی کوں قتل کرݨ دے مرتکب تھیندن۔ ایجھے لوکیں دی سوچ چھوٹی ، پست  تے گھٹیا ہوندی ہے ۔ ایہ لوک احساس کمتری دا شکار ہوندن ، کیوں جو زبان ہک بٖہوں وݙا علم ہے اَتے سب توں پہلا تے وݙا علم گھر دی ماء بٖولی توں حاصل تھیندے ۔ ایں وݙے علم توں بٖالیں کوں محروم رکھݨ بٖہوں وݙی زیادتی ہے ۔ وسیب دے بھرا سیاݨے تھیون اَتے وسیب دے بٖالیںں کوں اپݨی ماء بٖولی دی برکت توں محروم تھیوݨ توں بچاون۔

جیا سئیں! گاٖلھ تھیندی پئی ہئی جو جنرل نالج دی تے پڑھاکو بٖالو تے بھیݨ بھرائو ، بھانویں تُساں پڑھدو پہلی جماعت یا ہووے ایم اے تے پی ایچ ڈی دے طالب علم تہاکوں کائنات دی ہر چیز بارے ڄاݨݨا چہیدے ۔ کیوں جو علم دا مطبل اِی ڄاݨݨ ہوندے ۔ اساں جیرھی جاہ تے رہندے پیوں اُوندے بارے کجھ موٹیاں موٹیاں علمی تے معلوماتی گاٖلھیں تہاکوں ݙسیندوں تے کجھ گاٖلھیں تہاݙے اپݨے وسیب دے مشاہیر بارے ہن ، تساں انہاں کوں اپݨے پلے بٖدھو تے علمی میدان وچ کامیابیاں حاصل کرو۔ کیوں جو ڄاݨݨ دی جستجو اساݙے مذہب تے اساݙی ثقافت دا خاص حصہ ہے۔

ملک ئِ چ 80 سرکاری تے 65 یونیورسٹیاں غیر سرکاری ہِن ۔ سرائیکی وسیب پنجاب دا ادھ اے ،ایں لحاظ نال جتنیاں یونیورسٹیاں پنجاب ئِ چ ہوون ، اتنیاں سرائیکی وسیب ئِ چ ۔ پر حالت اے ہے جو پنجاب ئِ چ 43 یونیورسٹیاں تے سرائیکی وسیب دے حصے ئِ چ صرف 2 ۔ تریمت یونیورسٹی، نواز شریف زرعی یونیورسٹی تے شہباز شریف انجینئرنگ یونیورسٹی اڄاں کاغذیں ئِ چ دھکے ودیاں کھمدین۔ جے اے بݨ وی ونڄن تاں پنج تے پنجاب دے فرق کوں کون پورا کریسے ؟ بلوچستان دی آبادی سرائیکی وسیب دے مقابلے ئِ چ ݙہواں حصہ وی کینھی، اتھاں وی 6 یونیورسٹیاں ئِ ن ۔ایویں خیبرپختونخواہ دی آبادی چوتھا حصہ وی کینھی، اتھاں 26 یونیورسٹیاں ہِن۔البتہ ہک گفالھ اے ہے جو مقبوضہ سرائیکی علاقے دیرہ اسماعیل خان ئِ چ ہک گومل یونیورسٹی ہے ۔وفاقی دارالحکومت سرائیکی وسیب دا سولہواں حصہ ہے، اتھاں 16 یونیورسٹیاں ۔ سندھ سرائیکی وسیب دا تریجھا حصہ ، اتھاں 39 یونیورسٹیاں ہِن ۔ اتھوں اندازہ لاوݨ اوکھا کینھی جو حکمران سرائیکی وسیب نال کیا کرݨ چہندن تے وسیب کوں صرف پنجاب ، خیبرپختونخواہ دا کیا سارے ملخ دا غلام رکھݨ سانگے کیا کیا منصوبہ بندی کیتی ڳی اے۔ سرائیکی وسیب دے ڈڈھ درجن ضلعیں وچ تاں اڄاں صرف ݙو یونیورسٹیاں ہِن ۔ کلے ہک ضلعے لاہور وچ 28 یونیورسٹیاں ہِن ۔ ول تُساں آپ فیصلہ کرو جو سرائیکی وسیب دا نینگر بغاوت کرے یا نہ کرے۔ کے تئیں تُساں وسیب نال ظلم زیادتی تے ݙڈھپ کریسو۔ احٖ ڈش سٹیلائٹ تے نیٹ دے دور وچ وی تُساں لوکیں کوں بودن تے بکھن بݨیسو ؟ بس کرو یار ڈھیر تھی ڳی اے ۔ وسیب کوں اوندا حق ݙیو ، جتنے سکول ، کالج تے یونیورسٹیاں پنجاب ئِ چ ہِن اتنیاں وسیب ئِ چ گھنسوں ۔ انہائیں دا بجٹ وی برابر گھنسوں ۔ ضروری تھی ڳے جو ہک پل دیر کیتے بِناں سرائیکی صوبہ بݨاؤ تانجو وسیب دے لوک اپݨے تعلیمی مسئلے آپ حل کر سڳن۔

بل گیٹس دنیا دا ہک بٖہوں وݙا ناں ہے، او آکھدے جو میکوں اپݨی حیاتی ئِ چ کوئی پچھتاوا یا حسرتک کینھی پر ہک حسرت ضرور رہ ڳی اے جو میں انگریزی تاں الا سڳداں پر بٖیاں زبانں نی الا سڳدا، او آکھدے جو میݙی حسرت رہ ڳی اے جو بٖیاں وی نہ تاں گھٹ توں گھٹ چینی، عربی تے فرنچ الا سڳدا ہوواں ہا ۔ بل گیٹس توں زبانیں دی قدر دا پتہ لڳدے، جیرھے بے قدرے لوک زبانیں دی مخالفت کریندن تے ہر ڳالھ کوں لسانی تعصب آکھی رکھدن ،انہائیں دی جے اپݨی مت ماری ہوئی اے تاں او بل گیٹس دی ڳالھ پلے بٖدھن ۔

صوبہ تے اختیار نہ ہووݨ دی وجہ توں اساݙا وسیب بٖہوں پچھوں رہ ڳے پاکستان اِچ اونویں تاں سائنس دی صورت حال بٖہوں ابتر ہے ول وی جو ادارے بݨائے ڳن او سارے دے سارے وسیب توں بٖاہر اِن۔ ریسرچ اداریں دے حوالے وسیب دی پوزیشن ابتر اے۔ ایہا وجہ ہے جو ایندے علاوہ غربت، تعلیم، سائنس ، بزنس، ماحول تے تحفظ اچ سرمایہ کاری دے لحاظ نال وی وسیب دا شمار بٖہوں کمزور ترین علاقیں اچ تھیندے۔ اے صورتحال مختلف وطن وسیب دے قابض قوتاں دی مسلسل ناکامی دی وجہ توں ہے جیندے تے اساں عمل پیرا رہ ڳے ہیں۔ وسیب سانگے صنعتی ترقی دے فروغ کیتے نجی شعبہ اچ سائنسی تحقیق بٖہوں اہم ہے۔ وسیب اچ نجی شعبیاں اچ تحقیق وترقی تے اخراجات بٖہوں گھٹ ہن۔ جݙاں اپر پنجاب اِچ اخراجات بٖہوں زیادہ ہن ، اپر پنجاب کوں مرکنسٹائل کر ݙتا ڳے اتھاں ساریاں ملاں ہی ملاں ہن ، ہر پاسے انڈسٹری دیاں بتیاں نظر اَمدین تے وسیب اچ اندھارے۔ حالانکہ اتھاں خام مال تے افرادی قوت زیادہ ہے وانجھ تے ظلم دے ایں نظام کوں وسیب دا نینگر بدلے تے اپݨا وسیب آپ وساوے۔

ظہور دھریجہ

جھوک سرائیکی ملتان

ٻیا ݙیکھو

•  Wb/skr/میݙی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میڈٖی دھرتی میݙے لوک (ٖݙوجھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ) ظہور دھریجہ‏

• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (ستواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (اَٹھواں حصہ) ظہور دھریجہ‏