Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ) ظہور دھریجہ

میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ)

مولانا محمد عبداللہ درخواستی

حضرت مولانا محمد عبداللہ درخواستی مدرسہ مخزن العلوم دے بانی ، جمعیت علمائے اسلام دے سابق صدر، حضرت دین پوری دے خلیفہ مجاز، علم حدیث دے حافظ تے عابد و زاہد عالم ہووݨ دی وجہ توں علمائے حق اچ نمایاں مقام دے حامل ہن۔ آپ تحریک خلافت دے ایام اچ حضرت عطاء اللہ شاہ بخاری تے حضرت مولانا احمد علی لاہوری دے نال مل تے شاندار خدمات سر انجام ݙتیاں، تحریک ریشمی رومال اچ حضرت دین پوری دے نال کم کیتا تے تحریک ختم نبوت اچ ریاست بہاولپور اچ ایں تحریک دی آبیاری کیتی ۔ تحریک نظام مصطفی اچ آپ اہم خدمات سر انجام ݙتیاں ۔

حضرت درخواستی 1905ء اچ وستی درخواست  ( خانپور ) اچ پیدا تھئے۔ ابتدائی تعلیم مدرسہ صدیقیہ راشدیہ دین پور اچوں حاصل کیتی تے عربی تعلیم حضرت مولانا محمد صدیق توں حاصل کیتی جیڑھے جو ہک جید عالم تے اہل دل بزرگ ہن، علم حاصل کرݨ دے بعد حضرت دین پوری آپ کوں دستار فضلیت عطا کیتی تے مدرسہ کھولݨ دا حکم ݙتا۔ ابتداء اچ وستی درخواست اچ مخزن العلوم دے ناں توں مدرسہ کھولیا جیں کوں بعد وستی مومن ( ماڑی اللہ بچایا ) منتقل کیتا ڳیا تے ایں دے بعد خانپور مرکزی شہر اچ ایہ مدرسہ منتقل کیتا ڳیا جیڑھا جو پاکستان دی مثالی درسگاہ ہے۔ آپ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی علیہ الرحمتہ دے طریق تے تفیسر پڑھیندے ہن، آپ تفسیر اچ رئیس المفسرین حضرت مولانا احمد علی لاہوری توں وی تلمذ حاصل کیتی ، آپ کوں ہک لکھ احادیث زبانی یاد ہن، آپ دے مرید تے طلباء ہزاراں دی تعداد اچ ملک بھر اچ کھنڈیئے ہوئے ہن۔

میانوالی

میانوالی سرائیکی وسیب دا ہک اہم  شہر ہے۔ ضلع دی آبادی 1981ء دی مردم شماری دے مطابق7لکھ 14ہزار ہئی تے رقبہ 5840مربع میل ہے۔ ایں ضلع دے شمال مشرق اچ ضلع اٹک شمال مغرب اچ کوہاٹ ،  مغرب اچ ضلع بنوں ، مشرق اچ خوشاب تے جنوب اچ بھکر دے اضلاع واقع ہن۔ سطح دے اعتبار نال ایکوں پہاڑی علاقہ، میدانی علاقہ تے علاقہ تھل اچ تقسیم کیتا ونجٖ سڳدے۔دریائے سندھ علاقے دی اراضی کوں سیراب کریندے۔ میانوالی کوں 1901ء اچ ضلع بݨایا ڳیا ہا۔ ایں توں پہلے اے ضلع بنوں اچ شامل ہا۔ ہُݨ اے ݙو تحصیلاں میاں والی تے عیسیٰ خیل تے مشتمل ہے۔ جݙاں 1946ء اچ میدانی علاقیاں اچ دریائے سندھ تے پہلا بیراج بݨیا تاں میانوالی دی اہمیت ودھ تھی ڳئی۔ ایں بیراج کوں احٖ ’’جناح بیراج‘‘ آکھدن۔ ’’جناح بیراج‘‘ دے علاوہ چشمہ بیراج وی میانوالی اچ ہے۔جݙاں مجوزہ کالا باغ ڈیم وی ضلع میانوالی دے شمالی حصے اچ ہے۔ کوئلہ ،لوہا چونے د ا پتھر، نمک ، شیشہ ، ریت ، اہم معدنیات ، سیمنٹ، کھاد ، تے کپاہ ویلݨ دیاں صنعتاں وی موجود ہن۔ضلع میانوالی دے بݨئے ہوئے مٹی دے گھڑے، صراحیاں ،ہنڈیا ، کھیس تے لحاف وی مشہور ہن۔شہر میانوالی ضلع دا صدر مقام ہے۔

مظفر گڑھ

مظفر گڑھ  ضلع دے شمال اچ لیہ دا ضلع ہے۔ مشرق اچ دریائے چناب د ے پار، ضلع ملتان ہے۔ جنوب اچ ضلع بہاول پور تے ضلع رحیم یار خان ہے۔ مغرب اچ دریائے سندھ تے ایندے پار ڈیرہ غازی خان تے ضلع راجن پور ہن۔ ایں ضلع دی ترائے تحصیلاں ہن، مظفر گڑھ، کوٹ ادو تے علی پور۔

محمد بن قاسم دی آمد توں پہلے ایں علاقے اچ راجا داہر دی حکومت ہئی۔ محمد بن قاسم نے جݙاں ملتان فتح کیتا تاں مظفر گڑھ کوں وی مسلماناں دی حکومت اچ شامل کر گھٖدا ڳیا۔بعد ازاں ایں تے مغلیہ خاندان دی حکومت ریہی۔ مگر جݙاں مغلاں دی حکومت کمزور تھئی تاں افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے انہاں علاقیاں تے جیڑھا احٖ کل پاکستان اچ شامل ہن، حملے شروع کر ݙتے ۔ آخر ایں ضلع مظفر گڑھ وی اپݨی حکومت اچ شامل کر گھٖدا تے نواب مظفر خان کوں اپݨا گورنر مقرر کیتا۔ نواب مظفر خان نے چالیہہ سال تک ایں علاقے تے حکومت کیتی ۔ ایں زمانے اچ ہر پاسے سکھاں دا زور ودھدا پیا ہا۔ راجا رنجیت سنگھ نے ایں علاقے تے قبضہ کرݨ دی وݙی کوشش کیتی ۔ ایں نے ست واری ملتان تے حملہ کیتا لیکن نواب مظفر خان خان نے ہر واری ایکوں ناکام بݨایا۔اے ݙیکھ تے رنجیت سنگھ نے 25ہزار دی فوج ملتان تے حملے کیتے بھیجی۔ مظفر خان دے کول صرف ݙو ہزار سپاہی ہن مگر ایں نے مردانہ وار مقابلہ کیتا۔ کئی ݙینھ دی لڑائی دے بعد ایندے کول صرف ترائے سو سپاہی رہ ڳے ول وی ایں ہمت نہ ہاری ۔ آخرسکھاں نے ہر پاسے حملہ کر ݙتا مظفر خان تلوار ہتھ اچ گھن تے آ ڳیا۔ او ایں بہادر نال لڑیا کہ سکھ دنگ رہ ڳے۔ او تلوار چلیندا ہویا اڳوں ودھدا ڳیا تے سکھ پچھوں ہٹدے ڳے۔ آخر سکھاں نے پرے کنوں بندوق چلا تے ایکوں شہید کر ݙتا۔ آخر ملتان تے مظفر گڑھ تے 1818ء اچ سکھاں دا قبضہ تھی ڳیا رنجیت سنگھ دی وفات دے  بعدانگریزاں نے سکھاں کوں شکست ݙے تے 1849ء اچ پنجاب تے قبضہ کر گھٖدا۔ مظفر گڑھ دا علاقہ وی انگریزاں دے ماتحت آ ڳیا۔صوبہ پنجاب دی پہلی انتظامی تقسیم دے ویلھے خان گڑھ کوں ضلع دا صدر مقام بݨایا ڳیا جو مظفر گڑھ توں جنوب اچ یارھاں میل دے فاصلے تے ہے۔ ضلع دا ناں وی خان گڑھ رکھیا ڳیا۔ (خان گڑھ ہک پُراݨا قصبہ ہے جیڑھا قلعے دی دیواراں دے اندر واقع ہے۔ اے قصبہ نواب مظفر خان دی ہمشیرہ خان بی بی نے تعمیر کرایا ہا) بعد اچ کئی انتظامی تبدیلیاں تھیاں۔ آخر 1861ء اچ مظفر گڑھ ضلع دی موجودہ صورت قائم تھئی۔ ضلع دا ناں خان گڑھ دے توں تبدیل تھی تے مظفر گڑھ رکھ ݙتا ڳیا۔

محمد آباد

ضلع رحیم یار خان دا ہک چھوٹا جیہاں قصبہ ہے۔ پیر سید محمد شاہ جیلانی دی نسبت نال ایندا ناں محمد آباد پیا۔ اتھاں سید مبارک شاہ جیلانی (متوفی 21نومبر 1969ء )نے ’’مبارک اُردو لائبریری‘‘ قائم ہئی جیڑھی ذاتی کتب خانیاں اچ وݙی اہمیت دی حامل ہے۔اتھاں چار ہزار توں ودھ کتاباں، قدیم رسالے تے مخطوطات محفوظ ہن۔انہاں توں بعد ہُݨ انہاں دے صاحبزادے سید انیس شاہ جیلانی ایں مشن کوںاڳوں ودھیندے رہ ڳن۔ او خود صاحب تصنیف ہن تے نیاز فتح پوری تے رئیس امروہوی تے سوانحی کتب شائع کر چکے ہن۔ہُݨ سید انیس شاہ جیلانی وی تھی ڳن۔

مخدوم دائود جہانیاںؒ

برصغیر وچ اسلامی حکومت دا قیام ملتان وچ ای تھیا جڈݨ محمد بن قاسم نے ملتان فتح کیتا۔ ایندے بعد عرب اقوام تے خاندان صدیاں تئیں اتھاں حکمران ریہے۔ ایں طرح اولیاء کرام دی وی آمد پہلے پہلے اتھائیں تھئی۔ شیخ بہاء الدین زکریا جنہاں نے بغداد ونجٖ کے سید شہاب الدین سہروردی نال خرقہ خلافت حاصل کیتا نے ملتان کوں اپݨا مسکن بݨایا تے دین اسلام دی تبلیغ تے علم دی اشاعت دا سلسلہ جاری کیتا انہاں دے بعد انہاں دے پتر سید صدر الدین عارف تے انہاں دے پوترے ابوفتح شیخ رکن الدین نے ایں سلسلے کوں اڳوں تے ودھایا۔اوچ وی اولیاء مشائخ دی سرزمین رہی ہے تے ملتان تے اوچ دے اولیاء صوفیا دا آپت دا گہرا سلسلہ ارادت رہے۔ سید جلال الدین سرخ تے شیخ بہاء الدین زکریا دا بٖہوں گہرا تعلق ہئی۔ تحفتہ الکرام دے مصنف میر شیر علی قانع ٹھٹھوی لکھدن جو شیخ بہاء الدین شیخ فرید الدین ‘ سید عثمان مروندی (قلندر شہباز) تے سید جلال سرخ چار یار اکھویندے ہن۔ سید جلال الدین سرخ بخاری دے پوترے تے سید کبیر دے پتر سید جلال الدین جہانیاں جہانگشت 607ھ 1308ء وچ اوچ وچ پیدا تھئے ۔ آپ نے تمام روئے زمین دی سیر کیتی ہئی۔ (بحوالہ حدیقتہ الاولیاء۔ مفتی غلام سرور لاہور ص 156) ایں طرح مصنف سیر الاولیا ء مولانا جمالی صفحہ 226 تے رقم طراز ہن جو مخدوم جہانیاں نے دنیا دی ہر سمت وچ سفر کیتا تے ایں حقیر(جمالی) نے وی مکہ معظمہ‘ مدینہ منورہ‘ بیت المقدس‘ بغداد تے بٖہوں سارے ݙوجھے مقاماں تے انہاں دے متبرک حجرے ہن تے اتھاں نماز دوگانہ ادا کیتی ہے۔

میلسی

میلسیضلع وہاڑی دی تحصیل ہے۔آبادی 30ہزار توں ودھ ہے۔ ملتان توں 54میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایکوں مغلیہ عہد اچ کھچی خاندان نے آباد کیتا ہا۔ 1849ء اچ جݙاں انگریزاں نے پنجاب تے قبضہ کیتا تاں ایکوں تحصیل دا د رجہ ݙے ݙتا۔ 1927ء اچ منڈی ٹائون ، 1958اچ ٹائون کمیٹی ،1963اچ سب ڈویژن تے 1966ء اچ میونسپل کمیٹی دا درجہ ݙتا ڳیا۔ اتھاں کپاہ تے تیل کݙھݨ دے کارخانے ہن۔ طلبہ تے طالبات سانگے انج انج ڈگری کالج ہائی سکول، مڈل سکول موجود ہن۔ کھجور، تمباکو، میندھی، کݨڑک ، لال مرچ تے کپاہ دی پیداوار بکثرت تھیندی ہے۔

ممتاز احمد زاہد

آپ دا اصل ناں ممتاز احمد ہا تے تخلص زاہد لکھدے ہن ۔ سرائیکی زبان دے معروف شاعر ہِن ۔ آپ بزم فیض لیاقت پور دے جنرل سیکرٹری رہے ۔ آپ دا سرائیکی مجموعہ کلام ڈسکیاں منظر عام تے آئے تے بٖہوں داد وصول کیتی ۔

ملتان دے صوفی شاعر

ملتان دت صوفی شاعر ہزاراں تے لکھاں ہِن کیوں جو جݙان دا ملتان اے تاں ایندی زبان وی ہے تے شاعر وی پر حملہ آوریں کجھ نی رہݨ ݙتا چند ناں جو کہ تصوف لکھدے آئن اے ہن :بابا فرید الدین گنج شکر (پیدائش 1280ء کوٹھے آلا ملتان ) شاہ شمس سبزواری (1164ء) حافظ محمود شیرانی (1054ء نورنامہ )حافظ جمال اللہ ملتانی ، عبید اللہ ملتانی ، مولوی خیر دین ، صابر ملتانی ، مضطر ملتانی (1878) اسد ملتانی (1902ء) حسن رضا گردیزی (1914ء) امید ملتانی (1920ء) ارشد ملتانی (1924ء) حبیب نائق ( 1934ء) ملک اقبال حسن بھپلا (1943ء) عبدالمجید ، علامہ عتیق فکری (15جولائی 1917ء -وفات 20دسمبر 1986) منیر فاطمی (11ستمبر1948) اسلم انصاری (30اپریل 1940ء) حفیظ الرحمان ،ڈاکٹر طاہر تونسوی (1948) اقبال ارشد (22اکتوبر 1940ء)عاصی کرنالی ( 2جنوری 1927ء) اصغر علی شاہ (25فروری 1933ء) بیدل حیدری (20اکتوبر 1926ء) حیدر گر دیزی (ستمبر 1924ء -وفات 7جون 1991) حزین صدیقی (1922ء) اسلم یوسفی (1922) ممتاز العیشی -کشفی ملتانی (15جنوری1902ء) حیدر راغب (1918ء) کیفی جام پوری (1905ء) علامہ نسیم طالوت ، چوک ظاہر پیر دے ملک حاجی سراج احمد 19فروری 1998ء کوں فوت تھئے ۔

مقبول احمد دھریجہ

مقبول احمد دھریجہ ہک مشہور آرٹس ہن ، فن کتابت دے علاوہ فن مصوری اچ وی ماہر ہن، ایں فن اچ دلچسپی انہاں بٖلپݨ توں ای گھنݨ شروع کیتی۔ پہلے کتابت سکھی ول میٹرک دے دوران ای فن مصوری کوں اپنا گھدا ۔ ایں دوران آپ دی ملاقات بہاولپور دے مشہور آرٹسٹ ماسٹر محمد رضی صاحب نال تھئی، انہاں آپ دی بݨائی ہوئی تصویر کوں پسند کیتاتے باقاعدہ شاگرد بݨا گھدا ، چھی مہینے تئیں انہیں توں ایہ فن سکھیا۔ 1970 توں 1972ء تئیں روزنامہ رہبر ، دستور، کائنات وغیرہ اچ کتابت کریندے ریہے۔ 1972ء دے بعد آپ کراچی چلے ڳئے تے اتھائیں کتابت کریندے ریہے تے اپݨے طور تے فن مصوری دا شوق وی پورا کریندے ریہے۔ رحیم یارخان اچ پرنس آرٹس کونسل اچ 1975ء اچ تصویراں دی نمائش تھئی تاں انہاں دی بݨی ہوئی تصویر کوںانعام ݙتا ڳیا۔ فن کتاب تے فن مصوری اچ چنڳا ناں پیدا کیتا۔ دسمبر 2011ء اچ ایں جہان فانی توں رخصت تھئے ۔

مخدوم جہانیاں جہاں گشتؒ

آپ دا ناں سید جلال الدین حسین اَتے لقب مخدوم جہانیاں جہاں گشت ہے۔ آپ حضرت سید جلال سرخ بخاریؒ دے پوترے اَتے حضرت سید احمد کبیر دے فرزند اکبر ہن ۔ 14 شعبان المعظم 707ہجری کوں اوچ وچ پیدا تھئے۔ ابتدائی تعلیم اپݨے والد ماجد توں حاصل کیتی ایندے بعد حضرت شیخ جمال خداں ردؒ اَتے حضرت شیخ بہائو الدینؒ توں اکتساب علم کیتا۔ سیر و تفریح دے شونقین ہن ہیں واسطے جہاں گشت دا لقب پاتا۔ 785ہجری دی ݙاھ ذوالحجہ کوں ایں دنیا توں رخصت تھی ڳے ۔ مزار مبارک اوچ بخاری دے شمال مغربی گوشے وچ زیارت گاہ خاص و عام ہے۔

منشی عبدالرحمن خان

انہاں دا اصل ناں عبدالرحمن خان ہے۔ خدمت خلق تے تصانیف اچ مصروف راہندن ۔ مخصوص شعبہ تعلیمی تاریخ تے اسلام ہے ۔ انہاں دی تصانیف اچ کچہری کی دنیا، ملتان ذیشان، ایں توں علاوہ وی بٖہوں ساریاں کتاباں شامل ہن۔

ماہرین لسانیات سرائیکی دے بارے کیا آکھدن

دنیا دے منّے منائے لسانی محقق سرجارج گریرسن ، ڈاکٹر محی الدین قادری مور ، روسی محقق ایس یوسمرنوف ، لندن یونیورسٹی دے ڈاکٹر سینتی کمار چٹرجی، ڈاکٹرمسعود حسین خان ، ڈاکٹر سدھیشور رائو ورما ، پروفیسر ڈاکٹر کرسٹوفرشیکل ، ڈاکٹر شوکت سبزواری ، ڈاکٹر طاہر تونسوی ، قیس فریدی ، شوکت مغل ، سجاد حیدر پرویز ، محمد علی صدیقی ، پروفیسر خلیل صدیقی ، ڈاکٹر گوپی چند نارنگ جہے تمام وݙے ماہر لسانیات ایندی لسانی تے ترکیبی خصوصیات کوں مدنظر رکھیندے ہوئے اینکوں الڳ زبان آکھے زبان دی صوتیات ، افعال تے افعال دی گردان ، حروف تے بٖئے لسانی قواعد دے حوالے نال اینکوں ہک الڳ مکمل زبان وی تسلیم کیتے ۔ سرائیکی زبان دیاں اضافی آوازاں صرف سندھی زبان دے علاوہ کہیں بٖئی زبان وچ نی ملدیاں ۔سرائیکی زبان دا اپݨا الگ لسانی مزاج ، لسانی جغرافیہ تے وسیع ادبی سرمایہ موجود ہے ۔

ملتان دا قلعہ

ملتان نوع انسانی دی بٖہوں قدیم آبادیاں وچوں ہے۔ اتھاں بٖہوں ساری تہذیباں پروان چڑھن۔ تے ول قصہء پارینہ تھی ڳن۔ جتھاں ول ول ایندے تے لشکر کشی تھئی اتھاں بٖہوں جرأت تے ہمت نال ایندا دفاع کیتا ڳیا۔دیو مالائی عہد کوں پچھوں چھوڑیندے ہوئے اساں جائزہ گھنوں تاں پہلا عسکری حوالہ اساکوں سکندر اعظم دے حملے ( 327 ق م) دی صورت میں ملدے۔ جڈݨ اوں نے کثیر جانی نقصان دے بعد اینکوں فتح کیتا۔ راجہ چندر گپت نے بعد وچ یونانی افواج تے غلبہ پاتے۔ ایندے بعد کوشان قبیلہ حکمران رہے۔ مہاراجہ بکرماجیت نے 470 توں 550ق م تئیں برسراقتدار راہوݨ والی قوم  کوں شکست ݙے تے ایں علاقے تے قبضہ کر گھدا ۔ 712ء وچ محمد بن قاسم نے ملتان نے حملہ کیتا تاں محاصرہ طوالت اختیار کر ڳیا ہک ݙینھ ہک بٖڈھا بندہ قلعے توں باہر نکلیا تاں اوں نے امان ݙتے ونجݨ دے وعدے تے ہک خفیہ نہر دا کھوج ݙسایا جیڑھا جو زمین دے تلوں قلعے وچ داخل تھیندی ہئی۔ تے ہک وݙے تلاء کوں پاݨی ݙیندی ہئی محمد بن قاسم نے ایں ذریعے آب رسانی کوں مسدود کر ݙتا تاں محصورین باہر نکل آئے۔ سخت جنگ تھئی مگر محمد بن قاسم کو فتح تھئی ۔ اے قلعہ قرامطہ غزنوی‘ غوری‘ غلاماں ‘ خلجی‘ تغلق ‘ پٹھان تے سکھ عہد وچ مشہور جنگاں دی تفصیلات د ا امین ہے۔مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 12/11 سالاں وچ وݙے پیمانے تے 8 زبردست حملے کیتے تے اخیرسال 1818ء وچ ملتان تے قبضہ کر گھدا۔ اوں ویلھے نواب مظفر خان حاکم ہئی جیں نے خوب ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے قلعہ ملتان خود دشمن دے حوالے نہ کیتا۔ ایں جنگ وچ عبدالصمد خان بادوزئی نے فیصلہ کن کردار ادا کیتا کیوں جو او قلعہ دے ہک ہک انچ توں واقف ہئی اوں نے توپ خانے دے انچارج دے طور تے نازک مقامات تے گولہ باری کرائی تے سکھاں دے فتح یاب تھیوݨ دی ہموار کیتی۔ پنجٖ مہینے تئیں گولہ بٖاری تھیندی رہی تے قلعے دی کندھیں وچ تریڑاں وی پے ڳیاں۔ لیکن محصور نے ہمت نہ ہاری تے اتھاں مٹی دے تودے کھڑے کر ݙتے گئے نواب مظفر خان اپݨے ست پتراں تے ہک دھی سمیت میدان وچ شہید تھئے تے خانقاہ زکریاؒ وچ دفن تھئے۔

ملتان دیاں تریخی عمارتاں

ملتان وچ تعمیرات دا سلسلہ زمانہ قدیم توں جاری ہے ۔ قلعہ ملتان تے شہر ملتان ݙو مرتفع سطحیں تے واقع ہے۔ زمانے دے حوادث دے ہتھوں کچھ تعمیرات تاں صفحہ ہستی توں مٹ ڳیاں تے انہاں دا تذکرہ ہݨ صرف تریخ دی کتب وچ موجود ہے۔ اساں پہلے انہاں عمارتاں دا تذکرہ کریندے ہیں جیڑھے جو ایں ویلھے موجود ہن۔مندر پرہلاد دی تعمیر دا زمانہ شیخ اکرام الحق نے اندازاً پندرہ سو سال پہلے مسیح وچ ݙسائے جو چند مئورخین نے ایندے توں بٖہوں پہلے تعمیر تھیوݨ دا وی تذکرہ کیتے۔ کشپ جیں نے خدائی دعویٰ کر رکھیا ہئی ایندے پُتر پرہلاد ایندے دعویٰ خدائی توں انکار کیتا۔ جیندے تے اینکوں اذیتاں ݙتیاں ڳیاں مگر نرسنگھ اوتار نے ہرنا کشپ کوں قتل کر ݙتا۔ ایں مندر دی پراݨی عمارت ویلھے دے نال ختم تھی گئی جڈݨ جو ایندی جدید تعمیر 1860ء وچ تھئی کیوں جو 1848ء دی جنگ دے نتیجے وچ ایندی عمارت کوں وی نقصان پجٖیا۔مندر اوں ویلھے شکستہ حالت وچ ہئی۔ کیوں جو ایندا کلس بابری مسیت دی شہادت دے رد عمل دے طور تے بھن ݙتا ڳیا۔

سورج مندر دی عمارت دا تذکرہ 641ء وچ مشہور چینی سیاح ہیون تسانک نے کیتے۔ اینکوں یارہویں صدی وچ تباہ کر ݙتا ڳیا۔ جݙݨ جو بعد وچ دوبارہ تعمیر کیتا ڳیا جیں جٖاہ تے مسیت تعمیر کیتی گئی۔ جینکوں سکھاں نے بارود دے ذخیرہ دے طور تے استعمال کیتا تے 1848ء وچ دھماکے دے نال بھاہ دا شکار تھئی۔ 1853ء وچ ایندے آثار کنگھم نے ݙٹھے۔ آرکیالوجی سروے رپورٹ 1872-73دے مطابق ایں عمارت دی جائے وقوع میموریل ٹاور دے ولوں غرب قلعہ کہنہ تے ہئی۔

سکھاں دے حملہ 1818ء تے انگریزاں دا حملہ 1848-49 دے ویلھے قلعہ تے زبردست بمباری کیتی گئی۔ جیندے نتیجے وچ قلعہ دی عمارات زمین بوس تھی ڳیاں۔ فصیل تے دروزے وی معدوم تھی ڳئے ہن ۔ قلعہ دے بٖاہر پکی فصیل ہئی جینکوں کمر کوٹ آکھیا ویندا ہئی ایں طرح کمر کوٹ دی پشت تے دھوڑ کوٹ یعنی مٹی دا پشتہ ہئی۔ چارے دروازے دیہہ دروازہ خضری دروازہ سکی دروازہ تے ریڑھی دروازہ ہن۔ محل نواب مظفر خان خانقاہ بہائو الدین دے ولوںغرب تے قلعہ دے وچکار ہئی۔ ایں محل دے جنوب ولوں کشک خانہ‘ غرب اچ دیوان خانہ‘ جانب جنوب جامعہ مسیت‘ مسیت دے غرب برود خانہ تے ایندے جانب غرب سردخانہ دی عمارتاں ہن۔ خانقاہ بہاء الدین زکریا تے شاہ رکن عالم دے اُبٖھے پاسوں وچکار قلعہ دے بارکاں واقع ہن۔ موجود دمدمہ کیتے علاوہ ہک بٖیا دمدمہ وی ہئی جیڑھا جو سکی در دے ولوں شرق وچ واقع ہئی۔

مندر سروج کنڈ جیڑھا جو ملتان شہر توں چار میل لمے آلے پاسے واقع ہئی۔ ہندو عقیدہ دے مطابق سوریہ بھگوان وی انسانی شکل اختیار کر ے اتھاں پجٖے تے ایں جاہ کوں مقدس قرار ݙتا۔ ہرنا کشپ جیڑھا جو پرہلاد دا پیو ہئی قتل کر ݙتا۔ وشنونرسنگھ اوتار دے روپ وچ آیا تے ایندا غصہ ایویں ہئی جو کئی دیوتا ایندا غصہ دور کرݨ کیتے اتھاں آئے۔ اگرچہ موجود عمارت 1891ء بکرمی وچ دیوان ساون مل نے تعمیر کرائی تاہم اے جٖاہ ہندواں دی وشنو دے حوالے نال روایت دے اعتبار نا ل زمانہ عتیق نال تعلق رکھیندی ہے۔

مغل دور وچ وی ملتان وچ تعمیرات تھن۔ شاہجہان جینکوں عمارتاں تعمیر کراوݨ دا بٖہوں شوق ہئی ملتان آیا ایندی آمد توں پہلے اورنگزیب جیڑھا جواوں ویلھے گورنر ملتان ہئی۔ اوں نے ہک خط شاہجہان کوں لکھیا جو اکثر شاہی عمارتاں حضور دی نظر توں گزرے ہوئے نقشیاں دے مطابق مکمل تھی ڳن تے باقی جیڑھیاں جو رہ ڳن او وی عنقریب مکمل تھی ویسن ۔ اورنگزیب دا اے خط مکتوبات اورنگ زیب دے صفحہ نمبر75 تے درج ہے۔

ہݨ اساں ایہوجہی تریخی عمارتاں جیڑھیاں جو ایں ویلھے موجود ہن دا تذکرہ کریندے ہیں۔ قدیم عمارتاں وچ مزار شاہ یوسف گردیزی ہے جیڑھی جو سال 1150ء وچ تعمیرتھئی۔ فنی طور تے مقبرہ سادہ تے ہموار چھت دی 75 فٹ لمبٖی تے 32 فٹ چوڑی مستطیل عمارت ہے نیلے رنگ دی روغنی سلہاں دی بیل بٖوٹیاں دی طرح جڑ ݙتا ڳے۔ کرامول روڈ لنڈن وچ ہک عمارت وچ آثار قدیمہ ہندوستان دے بٖہوں ای چنڳے نمونے آراستہ ہن۔ ملتان دی صرف ایں عمارت دا اتھاں نمونہ ہے۔

مقبرہ غوث بہاء الحقؒ (1169ء ولادت 1266)دی عمارت اپݨی حیات وچ بہاء الدین زکریا نے تعمیر کرائی 1848ء وچ انگریزاں دی بمباری دے نتیجے وچ عمارت کوں نقصان پجٖے۔ 1850ء وچ شاہ محمود سجادہ نشین نے ضروری مرمت کرائی۔ حال اچ ایں مقبرے دی مرمت محکمہ اوقاف نے کرائی مقبرہ ساݙھے 9 فٹ دے آثار تے چوکور اساس تے تعمیر تھئے۔

مقبرہ شاہ رکن عالمؒ سلطان غیاث الدین تغلق نے 1320ء توں 1324دے وچکار اینکوں اپݨے کیتے بݨوایا ہئی جڈݨ جو اودلی وچ فو ت تھیا۔ ایندے پسر محمد تغلق کوں شاہ رکن عالمؒ نال نہایت عقیدت ہئی جیڑھے جو سال 1346ء وچ انتقال کر ڳے تاں انہاں خانقاہ بہاء الحق زکریا  وچ مدفن کیتا ڳیا۔ جڈݨ جو بعد وچ فیروز شاہ تغلق نے صندوق کھلوا کے موجودہ مقبرے وچ دفن کرایا۔ ہشت پہلو بنیاد دی عمارت دی اُچائی ہک سو پندرہ فٹ ہے۔ پہلی منزل 50 فٹ ہے ‘ ݙوجھی 25 فٹ تے تریجٖھی گنبد اپݨے کلس سمیت 40فٹ اُچا ہے ۔ گنبد دا گھیرائو پنجٖاہ فٹ ہے۔ کاٹھ دے شتیراں دا استعمال زلزلے دے جھٹکے برداشت کرݨ کیتے کیتا ڳے۔

مقبرہ شاہ شمس سبزواری دی تعمیر انہاں دے پوترے صدر الدین نے 1329ء وچ کرائی جیڑھے جو حضرت شاہ شمس سبزواری دی وفات دے 35 سال بعد تھئی۔ اے مقبرہ 1140 ہجری وچ شکستہ تھی ڳیا۔ 1149ء وچ سیٹھ مرید علی نے 75 ہزار روپے دی لاگت نال دوبارہ تعمیر کرائے۔ روغنی سلہاں دا استعمال کیتا ڳے۔ ساوے مونگیہ رنگ دی 35فٹ لمبٖی تے 25 فٹ ارض دی عمارت ہے۔مقبرہ بی بی راستی پاک دامن (انتقال 1296ء)د ا انتقال انہاں دے شوہر صدر الدین عارف دی حیات وچ تھی ڳیا ہئی۔ جڈݨ جو مقبرہ دی تعمیر شیخ یوسف قریشی حاکم ملتان دے دور وچ تھئی۔ ایں مقبرے وچ رنگیل کاشی گراں دی سلہاں دا استعمال کیتا ڳے۔

پاک دروازے دے اندر ہک فرلانگ دے فاصلے تے کھبٖے پاسوں حضرت موسیٰ پاک دا مقبرہ موجود ہے۔ آپ دا انتقال 1010ھ وچ تھئے۔ مخدوم حامد بخش نے منگے ہٹی توں آ کے جسد مبارک موجودہ جٖاہ تے دفن کیتا ڳے۔ ساوے رنگ دا روضہ ہے۔ قبر دے تلے 22 فٹ دی مربع عمارت ہے جیندے اندر 8 فٹ مرمریں چبوترہ ہے۔ تریخ تعمیر مقبرہ دا کتھائیں بیان کائینی۔

نواب عبدالصمد خان گورنر ملتان (1726 توں 1737)نے عید گاہ تعمیر کرائی تے زیر تعمیر 1735ء وچ تھئی۔ ایں سوہݨی مسیت و عید گاہ کوں طویل 240 فٹ تے عرض 54 فٹ ہے۔وچکار گنبد ہے۔ سکھ عہد وچ فوجی مقصد کیتے ایں عمارت دا استعمال کیتا ڳیا۔ انگریزی عہد دے شروع وچ کچہری قائم کیتی گئی۔ 1863ء وچ مسلماناں دے حوالے تھئی 1891ء وچ چندے تے سرکاری امداد نال ایندی مرمت کرائی گئی۔ اے خانیوال روڈ تے شہر دی سݨہپ وچ وادھا کریندی ہئی۔

شاہ حسین سدوزئی نے 1653ء وچ صفا تے قندھار کوں چھوڑ کے ملتان وچ سکونت اختیار کیتی تے اپݨے کیتے شیش محل ناں دی عمارت بݨوائی تے نال ای مسیت وی تعمیر کرائی۔ بعد وچ نواب شاکر نے اپݨے عہد وچ باغ وی لوایا۔ شیش محل دے سامݨے والی عمارت وچ نواب شجاع خان وی راہندے ہن تے بعد وچ شاکر خان دی وفات دے بعد شیش محل وچ منتقل تھئے۔ شیش محل دے سامݨے والی عمارت وچ ایں توں پہلے جلال خان سدوزئی مقیم ہن۔ جلال خان سدوزئی رشتے وچ احمد شاہ ابدالی دے والد زمان خان دے مامے ہن تے زمان خان دے قتل تھیوݨ دے بعد ایندی بیوہ نے اتھاں پناہ گھدی تے احمد شاہ ابدالی 1721ء وچ ایں عمارت وچ جٖمے۔ افسوس اے ہے جو اے عمارت ہݨ سٹ ݙتی ڳئی ہے۔ تاہم یادگاری کتبہ بابت پیدائش احمد شاہ ابدالی حالی تئیں ابدالی روڈ تے موجود ہے۔ جتھاں تئیں شیش محل دا تعلق ہے انگریزاں کوں سال 1849ء وچ اے عمارت کھنڈرات دی شکل وچ ملی۔ ملتان دے پہلے کمشنر مسٹر ایجورتھ نے وسیع پیمانے تے ایندی مرمت کرائی بعد وچ اینکوں کمشنر دی رہائش گاہ بݨا ݙتا ڳیا۔

نواب مظفر خان عہد حکومت 1780 توں 1818ء دے وچکار عام خاص باغ وچ جو شہزادہ مراد نے دور شاہجہانی وچ لوایا ہئی تعمیرات کرائن۔ حوض برائے آبپاشی 1226ھ آبشار 1230ھ وچ تعمیر کرا کے باغ دے سوہݨپ وچ وادھا کیتا۔ ایں توں علاوہ 1223ء وچ مبارک محل المعروف جہاز محل تے مثمن برج 1229ھ وچ شجاع آباد وچ تعمیر کرائے۔

دیوان ساون مل نے سکھ عہدوچ تالاب سورج کنڈ تعمیر کرائے ایندے علاوہ ہند عبادت گاہیں دی مرمت وی کرائی۔ 1845ء وچ دیوان ساون مل کوں خداداد پٹھان نے قتل کر ݙتا۔ سورج کنڈ وچ ایندی لاش ساڑی ڳئی تے خاک کوں سمادھی وچ دفن کر ݙتا ڳیا۔ اے سمادھی مقبرہ شاہ شمس دے ولوںاُبٖھے پاسوں سڑک دے پار تعمیر کیتی ڳئی۔ ایندا گنبد مخروطی ہے۔ پنج وِڳھہ زمین تے مثمن شکل وچ چار دیواری ہے تے وݙے سائز دی پتلی سلہاں کوں نہایت ہنرمندی نال جوڑیا ڳے۔

انگریزی عہد وچ پہلی تعمیر میموریل ٹاور(یادگار مینار) دی ہے۔ جیڑھے جو قلعہ دے وسط وچ انہاں انگریزاں افسران جنہا ںکوں قتل کر ݙتا ڳیا ہئی۔ دی یادگار وچ تعمیر کیتی گئی۔ 26 جنوری 1849ء کوں پورے فوجی اعزاز نال مسٹر اگینو تے مسٹر اینڈرسن دی لاشاں کوں عید گاہ دے بٖاہر والے حصے وچ جتھاں او دفن ہن کݙھ ݙتا ڳیا تے قلعہ دے وسط وچ دفن کیتا ڳیا تے ہک پتھر یادگاری مسٹر ہربرٹ ایڈورڈ نے لوایا جیندے تے کندہ ہے جو مسٹر اگینو جیمز اینڈرسن کو قلعہ دی فوج نے عید گاہ وچ بے رحمی نال قتل کیتے۔انہاں نے انتہائی وقار نال اطاعت توں انکار کر ݙتے۔ اے مینار پنجٖاہ فٹ اُچا ہے۔

جنگ آزادی 1857ء دے بعد ڈپٹی کمشنر دے دفتر دی عمارت سال 1858-59ء وچ تعمیر کیتی ڳئی ۔ اوں ویلھے F.F.Voyle ڈپٹی کمشنر ہن۔ عمارت دا نقشہ A.K.Wminghan زیادہ اخراجات توں بچݨ کیتے قلعہ کہنہ تے موجود شکستہ عمارات دا سامان استعمال کیتا ڳیا تے عدالت ہائے عید گاہ توں اتھاں منتقل کیتی ڳیاں۔ 1913ء وچ کمشنر آفس دی تعمیر دے بعد ایندے ہک حصے وچ ڈویژنل سیشن کورٹ قائم کیتی گئی تے اوں ویلھے توں اتھاں عمارت سیشن کورٹ دے طور تے استعمال تھیندی پئی ہے۔

لہور تے ملتان دا ریل ذریعے رابطہ 1865ء وچ تھئے۔ تاہم ریلوے لائن 1870ء تئیں مظفر آباد تئیں وِچھا ݙتی گئی ہئی۔ 1878ء ملتان تے کراچی کوں بذریعہ ریل ملا ݙتا ڳیا۔ ملتان وچ اگرچہ ریل دے مسافراں دا ایں زمانے وچ زیادہ رش نہ ہئی۔ لیکن انگریز انجینئراں نے 1869ء وچ ملتان چھاوݨی ریلوے اسٹیشن دی عمارت کوں سوہݨے تے کھلا ای نی بݨایا بلکہ مشرقی طرز تعمیر کوں سامݨے رکھیا۔ اے من بھانوݨی عمارت اجٖ وی ݙیکھوں تاں ایویں لڳدے جو 19 ویں صدی دی تعمیر تھئی ہوئی ہے۔

میونسپل کمیٹی دے دفاتر کیتے ہک عمارت جینکوں گھنٹہ گھر آکھدن۔ تعمیر کیتی گئی جیندا سنگ بنیاد 12 فروری 1884ء کوں لیفٹیننٹ گورنر پنجاب مسٹر امفرسٹن ایچی سن نے رکھیا تے اے عمارت لوہاری دروازے دے باہر تعمیر تھئی۔ ایندی اُتلی منزل وچ ہک بٖہوں وݙا ہال ہے۔ لالہ بالکش اپݨی کتاب تاریخ ملتان 1926ء وچ لکھدن جو ہال وچ مڈل یونیورسٹی دے امتحانات تھیندے ہن۔ ہݨ کݙاہیں کݙاہیں کوئی لیکچر تھیندے یا ممبران کمیٹی دے اجلاس تھیندن ایندے وچ میونسپل کمیٹی سب رجسٹرار تے آنریری مجسٹریٹاں دے دفاتر تے کچہریاں ہن۔

جڈݨ امپریل بنک آف انڈیا دی شاخاں مختلف شہراں وچ قائم کیتی ڳیاں تاں ملتان وچ کچہری دے احاطے وچ جنوب مغربی کونے وچ ہک وݙا ہال تے ضروری کمرے سال 1889ء وچ تعمیر کیتے ڳئے۔ اوں ویلھے ایں عمارت وچ نیشنل بنک آف پاکستان دی کچہری شاخ کم کریندی پئی ہے۔ ملتان وچ انٹرمیڈیٹ کالج سال 1920ء وچ کھولیا ڳیا۔ موجودہ پائلٹ سکول دی عمارت سال 1913ء وچ تعمیر تھی چکی ہئی۔ ایں عمارت کوں تیزی نال مکمل کرا کے ایندے وچ کلاساں شروع کرا ݙتی ڳیاں۔ 1926ء وچ سائنس بلاک دا آغاز تھیا تاں جارج اینڈرسن ڈی پی آئی پنجاب نے ہک پتھر لا کے ایندا افتتاح کیتا۔

گورنمنٹ انٹر میڈیٹ کالج عمارت سال 1936ء وچ مکمل تھئی تاں ایندے وچ گورنمنٹ ڈگری کالج کھول ݙتا ڳیا تے پنجاب دے گورنر ہربرٹ ایمرسن دے ناں تے ایندا ناں ایمرسن کالج رکھ ݙتا ڳیا۔ سال 1963-64ء تئیں ایمرسن کالج چوک کچہری دے جنوب مشرقی کونے وچ واقع عمارت وچ ہئی۔ جڈݨ جو ایندے بعد اے عمارت گرلز کالج دے حوالے کر ݙتی گئی تے گورنمنٹ کالج دی عمارت دی تعمیر بوسن روڈڈ دے پاسے مشرق کیتی گئی تے ہݨ اے ادارہ اُتھائیں قائم ہے۔

پہلے ہسپتال ملتان وچ 1850ء وچ موجودہ فاطمہ جناح زنانہ ہسپتال( واقع تھاݨہ بوہڑ گیٹ) وچ قائم کیتا ڳیا۔ 1923ء وچ تقریباً ݙاہ ایکڑ رقبے تے سول ہسپتال دی تعمیر شروع تھئی۔ باقی جٖاہ ہسپتال دی سوہݨپ دی توسیع کیتے چھوڑ ݙتی گئی۔ 1925ء وچ سول ہسپتال دی تعمیر مکمل تھئی تے عمارت سول سرجن دے حوالے کر ݙتی گئی۔ ایں عمارت دا تعمیراتی اسلوب ݙیکھݨ دے قابل ہے۔

1932ء وچ ڈسٹرکٹ بورڈ دی عمارت تعمیر کیتی گئی جیندے وچ بورڈ دے افسران دے دفاتر وی بݨائے ڳئے تے پہلی واری ہک وݙا ہال بݨایا جیندا ناں سید محمد رضاشاہ گیلانی وائس چیئرمین دے ناں تے رضا ہال رکھیا ڳیا۔

ممدوٹ خاندان

مشہور صوفی درویش بلھے شاہ دی دھرتی ( قصور ) جتھاں تصوف تے علم فضل دا مینہ وسدا راہندے ، ایں دے دامن اچ سیاسی اتار چڑھاؤ دیاں کہانیاں وی پوشیدہ ہن ۔ ایں دھرتی تے ہک مشہور گھرانہ خاندان ممدوٹ دے ناں توں قیادت تے سیاست دی ذمہ داری ادا کریندا راہندے ۔ قصور شہر کوں 1570ء اچ شہنشاہ اکبر اعظم پٹھاݨاں دی وستی دے طور تے وسایا ۔ ایں ویلھے ایں وستی دی آبادی ترائے ہزار توں زیادہ کائنا ہئی ۔ ایں وستی اچ آباد تھیوݨ آلے حسن زئی قبیلہ دے ممدوٹ خاندان دے افراد وی شامل ہن ۔ مغلیہ سلطنت دے زوال تئیں ایہ خا ندان قصور اچ ای آباد ریہا ۔ پنجاب اچ جیں ویلھے سکھاں دی حکومت قائم تھئی تاں سب توں زیادہ مزاحمت دا سامݨا انہاں کوں ایں وستی دے جی دار تے بہادر پٹھاݨاں دا کرݨا پیا ۔آخر کار بھنگی گروپ سردار گلاب سنگھ دی قیادت اچ قصور دے سارے علاقیاں کوں فتح کرݨ اچ کامیاب تھی ڳیا ۔ نظام الدین خان تے قطب الدین خان جیرھے سکے بھرا ہن ، فاتح دے حلقہ بگوش اچ داخل تھی ڳئے ۔

مولانا سراج مکھݨ بیلویؒ

حضرت خواجہ غلام فرید علیہ الرحمتہ دے خلفاء وچ جئیں بزرگ نے علمی دنیا وچ وݙا ناں پاتا او حضرت مولانا سراج مکھن بیلویؒ دی ذات گرامی ہے۔ انہاں دا شمار انہاں برگزیدہ علمائے حق وچ تھیندے جنہاں اپݨی تمام زندگی خذمت دین وچ گزاری ۔ حضرت مولانا سراج مکھن بیلویؒ خان پور دی نواحی وستی مکھݨ بیلہ وچ 1203ہجری وچ پیدا تھئے۔ حضرت مولانا سراج مکھن بیلویؒ نصف صدی تئیں علوم و معارف دے موتی کِھنڈیندیں1937ء کوں وصال فرما ڳے ۔

ملک منیر احمد بھٹہ:

جھوک دے ایڈیٹر تے معروف لکھاری تے محقق ملک منیر احمد بھٹہ 6 جون 2014ء کوں اللہ کوں پیارے تھی ڳے۔ اللہ سئیں مغفرت فرماوے ( آمین ) ۔ او ماہر تعلیم، کہنہ مشق صحافی ہووݨ دے نال نال سرائیکی وسیب نال محبت کرݨ آلے بٖہوںوݙے محقق ہَن ۔ انہاں دیاں چار کتاباں شائع تھیاں ، جنہاں اچ’’ چکور چہرے ، ملتان کے عظیم پہلوان ، سرائیکی کلچر اور ملتان تہذیب و ثقافت کے آئینہ میں‘‘ شامل ہِن ۔ انہاں دی آخری کتاب کوں بٖہوں شہرت حاصل تھئی۔ ملک منیر احمد بھٹہ پہلی اگست 1939 ء کوں تاج محمد خان بھٹہ دے گھر پیدا تھئے ۔ او ترائے بھرا ہن۔ انہاں اچوں ہک بھرا پہلے فوت تھئے ہن جݙاں جو ہک بھرا بقید حیات ہِن ۔ انہاں دا ناں ملک وزیر احمد بھٹہ ہے ۔ او ݙسیندن جو انہاں دے بزرگ دیرہ غازی خان توں ملتان آ تے آباد تھئے۔ ملک منیر احمد بھٹہ گریجویشن کیتی تے محکمہ تعلیم نال وابستہ تھی ڳے۔ انہاں اپݨی ملازمت دے دوران وسیب دے طالب علماں دی خصوصاً بے سہارا تے غریب طالب علمیں دی خدمت کریندے ریہے۔ موصوف ہمدرد ، غمگسار انسان ہَن، انہاں کوں تعلیم نال عشق ہا۔

منیر احمد دھریجہ

سرائیکی وسیب دے مردم خیز خطے دھریجہ نگر ( خانپور) ئِ چ 1957ء اکھ کھولݨ آلا بٖال قرآن مجید دی تعلیم دے بعد سکول داخل تھیا تاں پہلی توں گھن تے ݙاہویں تئیں فسٹ آندا ریہا تے تریجھی جماعت توں گھن تے ݙہویں تئیں استادیں اینکوں کلاس دا مانیٹر بݨائی رکھیا ۔ 1974ء ئِ چ ݙاہویں دے امتحان دے بعد سخت بخار تھی ڳیا ۔ دوا ، دارو ، ٹوݨے تے تعویز دھاڳے دے باوجود خیر نہ آئی۔ اتنے وچ ݙاہویں دا رزلٹ آ ڳیا ۔ ہک پاسے ݙاہویں جماعت وچ فسٹ آوݨ دی خوشخبری تے ݙوجھے پاسے ڈاکٹریں اے نحش ووڑ ݙتی جو نینگر کوں تپ دق ( ٹی بی ) تھی ڳی اے ‘ لمبا علاج تھیسے ۔ علاج وی تھیندا ریہا پر مرض ودھدا ڳیا۔ ہک ویلہا اے وی آیا جو اساں گھر آلے روکھپ بٖیٹھے پر اللہ نہ مارے تاں بیماری بندے کوں نی مار سڳدی ۔ خانپور دے انسان دوست ڈاکٹر خالد عبدالرحمان قریشی کوں نینگر مریض نال اُنس تھی ڳیا ۔انہاں علاج تے پوری توجہ کیتی ۔ تعلیمی حوالے نال دھریجہ نگر دے ذہین طالب علم کوں ( جئیں کنوں قدرت وسیب کیتے بٖہوں وݙے کم گھنݨے ہن ) خیر آڳئی۔ پر اپݨی صحت یابی تے او خوش نہ ہا ، اونکوں ایں ڳالھ دا ارمان مُسائی ویندا ہا جومیݙی پڑھائی چھُٹ ڳئی۔ میں کالج داخل نہ تھی سڳیم ۔ میں انہاں کوں پریس آلے پاسے گھن آیم، رحیم یارخان تے بعد اچ خانپور اچ اپݨا دھریجہ پریس قائم کیتوسے ۔

11 جون 1990ء کوں اساں پہلا سرائیکی اخبار ’’ جھوک ‘‘ خانپوروں شروع کیتا تاںدھماں پے ڳیاں ۔ قیس فریدی سئیں رَلے رَل ڳے ‘ راز جتوئی صیب سچے دعاگو ہَن ۔ میاں انیس دین پوری انگریزی تے اردو صحافت چھوڑ ݙتی تے سرائیکی صحافت دے میدان ئِ چ آڳے۔ بٖئے نینگریں دی فوج ظفر موج نال رل آئی۔ ہر پاسے جھوک جھوک تے سرائیکی سرائیکی تھیوݨ پے ڳی ۔ اخبار کڈھݨ اتے او وی سرائیکی ݙاݙھا اوکھا کم ہا تے مالی لحاظ نال بے پناہ گھاٹے دا کم ہا پر قومی نقطہ نظر نال اتنا مفید تے بہتر کم ہا جو قومیں دی تریخ وچ ایجھیاں خوش قسمت گھڑیاں صدیاں بعد امدین ، اساں ݙکھ تکلیفیں دی پرواہ نہ کیتی ۔ گھاٹیں کوں نہ ݙٹھا تے سارے مخالفیں دا مقابلہ کریندے ہوئے اللہ دی مدد تے دوستیں دے تعاون نال ایں کم کوں جاری رکھیا ۔پریس توں کمائی آیوسے تے اخبار تے لائی آیوسے۔

خانپوروں اخبار دی سرکولیشن تاں بٖہوں ڈھیر ہئی پر سارے سرائیکی وسیب ئِ چ اخبار دی سپلائی کیتے بٖہوں اوکھ تے مشکلاں ہن۔ دیرہ غازی خان ڈویژن، سرگودھا ڈویژن تے ملتان دے 80 فیصد علاقیاں ئِ چ اخبار ݙوجھے ݙینھ پُجٖدا ہا۔ دیرہ اسماعیل خان پُجٖدے پجٖدے ترائے ݙینھ لڳ ویندے ہن۔ سرائیکی وسیب دے سارے علاقیاں ئِ چ اخبار پُجٖاوݨ کیتے ضروری ہا جو اخبار ملتانوں شروع کیتا ونجٖے ۔ اساں ملتان اچوں اخبار کڈھݨ دی تیاری کیتی ۔ عمر علی خان بلوچ تے مسیح اللہ خان جامپوری نال تھئے۔ اساں کجھ زمین ویچی ، کجھ بزرگیں دی زمین بنک ئِ چ پلج کرا تے بنکیں توں قرضے گھدے تے لکھاں روپیہ بھر تے نواب قاسم خان خاکوانی دی کوٹھی دی دیوار نال پلاٹ خرید کیتا۔ خریدݨ توں پہلے نواب قاسم خان خاکوانی توں مل تے انہاں کوں ݙسیا جو اساں اتھاں سرائیکی اخبار دا دفتر تے پریس قائم کریسوں ۔ آیا تہاکوں کوئی اعتراض تاں کائنی ؟ انہاں آکھیا پُتر بلاشک گھنو میکوں کیا اعتراض تھی سڳدے؟ میکوں یا میݙے پُتریں کوں جاہ دی کمی تاں کائنی ، جݙاں اساں پلاٹ گھن گھدا تاں نواب قاسم خاکوانی دے پُتر ڈاکٹر خالد خان خاکوانی شفعہ کرا ݙتا، اساں ملیوسے ، سفارشاں گھن ڳیوسے ،انہاں ہک نہ منی۔ اساکوں پلاٹ چھوڑنا پے ڳیا۔

اساں 17 نومبر 1994ء کوں ملتان اچوں جھوک ہک کرائے دی بلڈنگ ئِ چ شروع کیتا ۔ ایندے بعد ملتان ئِ چ اساݙے کیتے مشکلیں دے سوا کجھ نہ ہا۔ میں اپݨی جاہ تے کلہا تھی ڳیم ، منیر صاحب اپݨی جاہ تے کلہے تھی ڳے ۔ خانپور دا کاروبار جیرھا آمدنی دا واحد ذریعہ ہا مَٹھا تھی ڳیا ۔ ملتان ئِ چ دھیلے دی آمدنی تے پل دی ویلھ نہ ہئی ۔ کجھ مُد بعد حکومت پنجاب میݙے خلاف پرچہ کرا ݙتا۔ سیشن کورٹ اچوں عبوری ضمانت منسوخ تھی ڳئی ۔ میں ہائیکورٹ بھجٖ ڳیم۔ اللہ بخشے ملک قادر بخش تھہیم ایڈوکیٹ کوں ،انہاں تے کجھ بٖئے وکیلیں میݙا ساتھ ݙتا ۔ ہائیکورٹ اچوں ضمانت کنفرم کرا تے میکوں ݙیݨ دے مونہہ اچوں بچا گھدا ۔ اساں سرائیکی صوبے دی آزادی سانگے کوشش جاری رکھی۔ ڈی جی پی آر لہور اشتہار بند کر ݙتے۔جیویں آکھدن جو سِجھ سر تے ہووے تاںاپݨا پچھاواں وی ساتھ چھوڑ ݙیندے ، سارے ہک ہک کر تے چھوڑ ڳے پر منیر صاحب میݙا ساتھ نہ چھوڑیا۔

منیر صاحب خانپور ئِ چ سیاسی جاگیرداریں تے تمنداریںنال سیاسی ٹکر گھن گھدی‘ او ضلع کونسل دا الیکشن لڑئیے ، ناظم دا وی الیکشن لڑئے ۔ وفات ویلھے او خانپور پریس کلب دے صدر تے اپݨے موضع دی عشر زکوٰۃ کمیٹی دے چیئرمین ہن ۔ 14 دسمبر 2004ء کوں ساری حیاتی دا ساتھ ݙیوݨ آلا میݙا بھرا، میݙی جھوک وساوݨ آلا منیر دھریجہ دل دا دورہ پووݨ نال رضا تھی ڳیا ۔ انا للہ و انا الیہ راجعون

ملتان دی تریخی مسیتاں

اُردو لغت وچ مسیت دے معنی ’’سجدہ گاہ‘‘ دے ہِن لیکن شرعی اصطلاح وچ ایندے توں مراد مخصوص جاہ ہے جیڑھی جو رکوع تے سجدے کیتے وقف کر ݙتی ونجٖے یا جتھاں مسلمان عبادت کر سڳن ’’مسیت‘‘ دا لفظ ایں وجہ نال مسلماناں دی عبادت گاہ کیتے مخصوص ہے ۔ سورۃ حج دی آیت نمبر40وچ ارشاد باری تعالیٰ ہے ’’اگر اللہ تعالیٰ ہک ݙوجھے دے ذریعے لوکاں دے زور نہ توڑیندے تاں راہباں دے خلوت کدے ، عیسائیاں دے گرجے ، یہودیاں دے معبد تے مسلماناں دی مسیتاں جنہاں وچ اللہ دا ناں کثرت نال گھدا ویندے ، سٹ ݙتیاں ویندیاں‘‘ تاریخ اسلام اساکوں ݙسیندی ہے جو اولین مسیتاں ہجرت توں پہلی اِی تعمیر تھیوݨ شروع تھی ڳیاں  ہَن انہاں وچ حضرت عمار بن یاسرؓ دی مسیت تے بعد حضرت ابوبکرؓ دی مسیت اولین ہِن۔ ہجرت دے بعد جݙݨ جو عبادت گاہ دی ضرورت کعبہ دی دوری دے بعد ودھ ڳئی ۔ ایں کیتے مسلمان جَیں خطہ ارض تے ڳئے اُتھائیں انہاں مسیتاں تعمیر کیتیاں۔

برصغیر پاک و ہند وچ ملتان او شہر ہے جتھا ںپہلی صدی ہجری توں مسلماناں دے قدماں دے نشان پُجٖے اُتھاں پہلی مسیت 95ھ؍711ء کوں محمد بن قاسم فتح ملتان دے بعد قلعہ کہنہ سے بݨوائی ہئی۔ ایں مسیت کوں ملتان دے اسماعیلی گورنر جلم بن شیبان منہدم کرا ݙتا ہئی ۔ مگر ایندے آثار 19ویں صدی تئیں قائم ہن۔1818ء وچ جݙاں سکھاں ملتان فتح کیتا تاںاُنہاں آثار تے اسلحہ خانہ تعمیر کر ݙتا جیڑھا جو انگریزاں دے حملے ملتان 1849ء دے دوران بارود وچ بھاہ لڳ ونجٖݨ دی وجہ نال تباہ تھی ڳیا ۔ ایندے بعد مسیت محمدبن قاسم دے آثار وی مٹ ڳئے ۔ ایندی ہک نشانی تانبے دی ہک لوہے دی شکل وچ اَجٖکل عجائب گھر لاہور وچ ݙٹھی ونجٖ سڳدی ہے ۔ سلطاطین دہلی دے عہد وچ اِتھاں بٖہوں ساری سوہݨی مسیتاںتعمیر کیتی ڳن اُنہاں مسیتاں وچ سلطان شہاب الدین غوری دی مسیت وی قابل ذکر ہئی۔ درسگاہ حضرت غوث بہاء الدین وچ مسیت لازمی تعمیر کیتی ڳئی ۔ بدقسمتی نال ملتان دی ایں سوہݨی مسیت وچوں کہیں دے آثار باقی نی ریہے۔ تاہم احٖ ملتان وچ جیڑھی تریخی مسیتاں موجود ہِن اِنہاں وچوں سب توں پراݨی (تعمیر دے لحاظ نال) ساوی مسیت کوٹلہ تغلق خان وچ ہے جݙݨ جو کئی بٖئی پراݨیاں مسیتاں وی موجود ہِن مگر انہاں کوں دوبارہ تعمیر کیتا ڳئے تے انہاں دی اولین تعمیر اَحٖ موجود کائنی ۔1305ء وچ جݙاںغیاث الدین تغلق ملتان دا گورنر ہئی تاں اوں حضرت شیخ رکن عالمؒ دے بینظیر مقبرے دے علاوہ ہک حویلی بیرون لوہاری گیٹ تعمیرکیتی ہئی۔ایندے نیڑے دی آبادی اَحٖ وی کوٹلہ تغلق خان اَکھویندی ہے ایں کوٹلہ تغلق خان وچ اے ’’ساوی مسیت‘‘ روغنی سلہاں نال تعمیر شدہ ہے اُچی عمارت ہے ایندی اندرونی عمارت تے کجھ فارسی شعر لکھے ہوئے ہن جیڑھے جو اَحٖ وی ݙٹھے ونجٖ سڳدن ۔ سرایڈورڈ میکیکن جنہاں ملتان دا بندوبست کیتا تے بعد وچ پنجاب دے گورنر بݨے ہَن اپݨے مرتبہ گزٹیر وچ لکھے جو ایں عمارت دے تلے ہک تہہ خانہ ہے جتھاں صندوقاں سنگلاں نال لٹکی ہوئی ہِن تے عمارت دے شمال وچ نواب میر آغا تے نواب اصغر علی دے مزارات ہن جیڑھے جو اپݨے ویلھے دی عمائدین ملتان ہن ۔

مسیت علی محمدخان تعمیر 1758ء ۔ اے مسیت ملتان دے ہک پُر رونق بازار وچ واقع ہے ۔ 1758ء وچ اینکوں والئی ملتان نواب علی محمدخان تعمیر کرایا ہئی ۔ اے ہک مرتفع چبوترے تے قائم ہے جیندے تلے دکاناں ہن جنہاں دی آمدݨی مسیت کیتے وقف ہے ۔ عمارت دا دالان 17x44چوڑا ہے ۔ دیواراں منقش تے قرآنی آیات نال لکھیاں ہوئیاںہِن۔ اپݨی تعمیر دے صرف 60سال بعد 1818ء وچ اے مسیت سکھاں دے قبضے وچ چلی ڳئی جنہاں اینکوں عدالت یا کچہری وچ بدل ݙتا ۔ ایں زبوں حالی وچ34سال گزر ڳئے ۔ کئی انگریزاں عملداری وچ اے مسیت دوبارہ مسلماناں دے حوالے کیتی ڳئی۔

مسیت پُھل ہٹاںچوک بازار تعمیر1716ء چوک بازار وچ اِی حسین آگاہی تے ہک بٖئی مسیت واقع ہے جیڑھی جو بادشاہ فرخ سیر تعمیر کرائی ہئی جݙاںجو پہلے اِتھاں پُھل ویچݨ والیاں دی دکاناں ہن ایں کیتے مسیت پُھل ہٹاں یعنی مسجد گل فروشاں دی دکاناں والی اَکھوائی۔ اَجٖکل ایں مسیت دی تعمیر نو کیتی ڳئی ہے ۔ آکھدن جو بادشاہ کوں ہک فقیر دی دُعا نال اولاد نصیب تھئی ہئی ایندی یادگار اے مسیت ہے ۔ عید گاہ مسیت تعمیر 1735ء ملتان توں لاہور ونجٖݨ والی شاہراہ تے جیڑھی جو خانیوال روڈ سڑک دے کنارے تے پُر فضا تے پُر شکوہ مسیت واقع ہے اینکوں ملتان دے گورنر عبدالصمد خان 1735ء وچ تعمیر کرایا ہئی۔ حجرہ مسیت 54x240چوڑا تے لمبا ہے ایندے درمیان وچ خوبصورت کلاں پوش گنبد واقع ہے ،اُچے اُچے مینار ہِن ۔ 1961-62ء وچ ایں مسیت دی پُراݨی آب و تاب اچ بحال کیتی ڳئی ہئی ۔ سکھاں دے عہد وچ ایں مسیت کوں فوجی ہیڈکوارٹر وچ بدل ݙتا ۔ بعد وچ ایں مسیت وچ دیوان مولراج دے سپاہیاں دے ہتھوں ݙو انگریز سفارت کار قتل تھئے ہن ۔مسیت باقر خان تعمیر 1720ء نیو ملتان دے زیڈ بلاک وچ مسیت نواب باقر خان واقع ہے ایں مسیت کوں مغل شہنشاہ محمد شاہ رنگیلا دے عہد وچ گورنر ملتان باقر خان بݨوایا ہئی جݙاں جو انہاں ݙینہاں عید گاہ ملتان دا رستہ دربار وچ طغیانی نال مسدود تھی ڳیا ہئی ایں کیتے اے مسیت بطور عید گاہ تعمیر کیتی ڳئی ہئی ۔ نواب باقر خان دے بعد عبداللہ خان ایں مسیت کوں نویں سروں بݨوایا۔

مسیت حضرت موسیٰ پاک شہیدؒ تعمیر ݙاہویں صدی ہجری ، حضرت موسیٰ پاک شہیدؒ دے مزار دے نال ہے ۔ اے مسیت اندرون پاک دروازہ ہے ۔ ایں مسیت دے ترئے گنبد ہِن  تے مسیت 60x30فٹ کھلی ہے ۔ ایں مسیت دی اولین تعمیر صدی ہجری وچ حضرت موسیٰ پاک شہیدؒ دے زمانے وچ تھئی ہئی ۔ مسیت شاکر خان تعمیر 1753ء اے مسیت کمشنر ملتان دی رہائش گاہ شیش محل دے نال واقع ہے ۔ اینکوں نواب شاکر خان تعمیر کروایا ہئی ۔مسیت عام خاص باغ مغلیہ دور دی پُراݨی مسیت ہئی جݙاں جوہُݨ ایندی تعمیر نویں سروں کر ݙتی ڳئی ہے ۔ جامع مسیت درس والی ، ایہ مسیت وی ملتان دی پُراݨی مسیتاں وچوں ہے ۔

آکھدن ایں مسیت دی اولین تعمیر 95ھ وچ تھئی ہئی اَحٖ کل ایں مسیت دی وی تعمیر نو کر ݙتی ڳئی ہے ۔ ایہ مسیت دولت گیٹ النگ دے نیڑے باغیچی مرزا جان تے واقع ہے اتھاں حضرت حافظ جمالؒ دے خلیفہ اوّل حضرت مولانا خیرپوری درس ݙیندے ہَن ۔

جامع مسیت محلہ کڑہ ایہ ہک انتہائی سوہݨی مسیت ہے ایندے جنوب وچ حضرت علامہ عبدالرشید کرمانی دا مقبرہ ہے ۔ آپ ایں مسیت وچ درس ݙیندے ہَن ۔ جامع مرادیہ مسیت مغل شہزادے  مراد بخش نال منسوب ہے ۔ اَحٖ کل ایندی تعمیر نویں سروں کیتی ڳئی ہے تے جامعہ محمدیہ اہلحدیث اَکھویندی ہے ۔ مسیت حضرت خواجہ اویس کھگہ ملتانی روغنی سلہاں نال بݨائی ڳئی ۔ پُراݨی مسیت ہے تے قبرستان پاک مائی وچ واقع ہے ۔ ایندے تے وی ملتانی کاشی دا کم سوہݨے اندازوچ کیتا ڳئے ۔ جامع مسیت شاہی طوطلاں والی اے مسیت وی قبرستان پاک مائی وچ واقع ہے ۔ ایں مسیت دے وی ترائے سوہݨے گنبد ہِن ایں مسیت دی تعمیر نو مولانا فیض رسول دی کوششاں دی مرہون منت ہے۔

ملتان وچ تعزیہ داری

دیوان ساوݨ مَل دے عہد توں پہلے ملتان اِچ تعزیہ داری تے عزاداری نہ ہوندی ہئی۔ سید لعل شاہ ریاست خیر پور میرس اِچ رہائش رکھیندے ہَن انہاں ایں ریاست اِچ متعددامام باڑے تعمیر کرائے ہن ایندے بعد سید لعل شاہ نقل مکانی کرکے ملتان آ تے آباد تھی ڳئے ۔

ایہ دیوان ساوݨ مل دا عہد ہا ملتان اِچ انہاں لوہاری گیٹ دے بٖاہرآستانہ تعمیر کیتا تے عشرہ محرم اِچ مجالس عزاء منعقد کرائیاں جݙاݨ انہاں کوں ایندے اِچ حوصلہ افزائی تھئی تاں انہاں 10محرم کوں ملتان توں ہک تعزیہ کٹھیا ایں طرح ملتان وچوں تعزیہ داری دا آغاز تھیا تے وَل ہولے ہولے شہر دے اکثر محلیں اِچ امام باڑے بݨ ڳئے تے شاہ محمد یوسف گردیز دا آستانہ عزاداری دا مرکز بݨ ڳیا تے وَل امام بارگاہاں دی تعمیر تے تعزیہ داری دا سلسلہ ودھدا ڳیا تے ملتان تعزیہ داری اِچ برصغیر اِچ سبقت گھن ڳیا ۔ سید لعل شاہ دی زندگی اِچ ملتان اِچ بیشتر محلیں اِچ امام باڑے بݨ ڳئے ہن ۔ سید لعل شاہ 1305ھ اِچ ایں دار فانی توں رحلت فرما ڳئے۔

ملتان اِچ جݙݨ تعزیے نکلݨ شروع  تھئے تاں مختلف خانداناں تے علاقہ والیاں اپݨے اپݨے تعزیے بݨا تے کڈھݨ شروع کر ݙتے ۔ تعزیہ کڈھݨ والیاں اِچ اہل سنت جماعت والے زیادہ ہِن ۔ تعزیہ داری تے عزاداری دا ہندواں دا وݙا اثر پوندا ،خصوصاً سنگھریاں دے خونی ماتم توں بٖہوں ݙردے ہن ۔ عزادار ماتمی وی اپݨے زبردست جوش و جذبے دا مظاہرہ کریندے ہن ۔ یکم محرم توں نویں محرم تک علم تے ذوالجناح دے جلوس نکلدے تے مجالس عزاء منعقد تھیندیاں ۔ 10ویں محرم تعزیے نکلدے پہلے نمبر تے استاد والا تے ݙوجھے نمبر تے شاگرد والا تعزیہ نکلدا ۔ باقی انہاں دے پچھوں نکلدے ۔ ایہ سلسلہ اَحٖ وی اونویں چلدا آندے ۔ اُستاد والا تعزیہ اندرون پاک گیٹ توں تے شاگرد والاتعزیہ خونی برج توں نکلدا ہے ۔ ایہ ݙوہیں تعزیے ملتان دے مشہور تعزیے ہن ۔ برصغیر اِچ انہاں دی شہرت ہئی اے تعزیے پاک گیٹ تے حرم گیٹ توں تھیندے ہوئے شاہ رسال نزد مال گودام سٹی ریلوے سٹیشن تے ویندے تے کجھ تعزیے مزار شہیدی لال دے کول ویندے تے شام توں پہلے پہلے اے سبھے تعزیے دوبارہ واپس اپݨے اپݨے آستانیاں تے گھن تے آندے ویندے تے ہُݨ وی ایہو طریقہ جاری ہے۔

کجھ تعزیے محلہ جھک توں نکلدے ہن تے اے شاہ شمس سبزواری دے مزار تے ویندے ہن تے شام کوں ولدا جِھک اِچ اپݨے آستانیاں تے گھن آندے ویندن۔ اَحٖ وی اے سلسلہ جاری ہے ۔ رات کوں اِتھاں شام غریباں منعقد تھیندی ہے ایں رات مزار شاہ یوسف گردیز تے وی شام غریباں منعقد تھیندی ہے۔

مندر پرہلاد بھگت

قلعہ ملتان دے شمال دی جانب ہک کونے وچ پرہلاد بھگت دا مندر واقع ہے ۔ بیان کیتا ویندا ہے جو زمانہ قدیم وچ ہک راجہ ہرناکشپ نامی ایں علاقہ وچ حکومت کریندا ہا۔ اوں خدائی دا دعویٰ کیتا ہا تے دیوتاواں دی پوجا نال لوکاں کوں سختی توں منع کرݨا شروع کر ݙتا ۔ پرہلاد بھگت ایں راجے دا پُتر ہا ۔ اوں اپݨے پیئو دے ایں دعویٰ توں انحراف کیتا تے لوکاں کوں تلقین کیتی جو راجہ دا دعویٰ بالکل باطل ہے ۔ اساں ساریاں دا پیدا کرݨ والا ایشور تے ماتما ہے جیندی عبادت اساں ساریاں تے فرض ہے ۔ راجہ کوں ایہ گاٖلھ سخت ناگوار گزری پُتر کوں گرفتار کرتے ایہ حکم ݙتا جو سونے دا ہک ستون بھاہ نال تپایا ونجٖے تے اوندے نال چھوہر کوںبٖدھ ݙتا ونجٖے ۔ چنانچہ سارا ݙینہ ایہ ستون بھاہ نال گرم تھیندا ریہا تے جݙاں شام دے ویلے ایں راجکمار کوں ایندے نال بٖدھݨ لڳے تاں او ستون ݙو ٹوٹے تھی ڳیا تے ایندے وچوں ہک شیر نکلیا جئیں راجہ کوں چیر پھاڑ تے رکھ ݙتا ۔ ݙسیا ویندا ہے جو شیر اصل وچ خود وشنو بھگوان ہَن جہڑا نرسنگھ اوتار دی شکل وچ نمودار تھئے ایں زور تے پرہلاد کوں پرہلادبھگت منیا ڳیا تے ایہ مندر اوندی یادگار اِچ قائم تھیا۔

ایہ مندر حضرت غوث بہاء الحق زکریا ؒ ملتانی دے مزار مقدس دے بالکل سامݨے واقع ہا لیکن ایندی تعمیر زمانہ قدیم اِچ تھئی۔ افسوس ایہ ہے جو ایں عمارت تے کُئی پُراݨا کتبہ موجود کائنی ورنہ ایندے توں مزید حالات تاریخی معلوم تھیندے ۔ سرالیگزینڈر برنز جئیں زمانے وچ اِتھاں بطور سیاح وارد تھئے اوں ویلھے ایں مندر دی کوئی چھت کائناں ہئی ۔1853ء وچ ایہ مندر استعمال اِچ وی کائنا ہئی لیکن بعد اِچ ایندی مرمت کرائی ڳئی تے نرسنگھ اوتار دی ہک نویں مورتی ایندے وچ لئی ڳئی ۔ ایہ وی ظاہر ہے جو پہلے روزہ مبارک حضرت غوثؒ دی عمارت دے وچوںہک دروازہ مندر اِچ ونجٖݨ کیتے ہا لیکن بعد اِچ اینکوں بند کر ݙتا ڳیا۔1810ء وچ مندر دا کلس ہندوآں بٖہوں اُچا کر ݙتا جیندے آسوں پاسوں خانقاہیں دے سجادہ نشیناں اظہار ناراضگی کیتا تے ہندو مسلماناں دے تعلقات کشیدہ تھی ونجٖݨ دی وجہ نال شہر وچ بلوہ وی تھیا۔

سکھ حکومت دی طرفوں ایں مندر دی سرپرستی تھیندی رہی ۔ مندر دے مہنت کوں ہر دکان توں کجھ رقم بطور وظیفہ ملدی ہئی ۔ مئی وچ نرسنگھ چودس دے ناں نال ہک میلہ اِتھاں لڳدا ہا۔ہندو ایں میلہ تے ہزاراں دی تعداد وچ کٹھے تھیندے ہن۔ (بھارت وچ بابری مسیت دی شہادت دے بعد ہک ہجوم ایں مندر کوں مسمار کر ݙتا، ہُݨ اِتھاں مٹی دا ڈھیر باقی ہے)۔

مخدوم سید جلال الدین سُرخ بخاریؒ

آپ سلسلہ سہروردیہ دے رکن اَتے خانوادۂ بخاریہ اوچ دے بانی ہن ۔ آپ دے والد گرامی حضرت سید علی ابو الموئد بن جعفر حسینی سادات بخارا دے معزز خاندان توں تعلق رکھیندن۔ آپ دا سلسلہ نسب نو واسطیاں توں امام محمد تقیؒ تئیں پجٖدے۔ آپ دی ولادت بخارا وچ 595ہجری وچ تھئی اَتے ابتدائی تعلیم و تربیت اپݨے پیو دی نگرانی وچ کیتی ۔ آپ نے 95سال دی عمر وچ 19 جمادی الاول 690ہجری بمطابق 1291ء وچ وفات پاتی ۔ اچ شریف وچ آپ دا مزار مبارک ہے۔

ماسی دا مطلب نوکرانی ؟

کراچی اچ اے ڳالھ ݙیکھݨ اچ آئی ہے جوگھریں اچ کمر کرݨ آلے تریمتیں کوں ’’ ماسی ‘‘ آکھ تے پکاریا ویندے ۔ نوکرانی ماسی آکھݨ آلی مرض دا شکار صرف غیر سرائیکی لوک نی بلکہ ایں مرض وچ کراچی دے خود کھمدے پیندے گھرانے لوک وی شامل ہِن ۔ یاد رکھݨا چہیدے جو ماسی سرائیکی زبان دا عظیم لوظ اے۔ ماسی ماء دے بعد مقدس رشتہ ہے ۔ ماء تے ماسی وچ کوئی فرق کائنی ۔ لہٰذا ماسی نوکرانی دے معنے وچ استعمال تھیوݨا چہیدا ۔ جتھاں ایں طرح دا عمل دہرایا ونجٖے ، اوندی مخالفت کرو تے ماسی کوں نوکرانی بنݨ توںبچاؤ۔ ماسی نوکرانی کیوں بݨی ؟ ایندے تے اساکوں غور کرݨا چہیدے ۔ جݙاں کہیں وسیب دے لوک غافل تھی ونجن اپݨے وسیب دی رکھوالی آپ نہ کر سڳن ۔ ول انہاں دے وسیب تے وسائل تے قابض تھیندن ۔ غاصب انہاں کوں اپݨی دھرتی توں نکلݨ تے مجبور کر ݙیندن ، ول انہاندیاں میریں بھیݨیں تے دھیریں تے چاچیاں ماسیاں پردیس ونجٖ تے بٖئے دے گھریں دے تھاں منجیدیاں تے بٖوہاریاں ݙیندن ۔ اوندے بعد ’’ پرلے‘‘ دی مرضی جو سلوک کرے ۔ کیا اساں ایں ڳالھ تے کݙاہیں غور کیتے ؟

ملتان جدید تے قدیم

ملتان ، سرائیکی وسیب دا وݙا شہر ہے ۔ ایندی آبادی بٖارہاں لکھ توں ودھ چکی ہے ۔ سطح سمندر توں ݙو سو پندرھراں (215)میٹر بلند ہے ۔ مشرق اِچ ضلع ساہیوال ، مغرب اِچ ضلع مظفرگڑھ ، شمال اِچ ضلع جھنگ تے جنوب اِچ ضلع بہاول پور واقع ہے ۔ دریائے چناب ، ملتان کوں مظفرگڑھ توں اَنج کریندا ہے۔

ملتان کوں ݙوحصیاں …جدیدتے قدیم… اِچ ونڈیا ونجٖ سڳدا ہے ۔ آئو ! پہلے تہاکوں قدیم شہر دی سیر کرویندے ہیں جیندے’’’دروازے‘‘ سب تے کھلدے ہِن… ایہ حرم گیٹ دروازہ ہے جہڑی سرکلر روڈ دے سامݨے شمال آلے پاسے واقع ہے ۔ ایں دروازے توں گزر تے شہر اِچ داخل تھیوو تاں سجٖے کھبٖے ہک فصیل ݙکھالی ݙیندی ہے جینکوں ’’النگ‘‘ آکھیا ویندا ہے ۔حرم دروازہ دا خاص تحفہ ’’دھاݨیاں دا تیل‘‘ ہے ۔ اَنج ݙینہ اُبھار آلے پاسے ہک بٖیا دروازہ ’’پاک دروازہ‘‘ نال ونجٖ مِلدی ہے ۔ اِتھاں آپ دال مُونگ ، چھولے ، فالودہ ، سری پائے توں لطف اندوز تھی سڳدے وے۔

پاک دروازہ دے سِجھ اُبھار آلے پاسے فصیل اڳوں ونجٖ تے ’’خونی بُرج‘‘ نال مل ویندی ہے ۔ اینکوں ’’گیٹ وے آف ملتان‘‘ وی آکھیا ویندا ہے۔خونی برج توں النگ شمال دی طرف مڑدے ہوئے ’’دہلی دروازہ‘‘ نال ملدی ہے ۔ ماضی اِچ ایں رستے توں لوک دہلی دی طرف آندے ویندے ہَن ۔ اِتھاں ایہ شمال دی طرف مڑدے ہوئے النگ ’’دولت دروازہ‘‘ دی طرف آ نکلدی ہے ۔ دولت دروازہ توں فصیل شہر غائب تھی ویندی ہے ۔ اِتھوںݙینہ لہا آلے پاسے سرکلر روڈ توں حسین آگاہی آندی ہے ۔ ایہ شہر دا اہم ترین تجارتی مرکز تے بارونق بازار ہے جہڑا تقریباً ہک کلو میٹر طویل ہے ۔ حسین آگاہی کوں ملتان دی ’’انارکلی‘‘ آکھیا ونجٖے تاں بے جا نہ ہوسے ۔ ایں جاہ توں سرکلر روڈ ’’لوہاری دروازہ‘‘ دی طرف ویندی ہے۔

چوک اِچ سجٖے پاسوں میونسپل کارپوریشن دا دفتر یعنی ’’گھنٹہ گھر‘‘ ہے ۔ ایں عمارت اِچ شہریاں دا ایوانِ نمائندگان وی ہے ۔ جینکوں ’’جناح ہال‘‘ آکھدے ہِن ۔ قریب اِی ڈریم لینڈ سینما ہے ۔ سرکلر روڈ اَڳوں ونجٖ تے ’’بٖوہڑ دروازہ‘‘ توں ہمکنار ہوندی ہے ۔

ایہ قدیم ملتان دے کجھ جغرافیائی مناظر ہَن ۔ مختلف مزارات ، قلعہ کہنہ قاسم باغ (دمدمہ) قدیم جغرافیائی حدود اِچ آندے ہِن ۔ انہاں علاقیاں دے طرزِ تعمیر اِچ جمالی تے اجمالی پہلو نمایاں ہِن ۔ بلند و بالا عمارات تے تنگ تاریک ڳلیاں دے امتزاج نال پُراݨی شہر دی تعمیر تھئی ہے ۔ شہر دا بلند ترین مقام دمدمہ ہے جتھوں قدیم تے جدید ملتان دا نظارہ کیتا ونجٖ سڳدا ہے ۔ ایندی تفصیل ذرا اڳوں آسی۔

جدید تے نویں آبادیاں اِچ گلگشت کالونی اہم ہے جہڑی بوسن روڈ دے کھبٖے پاسے واقع ہے ۔ خاص گاٖلھ ایہ ہے جو ایں کالونی اِچ مختلف تعلیمی ادارے تے سر سبز تے شاداب میدان موجود ہِن ۔ ایندے علاوے شاہ رکن عالم کالونی ، فورٹ کالونی دا شمار وی جدید علاقیاں اِچ تھیندا ہے  ’’ترقی یافتہ‘‘ قسم دے بازاراں اِچ (کینٹ اِچ) حسن آرکیڈ تے خان پلازہ تے (کچہری دے نیڑے) شریف پلازہ تے حلیم اسکوائر اہم ہِن ۔ کینٹ دے سرسبز تے کشادہ علاقے اِی اِچوں ائیرپورٹ دی تعمیر کیتی ڳئی ہے ۔ چنانچہ کینٹ دی حدود اِچ طیارے خاصی تلویں پرواز اِچ ݙٹھے ونجٖ سڳدے ہِن ۔ کینٹ دے عقب اِچ ’’دیرہ اݙا‘‘ہے تے ایندے نیڑے اِی ریلوے سیشن ہے ۔ روزانہ تقریباً پنجاہ ریل گاݙیاں اطراف توں سٹیشن دی طرف آندی ویندی ہِن۔

ماء بٖولی تے خرچ کروں

سرائیکی دی ترقی سانگے اساں اشاعتی ادارہ قائم کیتے، اللہ سئیں جو دھیلہ ٹکا ݙتے سرائیکی ماء بٖولی تے خرچ کیتے، کرائے دے بتھے پراݨے مکان ئِ چ حیاتی گزار ݙتی اے، پر سرائیکی ماء بٖولی دے شیش محل کھڑے کر ݙتن۔میکوں میݙے بٖال آہدن جو سارے لوک گھر بݨویندن تساں صوبہ بݨویندے ودو ،میں اکھینداں جو ہک بندے یا ہک کنبے دے گھر دی بجائے  کروڑیں انسانیں دا صوبہ بݨ ونجٖے تاں بٖیا کیا چہیدے؟ صوبہ بݨسے تاں سارے در گھر آلے سݙیسو، صوبہ نہ بݨیا تاں سرائیکی قوم ملیا میٹ تھی ڳئی تاں ول بھانویں محلیں دے مالک ہووں  اوندا فائدہ کائنی ، اساکوں گھر نی صوبہ چہیدے، اساکوں ڳہݨے نی کتاب دی ضرورت اے۔ اے ٹھیک اے سرائیکی اشاعتی ادارے سینکڑاں تے ہزاراں سرائیکی کتاباں چھاپ تے سرائیکی ماء بٖولی دی خدمت کیتی اے پر میں اکھینداں جیویں مخدوم طالب المولی سندھی دا کم کر ڳے ہک ایجھا وݙا سرائیکی اشاعتی ادارہ ہووے جیندے وچ سرائیکی لوک کم کریندے ہوون، لکھاریں کوں تحقیق تے ریسرچ دے پراجیکٹ ݙتے ونجٖن، انہائیں کوں کم دا معاوضہ ملے، عالمی ادب دا سرائیکی وچ  ترجمہ تھیوے تے سرائیکی کوں اتنی ترقی یافتہ زبان بݨا ݙتا ونجٖے جو سائنس پڑھݨ سانگے وی اساکوں انگریزی مُتھاجی نہ رہے۔

مسیح اللہ خان جامپوری

معروف صحافی تے تجزیہ نگار دا پہلے سرائیکی اخبار ݙینھ وار ’’ جھوک ‘‘ دے ایڈیٹر ہِن ۔ آپ 8 جنوری1948ء کوں میاں ظہور احمد غاشمولا پٹھاݨ دے گھر جٖام پور اچ پیدا تھئے۔ ابتدائی تعلیم جٖام پورکنوں حاصل کرݨ دے بعد دیرہ غازی خان توں بی اے کیتا۔ ول صحافت دے میدان اچ قدم رکھ ݙتا۔ انہاں لاہور، ملتان دے وݙے وݙے اخباریں اچ کم کیتا تے صحافتی میدان اچ وݙا ناں کمایا۔ 1973 اچ سرائیکی سنگت ملتان بݨی تاں مسیح اللہ خان جامپوری کوں جنرل سیکرٹری بݨایا ڳیا۔ میکوں 25 سال توں مسیح اللہ خان جامپوری نال کم کرݨ دا شرف حاصل تھئے۔ انہاں قدم قدم تے میݙی رہنمائی تے سرپرستی کیتی ۔ انہاں دا وجود صحافتی تے علمی میدان اچ ایجھا نگار خانہ ہے جیڑھا دھنک رنگ تے خوشبو وانگوں محسوسات دی دنیانال تعلق رکھیندے۔ دعا ہے جو انہاں دا سایہ اساݙے سریں تے سلامت رہے ۔

معراج نامہ

جیویں جو نور نامہ عربی رسم الخط ئِ چ لکھیا ویندا ہا ایویں معراج نامہ عربی رسم الخط ئِ چ ہے۔ ایندی وجہ مسیت تے مدرسے دے بٖالیں کوں عربی رسم الخط دے پرسانویں سرائیکی معراج نامہ پڑھاوݨ تھی سڳدے۔ معراج نامہ سرائیکی دی قدم شعری صنف ہے۔ ایندے وچ حضور سئیںؐ دے واقعہ معراج کوں بیان کیتا ڳے ۔ نور نامے دی طرح معراج نامہ وی قدیم اے تے ایندی عمر وی نور نامے توں ودھ یعنی ( 401ھ۔ 1010ء ) ݙسی ویندی اے ۔ معراج نامے وی ڈھیر تعداد وچ لکھئے ڳے تے ترجمے وی تھیندے رہ ڳے۔ نور نامے وانگے معراج نامہ وی ہر گھر وچ پڑھیا ویندے ۔ معراج نامے پنجابی زبان ئِ چ تے بٖے زبانیں ئِ چ وی سرائیکی معراج نامے توں متاثر تھی تے لکھئے ڳے پر سرائیکی معراج نامے دی قبولیت تے مشہوری احٖ وی اونویں ہے جیویں صدیاں پہلے ہئی۔

منظوم ادب

سرائیکی زبان دے منظوم ادب تے نظر پھیروں تاں ہک بحر بیکراں ہے ۔ ذہنی شاعری دے حوالے نال ݙیکھوں تاں حمد ، نعت ، مولود تے مرثیہ دا اتنا وݙا ذخیرہ موجود ہے جیندا مقابلہ دنیا دی کوئی بٖئی زبان نی کر سڳدی ۔ صوفیانہ شاعری دی حمد ، نعت ، ابیات تے کافی دی شکل اِچ ہزاراںصفحات تے کھنڈی پئی ہے ۔ سرائیکی شاعری اِچ غزل تے نظم جدید دور دے سرائیکی ادب دی نمائندگی کریندی ہے ۔ سرائیکی منظوم لوک داستانیں دے حوالے نال سرائیکی ادب اِچ گراں قدر سرمایہ موجود ہے ۔ انہاں اِچ ہیر رانجھا ، سسی پُنوں ، مرزا صاحباں ، سوہݨی مہینوال ، سیف الملوک ، سمی ، لیلی مجنوں، یوسف زلیخا شامل ہن ۔ سرائیکی لوک گیتاں تے نظر پھیروں تاں ہک بٖہوں وݙا ذخیرہ ہے ۔ انہاں اِچ شادی پرنے دے سرائیکی لوک گیت ، بٖالیں دے گیت ، کھیݙیں دے گیت تے فصلیں دے گیت شامل ہن ۔ ݙوہڑہ ، قطعہ ، ہائیکو تے سرائیکو دا بیش بہا خزانہ وی موجود ہے۔

سرائیکی زبان دا نثری ادب دی ہک گراں قدر خزانے دی شکل اِچ موجود ہے ۔ ایندے اِچ لوک کہانیاں افسانہ، ڈرامہ ، ناول ، انشائیہ ، خاکہ ، لسانیات ، فریدیات ، تحقیق، تنقید ، تاریخ،ثقافت ، لوک ادب ، سیاسیات تے صحافت شامل ہن ۔ انہاں تمام اصناف توں ودھ کے سرائیکی دینی ادب اِچ بیش بہا خزانہ موجود ہے۔

ملک سونا خان بیوسؔ

ملک سونے خان بیوس دُلے والا ضلع بھکر اچ حاجی ملک دولت خاں راں دے گھر 1940 اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1957 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سید ظفر شاہ ظفر کوں اپݨا استاد بݨا گھدا۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ لالہ عطا اللہ عیسیٰ خیلوی انہاں دے کافی گیت تے ݙوہڑے ڳائن ۔

مزار خان

سئیں مظہر نواز خان لاشاری المعروف مزار خان اللہ یار خان دے گھر 20 ستمبر 1948 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے ، ڈی آئی بی بی کیتا ۔ 1975 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اشو لال ، فدا حسین گاݙی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی تصنیف اچ پاݨی نال کہاݨی شامل ہِے ۔

مشتاق احمد سبقت

مشتاق سبقت خیر محمد چانڈیو بلوچ دے گھر چا ہ کھجی والا محمود کوٹ اچ 8 ستمبر 1964 ء اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔1978 اچ شاعری شروع کیتی ۔ عاشق کھنڈویا انہاں دے استاد ہِن ۔ کھیݙ قلندر دی ،بازاں دی جھٹ، سبقت دے ݙوہڑے ، تیکھے تیر انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔

مظہر نیازی

اصل ناں مظہر حیات ہے۔ آپ 1966ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے ، بی ایڈ کرݨ دے بعد درس و تدریس دے پیشے نال منسلک ہن۔میانوالی شہر دے رہائشی ہن۔ مادری زبان سرائیکی ہووݨ پاروں سرائیکی نال ݙاڈھی چس رکھدن۔ سرائیکی شاعری بٖہوں سوہݨی کریندن۔وسیب نال اَتے سرائیکی ماء بٖولی نال محبت کریندن۔مظہرؔ نیازی میانوالی دے نامور شاعر ہن۔ قومی زبان اردو تے مادری زبان سرائیکی ،ڈوہائیں زباناں وچ خوبصورت شاعری کریندن۔سرائیکی شاعری دیاں تقریباََ تمام مروجہ صنفاںلکھدن ۔آپ دا کلام مختلف ادبی رسائل اچ چھپدا رہ ویندے ۔تے ایویں انہاندا کلام عطاء اللہ خان نیازی سمیت کئی گلو کار گا چکے ہن۔

مسرت کلانچوی

سرائیکی لکھاری مسرت کلانچوی معروف سرائیکی ماہر تعلیم ، دانشور لکھاری سئیں دلشاد کلانچوی دے گھر 10 نومبر 1957ء اچ جٖمیاں ۔ ایم اے تاریخ اچ کیتا تے لیکچرر تعینات تھیاں ۔ انہاں اپݨے والد آنگے سرائیکی نثر اچ طبع آزمائی کیتی تے مختلف کتاباں لکھیاں ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ اُچی دھرتی جھکا آسمان ، ݙکھن کناں دیاں والیاں ، سنجھ صباہیں ، مکی مدنی ، تھل مارو دا پینڈا شامل ہِن ۔ انہاں دی کہانی اچ سرائیکی وسیب دی تریمتیں دا ݙکھ واضح ہے ۔ مسرت کلانچوی دے گھر آلے سئیں اسلم ملک بٖہوں وݙے صحافی ہِن ، امروز اچ کم کریندے رہ ڳن ، امروز دی محبت اچ اپݨے پُتر دا ناں امروز رکھیا ۔

مشتا ق کھوکھر

معروف ادیب مشتاق کھوکھر 11 اگست 1946 ء کوں ملتان اچ محمود احمد کھوکھر دے گھر پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ، تجارت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ انہاں 1989 ء اچ شاعری شروع کیتی ، فدا ملتانی دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

م ی قیصرانی

محمد یار قیصرانی 1945ء اچ قادر بخش قیصرانی دے گھر کوٹ قیصرانی تونسہ شریف اچ پیدا تھئے ۔ اکنامکس اچ ایم اے کر تے ملازمت شروع کیتی ۔ آپ معروف سرائیکی دانشور تے شاعر ہن پر انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ البتہ انہاں نثر وچ بٖہوں کم کیتے تے انہاندی کتاب وی ہِے ۔ م ی قیصرانی مرحوم کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال بٖہوں محبت ہئی ۔

منظور آفاقی

سئیں منظور احمد آفاقی عبدالحمید ارائیں دے گھر 10 مارچ 1948ء اچ جٖمئے ۔ اسلامیات اچ ایم اے تے فاضل درس نظامی کیتا ۔ 1970ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں بیدل حیدری تے عبدالواحد ندیم کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ لاریب فیہ تے کلید فرید آپ دیاں کتاباں ہِن ۔ایندے علاوہ مذہبی کتاباں وی آپ دیاں بٖہوں ہِن ، منظور آفاقی سئیں علامہ نسیم طالوت دے ݙوہترے ہِن تے قرآن مجید تے اوندا سرائیکی ترجمہ آپ دی آواز اچ ریکارڈ شدہ تے وسیب ٹی وی چینل توں چلدے ۔

منظر تونسوی

سئیں منظر تونسوی دا اصل ناں محمد رمضان ہے ۔ اللہ بخش کھوکھر دے گھر تونسہ شریف اچ 1956 ء اچ جٖمئے ۔ 1970 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حسین شاہد سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

مالک اشتر

سئیں مالک اشتر سید عباس رضا دے گھر 21 اکتوبر 1978ء کوں منگروٹھہ شرقی اچ سید عباس رضا دے گھر جٖمئے ۔ ایم اے تے بی ایڈ کیتا ۔ 1993ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں سرور کربلائی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ لہندی شام ، ہوا دے ہتھ تے انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

محمد رمضان طالب

محمد رمضان طالب بھٹی 19 اپریل 1953ء کوں دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے ۔ والد صاحب دا ناں محمد بخش بھٹی ہا ۔ اسلامیات اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1950 اچ شاعری شروع کیتی تے نور محمد سائل سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ آپ فرید رنگ دے ناں تے سرائیکی رسالہ شائع کریندے رہ ڳئے ، کئی کتاباں وی لکھیاں ، سرائیکی دی محبت انہائیں دی گھٹی اچ ہئی، چنڳے شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳے تے بھلے مانس آدمی وی ہَن ۔

مسعود اشعر صدیقی

مسعود اشعر صدیقی چاچڑاں شریف اچ در محمد اعوان صدیقی دے گھر 25 دسمبر 1958ء اچ جٖمئے ۔ ایم اے تے بی ایڈ کر تے در س و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1974 ء اچ شاعری شروع کیتی تے خلیق ملتانی مرحوم دے شاگرد بݨ ڳئے ۔ انہاں دی تصانیف اچ زخم سوچیں ، زہر لہجے شامل ہِن ۔سئیں مسعود اشعر صدیقی جھوک دے ایڈیٹر دی حیثیت نال اساݙے کٹھے بٖہوں عرصہ کم کریندے رہ ڳئے ۔ سرائیکی نال محبت کرݨ آلے انسان اللہ سئیں انہاں دی مغفرت فرماوے ، ݙاڈھے چنڳے آدمی ہَن ۔  

ملک غلام محمد واصف

ملک غلام محمد واصف ملک خدا بخش دے گھر دیرہ نواب صاحب اچ 1924 ء اچ جٖمئے ۔ نعت خوانی کریندن ۔ دیوانِ واصف انہاں دی ہِکا تصنیف ہے ۔

مظفر مگسی

مظفر مگسی ناظم حسین خان مگسی دے گھر 10 اپریل 1948ء کوں جٖمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول کاشتکاری نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1984 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ انہاں دی ہک کتاب قومی غلامی دے پندھ شائع تھئی ہوئی ہے۔ مظفر مگسی سرائیکی اڳواݨ ، سرائیکی دانشور تے بٖہوں وݙے سوجھواݨ ہِن ، سرائیکی واسطے انہاندیاں خدمتاں بے مثال ہِن ۔

ملک مہدی حسن عامر

ملک مہدی حسن عامر 10 اکتوبر 1975 ء کوں سونا خان کھواوڑ دے گھر رنگ پور بھگور نور پور تھل اچ جٖمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے مدرس دا شعبہ اختیار کر گھدا ۔ 1992 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں مظہر بُخاری دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے کائنی ہئی ۔

محمد بخش آزاد لنگڑیال

محمد بخش المعروف آزاد لنگڑیال ماسٹر غلام نبی لنگڑیال دے گھر رنگ پور بگھور تحصیل نور پور تھل اچ یکم مئی 1972 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1988 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف سرائیکی شاعر مشتاق سبقت کوں اپݨا استاد بݨا گھدا۔ انہاں دی کوئی کتاب نی چھپی ۔

محمد علی سفری

محمد علی سفری 18/W-B وہاڑی اچ ملک سکندر لنگڑیال دے گھر 1965 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ، ڈرائیوری دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے ضمیر حسین ضمیر دے شاگرد بݨ ڳئے ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

محمد قاسم رضا

قاسم رضا دا اصل ناں قاسم عباس ہے ۔قادر پور راں اچ خادم حسین پٹخانہ دے گھر 2 مارچ 1975 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے قاسم رضا بی اے تے CT عربی فاضل کیتا تے ول صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ روزنامہ خبریں وسیب سنگ دے انچارج تے ریڈیو پاکستان دے صدا کار ہِن ، سرائیکی وسیب خصوصاً شوبز دے حوالے نال سب توں زیادہ مضمون لکھئے ۔

محمد وزیر خان

محمد وزیر خان وزیر علیزئی حق نواز خان علیزئی دے گھر ملتان اچ 22 فروری 1942 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے ، ایم ایڈ ، ڈی آئی ایل کیتا تے ملازمت شروع کر گھدی ۔ 1965 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ سرائیکی زبان واسطے آپ دیاں بٖہوں خدمات ہِن ۔

مختار انجم مراد آبادی

مختار انجم مراد آباد اچ محمد نواز بھٹہ دے گھر 10 ماچ 1964 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ کریندن ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی تے بشیر مونس دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

محمد رمضان شاہ شاد گیلانی

محمد رمضان شاہ گیلانی دا قلمی ناں شاد گیلانی ہا ، جولائی 1950 ء اچ سید عبدالقادر شاہ گیلانی دے گھر شجاع آباد اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ایل ایل بی کر تے سرکاری ملازم تھئے ۔ 1975 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ ہاں دے بٖیرے ، ملتان سے مانٹریال ( سفر نامہ ) ، ہاں دی دھاں انہاں دیاں ݙو کتاباں ہِن ۔

محمد رزاق بزمی

امیر خان سندھڑ دے گھر چک نمبر 170/W-B میلسی اچ 14 مئی 1982 ء اچ جٖمݨ آلے محمد رزاق ایم اے کیتا ۔ تے ول زمیندارہ شروع کر گھدا۔ 2000 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شہزادہ آصف علی گیلانی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

موسیقی تے موسیقار:

1294ء اچ جݙاں علائو الدین نے ڈھاکے تے فوج کشی کیتی تے 1310ء اچ جݙاں ملک کافور نے جنوبی ہند تے یلغار کیتی تاں ایں ویلھے اتھاں موسیقی اعلیٰ پیمانے تے رائج ہئی۔ چنانچہ اُتھوں کر کجھ ماہرین فن شمالی ہند اچ گھن آ تے آباد کیتے ڳے جنہاں اچوں ݙو چار پسندیدہ گلوکار ملتان وی بھیجے ڳے۔ ایں توں اے ثابت تھیندے جو خلجی تے تغلق دور اچ اتھاں موسیقی دا خاصا چرچا ہا۔ مغل دور اچ وی اتھاں موسیقی زوریں تے ہئی تے بادشاہواں دی آمد تے اتھاں دے مشہور عالم ماہرین فن جمع تھی ویندے ہن تے ملتان دی مجالس کوں گرمیندے ہن۔ چنانچہ ایں فن دی مقبولیت دے مد نظر جہاندار شاہ نے نعمت خان نامی رقاص کوں اتھاں گورنر مقر ر کیتا ہا۔ غرض کہ مغل دور اچ وی ایں فن کوں حکومت دی سرپرستی حاصل تھئی۔

محمد علی اطہر

محمد علی اطہر محمد عبدالرحمن بڈھاݨ دے گھر دیرہ اسماعیل خان 31 مارچ 1946 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1965 ء اچ ذوق ودھیا تاں سید ڈاکٹر اقبال شاہ دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

محمد رفیع ہاشمی

محمد رفیع بخش ہاشمی فیض بخش دے گھر شجاع آباد اچ یکم ستمبر 1962 اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2003 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ پروفیسر رفعت عباس کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

مجاہد بھٹی

ایم بی مجاہد محمد عبداللہ بھٹی دے گھر چک 2/H کوٹ عباس شہید اچ 1971 اچ اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1999 ء توں ادبی ذوق پیدا تھیا تاں نثر لکھݨ شروع کر ݙتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب جھوک سرائیکی ڈائریکٹری سامݨے آئی اے ۔

مختار مخلص

سئیں مختار حسین مخلص شیخ عمر کوٹ ادو اچ غلام حسین بھٹی دے گھر پیدا تھئے۔ یکم جنوری 1965 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ الیکٹریکل فیٹر کیپکو کوٹ ادو اچ کم کار کریندن ۔ 2004 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں مشتاق سبقت دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

محمد حسین غمگین

محمد حسین غمگین بندلا تحصیل نور پور اچ حاجی شیر محمد اعوان دے گھر پیدا تھئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری نال شغف ہا 1973 ء توں شروع کیتی ، منظور راہی مرحوم انہاں دے استاد ہِن ۔

ملتانی محلے:

عالمی کانفرنس دے سلسلے وچ چار واری اساں ہندوستان ڳئے ، اساکوں دلی وچ ملتانی محلے اَتے بٖیاں سرائیکی آبادیاں ݙکھایاں ڳیاں۔ اساں پُچھیا اے لوک اِتھاں تقسیم توں پہلے دے ہِن یا بعد دے؟ اساکوں ݙسیا ڳیا جو اے آبادیاں پہلے دیاں ہِن کیوں جو ملتان تجارت دا وݙا مرکز ہا اَتے دلی ملتان دے تجارتی تعلقات بٖہوں مضبوط ہَن لہٰذا دلی دے خاندان ملتان تے ملتان دے دلی آ تے ہندوستان دے بٖئے علاقیاں وچ آباد تھی ڳئے ۔ جݙاں جو اَحٖ وی یو پی  ، بہار ، بنگال تے دکن دی زباناں وچ درجناں نی سینکڑاں نی بلکہ ہزاراں الفاظ اپݨی اصلی سرائیکی حالت وچ موجود مِلدن ۔ سرائیکی ہک عظیم زبان ہے تے قدیم تہذیب ہے ۔ اَحٖ وی پاکستان دی علاقائی زباناں تے سرائیکی اپݨی پوری آب و تاب تے شان و شوکت نال نظر اَمدی ہے ۔ پاکستان دے ہک سرے توں ݙوجھے سرے تئیں چلے ونجٖوں ۔ تہاکوں سرائیکی کہیں نہ کہیں صورت وچ ضرور ملسِن۔

مسیح اللہ جامپوری دی چنڳائی

زبان دی ترقی واسطے کمپیوٹر ٹیکنالوجی کوں وݙی حیثیت حاصل اے ، 11 جون 1990ء کوں اساں خانپوروں سرائیکی اخبار ݙینھ وار جھوک سرائیکی شروع کیتا تاں ہتھ نال کتابت تھیندی ہئی، کمپیوٹر ٹیکنالوجی آ ڳی ہئی پر اساں کنے اتنے وسائل نہ ہن، ول اساں 17نومبر 1994ء توں سرائیکی اخبار ملتان گھن آیو سے ، اتھاں کم ودھ ڳیا ہئی ، کتابت دے مسئلے وی زیادہ ہن، ول جھوک دے ایڈیٹر سئیں مسیح اللہ خان جٖامپوری اساکوں پیسے ݙتے جو کمپیوٹر دا انتظام کرو، اساں لہور ڳیوسے ، کمپیوٹر آلیںکوں آکھیا جو اساݙا مسئلہ سرائیکی ہے، سرائیکی دے پنج وادھو اکھر ہِن تساں اساکوں اے پروگرام بݨا ݙیو، اُنہاں کمپیوٹریں دی رقم کنوں تریھ ہزار روپے وادھو ڳھدے پر اُنہاں بے ایمانی اے کیتی جو اساکوں ݙسیے بغیر کمپیوٹر وچ چار سال دا ٹائم لا ݙتا ، چار سال بعد او پروگرام بلاک تھی ڳیا، اساں ݙاڈھی بھجٖ دُھرک کیتی پر کجھ نہ بݨیا۔

جھوک دے بعد ملتان اچوں ارشاد امین دا اخبار ’’سُجٖاک‘‘ وی شروع تھیا ، او وی سرائیکی رسم الخط ئِ چ لکھیندا ہا پر کجھ عرصہ بعد سجٖاک بند تھی ڳیا تے کمپیوٹریں دے نال سرائیکی پروگرام وی ویندا رہ ڳیا۔ اساں کجھ عرصہ اردو آلے پروگرام تے گزارہ کیتی رکھیا ول لہور رہݨ آلے ہک سرائیکی نینگر عطا صَیب سرائیکی پروگرام بݨا تے اساکوں دان کیتا تے اساں کنوں ایندا معاوضہ وی نہ ڳھدا، ایندے بعد سرائیکی اڳواݨ سئیں فرید پیرزادہ ذاتی خرچ تے لہوروں ہک سرائیکی پروگرام ’’سرائیکا‘‘ بݨوایا تے اونکوں نیٹ تے سب واسطے عام کیتا، بر بدقسمتی نال او کامیاب نی تھی سڳیا ، ہُݨ گزارہ تاں تھیندا پے اصل سرائیکی پروگرام ضروری اے، کمپیوٹر ٹیکنالوجی دے نال نال احٖ سوشل میڈیا دا دور اے ، احٖ ہک نہؤں برابر موبائل سِم اِچ پوری کائنات سما ڳی اے ، احٖ سوشل میڈیا پرنٹ تے الیکٹرونک میڈیا توں وی اڳوں چلا ڳے، ایندی ریٹنگ بی بی سی تے وائس آف امریکہ توں وی زیادہ ہے، احٖ سرائیکی نوجوان سوشل میڈیا دے اُتے سرائیکی دی جنگ بھرپور انداز نال لڑدے پن تے میکوں خوشی اے جو میݙی وستی دھریجہ نگر دے نینگر سوشل میڈیا دی جنگ وچ اڳوں اڳوں ہن۔

موسیٰ ٹھٹھار ۔ پڳ دا مزاخ

ریاست بہاولپور دے ہک سوہݨے شہر خانپور وچ ہک محلہ ٹھٹھاراں ہے، ایں محلے اچ وݙے محنتی تے کاریگر ٹھٹھار رہندے ہن ، اے لوک کُٹ دے کٹورے بݨیندے ہن ، انہاں دے بݨیے ہوئے کٹورے دلی تے ولائت تک مشہور ہن، انہاں دی وجہ توں خانپور دا ناں خانپور کٹورہ مشہور تھیا ۔ محلہ ٹھٹھاراں دے ٹھٹھاریں دا کاروبار ݙاڈھاچکمیا ہا ، پیسہ پا ڈھیر ہوندا ہا، لوک اپݨی روایت دے پکے، بھلے مانس تے سادمرادے ہن، پا پیسے والے لوک چِٹی چادر ، چِتا چولا تے کئی گز دی اُچی پڳ پیندے ہن۔ انگریز دور ہا ، خانپور ( جیڑھا پہلے ضلع ہا ) دا وݙا افسر پڳ والے لوکیں نال مزاخاں کریندا ہا تے کہیں ویلھے پڳ کوں ہنٹر نال چھیڑݨ دی کوشش کریندا ہا، ہک ݙینھ انگریز افسر اپݨی گھوڑی تے ہوا خوری تے ویندا پیا ہا، چوک اچ اُچے قد، سوہݨی شکل تے اپثی پڳ والا بندہ نظر آیا تاں اپݨے تَلھڑ نال پڳ کوں تلے لہا ماریا ، پڳدار ہک کیتی نہ بٖئی انگریز افسر دے منھ تے بھنی دوری دا ٹھیبٖر مار تے اوندا منہ بھن ݙتا۔ کیس وائسرائے تئیں ڳیا پر کجھ نہ بݨیا ، اوں عزت مند سرائیکی پڳدار دا ناں ہا موسیٰ ٹھٹھار ۔ احٖ قوم کوں موسیٰ ٹھٹھار جہے غیر مند پُتریں دی ضرورت اے ۔

مبارک پور تے صابر مبارک پوری

مولوی صابر مبارکپوری سئیں دی وستی جانو آلا مبارکپور ونجٖ تے ڈھیر بندیں توں مولوی صیب دے بارے پُچھیا، انہاں ڈھیر ڳالھیں ݙسیاں ، میں پُچھیا مولوی صیب کوں کہیں دور ئِ چ سزا تھئی تے او جیل وی ڳے۔ ساریں آکھیا جو کیا اے سچ اے جو مولوی صیب کوں نواب صیب دے دور ئِ چ سزا تھئی تے انہاں نواب دا قصیدہ لکھیا تے انہاں کوں رہائی ملی ہووے ۔ ساریں آکھیا ایویں اصلوں کائنی۔ میں آکھیا تُساں نواب بہاولپور دی حیاتی بارے چھپݨ آلی کتاب دولا سئیں پڑھی اے ۔ ساریں آکھیا نی پڑھی ۔ میں آکھیا اوندے صفحہ 47 تے ہک واقعہ ایویں لکھیا کھڑے۔ میں جیویں بیان کیتے۔ صابر سئیں دے جٖوانترے حضور احمد مجنوں جیرھے جو انہاندے بھتریجے وی ہِن، فٹ بٖولے جئیں لکھئے کوڑ لکھئے۔ اُتھاں مجنوں سئیں دے نکے بھرا عبدالمجید بٖولئے نواب صاحب آلا واقعہ اساں ایں سݨئے جو نواب صیب کوں کہیں ونجٖ تے آکھیا جو مباکپور دا مولوی صابر کافیاں تے مولود وݙی سُر نال ڳمدے۔ نواب صاحب سݙوایا۔ ہک ݙینھ گزر ڳیا، بٖیا ݙینھ گزر ڳیا، تریجھا ݙینہ گزر ڳیا۔ شاہی محل ئِ چ دعوتاں خوب پر مولوی صیب آکھیا نواب صاحب کول وقت کائنی پر اساݙے پِچھوں گھر ئِ چ تاں چیکے بٖاکے ہوسن جو ڈھکیج ڳن ، مریج ڳن، زمین کھا ڳی اے یا ول اسمان تے چو ڳن؟ وزیر مشیریں آکھیا تہاݙی ڳالھ ٹھیک اے پر جݙاں تئیں نواب صیب سݨ نہ گھنے ،تُساں اِتھوں ونجٖ نی سڳدے۔ اوڑک ہک ݙو ݙینھ بعد نواب صیب اپݨی کچاری ئِ چ سݨیا تے رحٖ سݨیا ۔ وݙی داد ، انعام و کرام ملیا تے نواب صیب وݙے افسر دی تنخواہ برابر 55روپے مہینہ وظیفہ مقرر کر ݙتا۔ پر مولوی صیب کݙاہیں وظیفہ گھنݨ نہ ڳے۔ کہیں جٖہاڑے ڳالھ چلے ہا تاں مولوی صیب آکھدے ہن جو بادشاہ دی یاری تے گھوڑی دی پِچھاڑی کنوں پرے رہو۔بعد ئِ چ پتہ لڳا جو ریاست دے ختم تھیوݨ تک وظیفہ نواب صاحب دے ملازم وصول کریندے رہے ڳے۔ عبدالمجید اپݨی ڳالھ جاری رکھدے ہوئے آکھیا جو اے ٹھیک اے جو مولوی صیب تے انہاندے سنگتی شاہی محل اچوں ڈھیر ݙینھ واپس نہ آئے تاں افواہ اُݙ ڳی جو نواب صیب ساریں کوں ڈھک ݙتا ہوسے۔ واضح تھیوے جو مولوی صابر صیب دے ݙوہترے خلیل احمدخلیل اپݨے یاداشتیں وچ اے لکھئے جو نانے سئیں کوں نواب صاحب اپݨے پُتر دے جٖمݨے تے سݙیا ہا تے بٖہوں انعام ݙے روانہ کیتا۔

نور نامہ

بر صغیر دے معروف محقق حافظ محمود شیرانی نور نامے کوں 1054ء دی تصنیف آکھئے ۔ جݙاں جو ڈاکٹر مہر عبدالحق اینکوں ہِیں توں وی پہلے دی تصنیف آکھدن ۔ نور نامہ سرائیکی دی او شاہکار شاعری اے جیرھی صدیں توں صرف سرائیکی وسیب ئِ چ ای نی ، سارے ہندوستان دے پرے پرے دے علاقئیں تے احٖ دے پاکستان دے ہر علاقے ئِ چ قرآن مجید دی تلاوت دے بعد پڑھی ویندی اے ۔ ایں نظم وچ 19 واری نور دا لفظ آئے۔ سرائیکی دی اے نظم ہو بہو پڑھیجݨ دے نال ہندوستان تے پاکستان دے کئی زبانیں ئِ چ ترجمہ کر تے اینکوں پڑھیا ویندے پر ایندا حوالہ ملتانی نظم آلا ݙتا ویندے ۔ ماہر لسانیات پروفیسر شوکت مغل نور نامے کوں نویں سروں بݨا جوڑ تے ٹھہا ݙتے تے اساں اینکوں جھوک پبلشرز دی طرفوں شائع کیتے ۔ نور نامے ئِ چ سب توں پہلے اللہ سئیں دی ، ولا اوندے حبیب محمدؐ سئیں دی تعریف اے ، ولا شاعر اپݨی ارداس دے نال جڳ جہان دی ڳالھ کریندے ۔ اینکوں پڑھݨ کار ثواب سمجھا ویندے ۔

نسیم علی پوری

سئیں نسیم علی پوری دا اصل ناں غلام اکبر خان ہے ۔ آپ چاہ حسݨ والا علی پور اچ میاں الٰہی بخش خان گبول بلوچ دے گھر 1948 ء اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1965 ء اچ شاعری دا ذوق ودھ ڳیا تے انہاں دے استاد سئیں جانباز جتوئی ہِن ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ نسیم علی پوری دا چھیکڑی عمراں اچ بینائی دا مسئلہ تھی ڳیا ۔ انہاندا نظر دے بارے ݙوہڑہ ’’ نظر نظر وچ نظر کیتی نہیں نظریاں تئیں جہاں نظراں ‘‘ ݙاڈھا مشہور ہا ، بٖہوں چنڳے شاعر تے بٖہوں چنڳے انسان ہِن ۔

نصیر سرمد سائروی

دیرہ اسماعیل خان توں تعلق رکھݨ آلے معروف شاعر نصیر الدین 1948 اچ فتح محمد التمش دے گھر پیدا تھئے ۔انہاں دا قلمی ناںنصیر سرمد سائروی ہے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔  1960 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں ݙو کتاباں سوجھلا تے دامان ہِن ۔ جھوک دیرہ اسماعیل خان اچ لکھدے رہ ڳن ، اساں جݙاں جھوک دیرہ اسماعیل خان توں شروع کیتا تاں بٖہوں خوش تھئے تے روز تشریف گھن امدے ہن۔

نوازشہانوی

ڈاکٹر نواز شہانوی دا اصل ناں اللہ نواز ہے۔ آپ 1954ء اچ پیدا تھئے۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کرݨ توں بعدہومیوپیتھک ڈاکٹر دے پیشے نال منسلک ہن۔ انسانیت نال پیار کرݨ آلی شخصیت ہن غریب لوکیں دی بٖہوں خدمت کریندن۔ سرائیکی زبان نال پیار تے بٖہوں سوہݨی سرائیکی شاعری کریندن۔ قصبہ شہانی تحصیل و ضلع بھکر اچ رہائش پذیر ہن۔سرائیکی نال بٖہوں محبت کریندن۔ڈاکٹر نواز شہانوی ہک پڑھیا لکھیا ، سطحی سوچ رکھن آلا شاعر و ادیب ہے ،جیندی کتاب ’’ شاعری دے گُر‘‘ انہاندی علمی ادبی بصیرت تے مقام دا تعین کریندی ہے۔432صفحیاں تے مشتمل ایہ کتاب پورے سرائیکی وسیب اچ نواز  شہانوی دی پہچان بن چکی ہے۔جیندے وچ علم عروض دے تمام قواعدو ضوابط تفصیل نال پیش کیتے گئین ،ایہ کتاب عروض نال دلچسپی رکھن آلے خصوصاََ نو آموز شعراء واسطے سنگِ میل دی حیثیت رکھدی ہے ۔ وسیب وچ بٖہوں پذیرائی حاصل تھئی اے۔علاوہ ازیں نواز شہانوی دا ناں کالم نگار دے حوالے نال وی ہک معروف ناں ہے۔ جنہاں دے اردو ،سرائیکی کالم اخبارات تے رسائل وچ اکثر چھپدے رہ ویندن۔جھوک توں کتاب چھپی تے جھوک اچ تحریراں وی چھپدیاں ہن۔

نور احمد غازیؔ

نور احمد غازی 1937ء کوں مشرقی پنجاب( انڈیا ) دے ضلع ہوشیار پور وچ پیدا تھئے تقسیم دے دوران 1947ء کوں اوہ ہجرت کر کے اپنے والدین دے نال ملتان آگئے۔تے ول نقل مکانی کر کے کہیں بئے پاسے نہ گئے تے بی اے تک ملتان توں ہی تعلیم حاصل کیتی تے ول پاکستان ریلوے دی ملازمت اختیار کر کے اپنی عمل زندگی دا آغاز کیتا ۔نور احمد غازی اردو، سرائیکی تے پنجابی دے سہ زبان شاعر ہن ۔ شاعری توں علاوہ اوہ ہک خوبصورت نثر نگار وی ہن ۔ آب و آتش (طنز و مزاح)رقصِ حیات (ناول)درندے (ناول)  رات ، جگنو اور راستے (افسانے )آدابِ جنوں (شاعری) آپ دیاں مقبول ترین کتاباں ہن۔بٖہوں چنڳا تے سوہݨا لکھدن،ادبی تنظیم ساغر صدیقی رائٹرز کونسل ‘‘ ملتان دے نگرانِ اعلیٰ تے ’’ غازی اینڈ نیازی فروغ ادب سوسائٹی ‘‘ ملتان دے صدر ہن ۔ملتان دی مٹی نال بٖہوں پیار کریندے ہن۔

نذیرؔ ڈھالہ خیلوی

جھوک توں شائع تھیوݨ آلیشعری مجموعہ ’’درسال‘‘ دے خالق نذیر ڈھالہ خیلوی1947ء کوں غلام حسین دے گھر وستی ڈھالہ خیل اچ پیدا تھئے۔آپ دا شمار ضلع بھکر دے نمائندہ شعراء وچ تھیندے ایہ محض حسنِ اتفاق ہے جو نذیر ڈھالہ خیلوی صاحب پاکستان دے جڑیلے بھراء ہن ، کیوں جو جئیں ڈیہاڑے پاکستان وجود اچ آیا تاں اونہی ڈیہاڑے یعنی 14اگست1947ء کوں نذیر صاحب وی پیدا تھئیآپ دے لا تعداد شاگرد ہن شاعری وچ اہم مقام حاصل اے۔

نادرؔ مزاری

نادرؔمزاری ہوراں دا اصلی ناں نادر علی ہے۔ آپ1960ء کوں پیدا تھئے۔ بٖہوں محبت کرݨ آلے تے سوہݨے اخلاق دے مالک ہن۔آپ بٖہوں اُچے خیالات تے سوہݨی شاعری کریندن۔ سرائیکی زبان نال ݙاڈھی محبت کریندن۔ شاعری اچ لفظیں دے استعمال دا ہنر آپ با خوبی جٖاݨدن۔سرائیکی شاعریں اچ آپ دا ناں بٖہوں مقبولیت رکھدے۔ ہر کہیں نال خوش اسلوبی نال ملدن۔کچہ چوہان راجن پور اچ آپ دی رہائش گاہ ہے۔

نادرؔ لاشاری

اصل ناں محمد منشاء ہے۔آپ 1965ء کوں پیدا تھئے۔ مڈل تک تعلیم حاصل کیتی۔خوش گفتار تے پیار کرݨ آلے انسان ہن۔تحصیل یزمان ضلع بہاولپور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی کٹھ ہوون یا سرائیکی مشاعرے آپ بھرپور شرکت کریندن۔ سرائیکی شاعری ڈاڈھی کمال دی کریندن۔ نادر لاشاری اپنے اتے کجھ بیاں پابندیاں وی عائد کر کے شاعری کیتی ہے۔ اوہ ہے انہاں دی بلا نقطہ شاعری۔ ایہ کوئی معمولی تجربہ نہیں۔کوئی شاعر ہک ڈوہڑہ یا نظم تاں لکھ ڈکھالے،لگ پتہ ویسی۔لیکن نادرؔ تاں بلا نقطہ شاعری دیاں ڈو کتاباں ’’آس ادھوری‘‘ تے ’’آس سموری‘‘لکھین۔

ناہیداختر:

ناہید اختر پاکستان دی ہک معروف گلوکار ہِن۔ستویں تے اٹھویں دہائی اچ تقریباً ویہہ سال تک احمد رشدی دی آواز دے مقابلے ا چ اے سوہݨی نسوانی آواز اپݨے ویلھے دی صف اول دی ہیروئن دے ہونٹاں تے ہئی۔ وحیدمراد تے احمد رشدی دی آواز تے بابرہ شریف تے ناہید اختر دی آواز خوب جچدی ہئی ۔ انہاں دے نا قابل فراموش گیت جیڑھے احٖ وی ول ول شوق نال سُنڑیے ویندن اے ہن۔تم سے الفت کے تقاضے۔ ساون کے دن آئے۔ دل توڑ کے مت جائیو ۔ اللہ ہی اللہ کیا کرو۔ یہ آج مجھ کو کیا ہوا۔ دل سنبھالا نہ جائے۔

اٹھویں دہائی دے بعد جݙاں فلمی صنعت تے زوال آیا قدرتاً ناہیداختر نے ٹیلی ویژن دا رُخ کیتا۔ اتھاں انہاں نے کجھ سنجیدہ گاٖݨے گاٖئے۔ ایندا پروگرام ’’سر بہار‘‘ ایں اعتبار نال یاد گار ہے جو انہاں کوں کلاسیکی موسیقی اچ اپݨی صلاحیت اُجاگر کرݨ دا موقع ملیا ۔اے پروگرام امیر خسرو دی موسیقی تے مبنی ہا۔ ہُݨ ناہید اختر خالص گھریلو زندگی بسر کریندی پئی ہن۔  انہاں سرائیکی کلام وی گاٖئے ۔نندر نے کیاں جھوکاں لایاں، بیشک جٖاݨاں ‘‘ بٖہوں مشہور ہن۔

نوابیں دا شہر ،دیرہ نواب صاحب

دیرہ نواب صاحب ضلع بہاول پور دا مشہور شہر ہے۔ خان پور ، سمہ سٹہ ریلوے سیکشن تے سمہ سٹہ توں 23میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ امیر بہاول پور دی ذاتی رہائش گاہ دی بناء تے پورا علاقہ ڈیرہ نواب صاحب دے ناں نال مشہور ہے۔ صادق گڑھ پیلس ، العباس پیلس ، صادق سرائے، صادق منزل، مبارک منزل تے دارالامان صاحب زادگان اہم عمارات ہن۔صادق گڑھ پیلس اچ انتہائی دیدہ زیب مسجد تے ہر قسم دیاں دکاناں ہن۔ ایں دے نواح اچ نو لکھ باغ ہے۔ ایں باغ اچ یورپ تے امریکا توں گھن آ تے خاص پودے لاتے ڳے ہن۔ ڈیرہ نواب صاحب اچ طلبہ کیتے انٹر کالج تے طالبات کیتے ہائی سکول ہن۔ ہک عجائب گھر وی ہے جیکوں ’’سلطانی میوزیم‘‘ آکھیا ویندے۔ ایندے اچ مختلف اقسام دے سکے، سونے تے چاندی دے پُراݨی وضع دے زیورات، مخطوطات، تصویراں ، بہاولپور دے ڈاک دے ٹکٹ تے مغلیہ عہد دا 500تولے دا وزنی چاندی دا سکہ وی محفوظ ہے۔

نوگزی قبراں

مدینتہ الاولیاء ملتان اچ اُونویں تاں قدم قدم تے بزرگان دین دے مزار تے مقابر ملدن پر بعض جھئیں تے خلافِ معمول وݙیاں لمبیاں لمبیاں قبراں نظر آندین جیڑھیاں نو گزی قبراں سݙویندین۔اے قبراں محمد بن قاسم دے ویلھے 59ھ بمطابق 713ء دے زمانے دیاں ہن۔ایں زمانے اچ مجاہداں تے اللہ والیاں دیاںقبراں عقیدتاً تے احتراماً ݙوجھی عوامی قبراں توں ممیز و ممتاز کرݨ سانگے بطور نشانی لمبیاں لمبیاں بݨایاں ویندیاںہن۔

نور تھہیم

نور احمد المعروف نور تھہیم ایڈوکیٹ خانپور اچ منظور احمد تھہیم دے گھر 2 جنوری 1963ء کوں پیدا تھئے ۔ایم اے سرائیکی تے ایل ایل بی کیتا تے وکالت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے پر سرائیکی زبان ادب واسطے اپݨے کم کار کوں نِت جاری رکھیا ۔ سرائیکی دے بہترین افسانے لکھئے ، وکالت توں پہلے آپ مدرس ہَن انہاں سرکاری سکول اچ وی طالب علمیں کوں سرائیکی ماء بٖولی دے سبق پڑھائے تے سندھی تے بنگالی استاد وانگے اپݨے سرائیکی استاد ہووݨ دا ثبوت ݙتا۔

ننھا

اداکار ننھا دا اصل ناں رفیع خاور ، اپݨی عملی زندگی دا آغاز کہروڑ پکا ضلع ملتان توں کیتا ۔شروع اچ ہک بینک کلرک دی حیثیت نال ملازمت اختیار کیتی۔ اگرچہ فنی زندگی دا آغاز زمانہ طالب علمی توں ای کر ݙتا ہا۔ اسلامیہ کالج لاہور دے مختلف ثقافتی پروگراماں اچ حصہ گھندے ہن ۔ حصول تعلیم دے بعد اسٹیج تے مزاحیہ خاکیاں دے علاوہ ڈرامیاں اچ وی اداکاری شروع کر ݙتی۔ اسٹیج توں ٹیلی ویژن تے آئے ۔ کمال احمد رضوی دے سیریل ’’الف نون‘‘ اچ شامل تھی تے دُھم مچا ݙتی تے خود وی ملک گیر شہرت حاصل کیتی۔ سٹھ دی دہائی اچ اپݨی مخصوص کامیڈی دے نال دنیائے فلم اچ ایہو جیہیں ویلے داخل تھئے جݙاں اُتھاں لہری تے رنگیلا دی حکمرانی ہئی۔ فلمی دنیا اچ تمنا دے نال انہاں دی جوڑی ایں طرح مل ڳی جیویں جو ٹیلی ویژن تے کمال احمد رضوی دے نال ۔ ننھا(نون )ہک دفعہ ول ٹیلی ویژن اچ اپݨی پراݨی جوڑی کمال احمد رضوی (الف ) دے نال ’’شیطان صاحب ‘‘ اچ نمودار تھئے۔ اپݨے آخری پروگرام اچ انہاں خود کشی دے خلاف تقریر کیتی تے خود کشی کوں حرام تے خود کشی کرݨ آلیاں کوں سخت بے وقوف قرار ݙتا۔ پر کجھ ہفتیاں دے بعد خود ای 2 جون 1986ء کوں خود کشی کر تے رخصت تھئے۔ ننھا نے اپݨی زندگی اچ تقریباً ݙو سو توں ودھ فلماں اچ کم کیتا۔ سرائیکی فلم ’’دھیاں نِماݨیاں ‘‘ وچ انہاں دا کردار یادگار ہے۔

نواب علی محمد خان خوگانی

نواب علی محمد خان خوگانی ݙو واری ملتان دے گورنر بݨیے۔پہلی واری1752ء توں 1758ء تک ݙوجھی واری 1761ء توں 1767ء تک ۔ اپݨے دور حکومت اچ اُنہاں عوامی فلاح و بہبود سانگے بٖہوں کم کروائے۔ 1767ء اچ  احمد شاہ ابدالی نے ناراض تھی تے سِر دربار علی محمد خان خوگانی کوں قتل کر ݙتا۔

نہ پنجاب تے نہ جنوبی پنجاب

سرائیکی وسیب نہ پنجاب اے تے نہ جنوبی پنجاب ۔ اے خطہ تاریخی ، جغرافیائی تے ثقافتی طور تے ہمیش توں اپݨی شناخت تے اپݨی انج سنجٖاݨ رکھیندے ۔ کائنات تے سب توں وݙی تے سب توں قدیم سرائیکی سلطنت ملتان اساݙی تریخی سنجٖاݨ دا سب توں وݙا حوالہ ہے ۔ جݙاں پنجاب یا پنجابی زبان وجود اچ نہ آئی ہئی اوں ویلھے ریاست ملتان تے ملتان دنیا ددے نقشے تے موجود ہئی پر اھٖ کل کجھ لوک جیندے وچ سرائیکی ماء دھرتی دے غدار سیاستدان وی شامل ہن سرائیکی خطے کوں جنوبی پنجاب آکھدن ۔ ایجھے لوکیں تے نظر رکھݨ دی لوڑھ ہے کیونجو سرائیکی ماء دھرتی سرائیکی وسیب تے ایں خطے دا ناں سرائیکستان ہے ۔سرائیکی وسیب دے غریب جیڑھے بکھ ، ݙکھ تے مصیبتیں کوں ڳل لا تے اپݨی دھرتی نال ڳانڈھا ڳنڈھی بیٹھن ۔ سرائیکی ماء دھرتی دے اصل وارث اِن ۔ او جاگیردار یا سرمایہ دار جیڑھے سرائیکی دھرتی دا رزق لہور یا پیرس وچ اپݨے محلات بݨواوݨ تے خرج کریندن ۔ جنہاندے اولاداں اوں ماء دا کھیر پیتا جئیں ماء دھرتی دا رزق کھادے ۔ ایں مٹی تے ماحول اچ پرورش نی پاتی ۔ انہاندے ہتھیں تے پیرس کوں سارئیکی دھرتی دی مٹی لڳی ای نی او دھرتی دے پُتر نی بلکہ دھرتی دے پُتر او ہن جنہاندے ہتھ پیر تے بُت سرائیکی مٹی اچ بݨیا ہویا ہے۔

ناصر عباس

سید ناصر عباس رضوی سید احمد حسن رضوی دے گھر ملتان اچ 13 اکتوبر 1970 ء کوں پیدا تھئے ۔ انگریزی ، اردو تے سرائیکی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ نثر اچ انہاں دا وݙا ناں ہے ۔ بٖولی بھوم دی سنجٖاݨ انہاں دی ہِک تصنیف ہے ۔

نعمت خان میراثی

جہاندار شاہ ، فرخ سیر تے محمد شاہ رنگیلا دے عہد حکومت اچ نعمت خان ملتان دے ناظم مقر ر تھئے۔ نعمت خان میراثی ملتان دا مشہور رقاص وموسیقار تے وݙا فنکار ہا جیکوں ملتان دا گورنر بݨایا ڳیا۔ قلیل عرصہ ملتان دی گورنری کیتی۔

نواب عبدالصمد خان دلیر جنگ

نواب عبدالصمد خان جوتورانی سردار ہا 1713ء توں 1726ء تک لاہور دا تے 1726ء توں 1737ء تک صوبہ ملتان دا گورنر ریہا۔ عبدالصمد خان دی وفات دے بعد ایندا چہیتا فرزند نواب زکریا خان صوبہ ملتان دا گورنر بݨیا۔

نام نہاد محققین

سرائیکی زبان کوں نام نہاد محققین وچوں کہیں سنسکرت دی دھی اَتے کہیں سندھی دی بھیݨ آکھیے جݙاں جو اصل حقیقت ایویں نی سرائیکی زبان ’’مادرلنگوئج‘‘ اے ۔ پنجاب میں اُردو‘‘ وچ حافظ محمود شیرانی ملتانی تاجراں دے دلی وچ راہوݨ نال اے نتیجہ اخذ کیتے جو اُنہاں مقامی تاجراں دے میل ملاپ نال ہریانی زبان تے ملتان دا اثر پئے تے اے زبان اُردو دا پیش خیمہ بݨی، درحقیقت شیرانی صاحب دی اے تحقیق ہر طرح نال تحقیق طلب ہے تے اساکوں افسوس ہے جو شیرانی صاحب ایں زبان کوں پنجاب وچ اُردو دے پاسے کیوں گھیل ڳن ۔ جݙݨ جو خود شیرانی صاحب دی تحقیق مطابق قدیم مؤرخین جتھاں ملتان دا لفظ استعمال کریندن ، اُتھاں انہاں دی مراد صرف موجودہ ملتان دی حداں نی ، تاریخ دے ورقے پھرولیّے ونجٖن تاں ملتان دیاں حداں اُلخیں مُلخیں تے کھنڈیاں نظر آئوسِن، حافظ محمود شیرانی کوں اَحٖ دے قبضے کیتے ڳئے پنجاب کوں ݙیکھݨ دی بجائے قدیم سرائیکی وسیب کوں ݙیکھݨا چہیدا ہا ، جیندیاں حداں اَحٖ دے اپر پنجاب توں وی اڳوں نکل ویندیاں ہَن البتہ حافظ محمود شیرانی دی اے گاٖلھ ٹھیک اے جو ملتانی یعنی سرائیکی زبان دے لوظاں نال اُردو زبان دا تاݨا واݨا وݨیا ڳے ، ایں طرح سرائیکی اِی اُردو دی بنیاد بݨی اے ، اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی اُردو دی ماء اے۔

ندیم سمیجو

ندیم سیمیجوضلع رحیم یارخان دی معروف علمی تے ادبی شخصیت ہن ۔ انہاں دا اصل ناں اللہ ݙتہ ہے ، 1953ء کوں اللہ آباد ( تحصیل لیاقت پور ) دے نیڑے وستی کوٹلہ نواب اچ حاجی احمد بخش دے گھر پیدا تھئے ۔ندیم سمیجو ابتدائی تعلیم گورنمنٹ ورود سکول وستی نباہو شاہ ، میٹرک گورنمنٹ سکینڈری سکول اللہ آباد توں جݙاں جو ایم اے ایجوکیشن دی ڈگری پنجاب یونیورسٹی لاہور توں حاصل کیتی ۔ ندیم سمیجو 1972 ء کوں محکمہ تعلیم اچ بطور استاد بھرتی تھئے تے 41 سال تئیں تدریسی خدمات سر انجام ݙیوݨ دے بعد 2013ء کوں گورنمنٹ سکینڈری سکول امین آباد توں بطور ہیڈ ماسٹر ریٹائرڈ تھئے۔ ندیم سمجیو بٖلپݨ توں ای ادبی ذوق دے حامل ہن۔ انہاں دیاں ݙو کتاباں ’’ڳوجھی تے سنبھل واݨ ‘‘ چھپ چکین ۔

نواب زادہ نصر اللہ خان

ملکی سیاست وچ نواب زادہ نصر اللہ خان دا وݙا ناں اے۔آپ ضلع دے مشہور شہر خان گڑھ وچ 1918اچ پیدا تھیے۔ابتدائی تعلیم خان گڑھ کنوں حاصل کیتی۔گریجوایشن گورنمنٹ ڈگری کالج ملتان توں کیتی،آپ دا تعلق بابر پٹھان فیملی نال اے۔نواب مظفر خان وݙے شاعر ہن،انہاں دی شاعری وچ کلاسیکیت عصری شعور دا رنگ نظر امدے۔نواب مظفر خان جنہاں نے ضلع دی بنیاد رکھی آپ دے والد دے خاندان موجودہ خان گڑھ آباد کیتا ہا کیونجو خان گڑھ ،شاہ گڑھ،غضنفر گڑھ تے مظفر گڑھ ملتان دی ریاست دے زیر انتظام مضبوط تے اہم تصور کیتے ویندے  ہن،اتھاں کے حفاظتی قلعے وی تعمیر کیتے ڳے ہن۔

ناصر الدین قباچہ:

سلطان محمود غوری دا کُئی پُتر نہ ہا ۔ ایں اپݨے غلاماں کوں اپݨی اولاد وانگوں پالیا۔ ایں سانگے ایندی شہادت دے بعد ایندے غلام تاج الدین یلدوز کوغزنی دی ،ناصر الدین قباچہ کوں سندھ تے ملتان دی تے قطب الدین ایبک کوں لاہور تے دہلی دی حکومت ملی۔

نواب احمد خان کھرل دی بغاوت

کمالیہ دے کھرلاں دی اکثریت برطانوی فوج دی معاون اَتے مدد گار ثابت تھئی پر صرف ہک اللہ دا نیک بندہ نواب احمد خان کھرل میدان وچ نکلیا جئیں نے قلت اَتے کثرت دی پرواہ نہ کریندیں ہوئے راوی ، چناب دے دوآبہ وچ علم بغاوت بلند کیتا ۔ اوں وہݨی وال ، کاٹھیے ، بگیلے ، بنبابے ، جوئیے، سیال اَتے وٹو قبائل دے بندیاں کوں ایں مقصد کیتے سَݙیا چنانچہ ترائے ہزار دے نیڑے مجاہدین نے اوندی قیادت وچ لڑݨ اَتے مرݨ دی قسم چاتی ۔ نواب احمد خان نے ہک قسم دی متوازی حکومت قائم کیتی ایں دے رفقاء وچ دلیل فتیانہ ، مراد فتیانہ ملک سردار خان ، ولید داد خان ، پیر نادر شاہ ، مردانہ بلوچ ، لال خان کاٹھیا، موکھا وہنی وال پیش پیش ہن ۔ نواب احمد خان انگریزاں نال عدم تعاون دی تحریک شروع کر ݙتی ، سرکاری افسران کوں لگان اَتے مالیہ ادا نہ کیتا۔ حکام کوں دیہاتاں وچ قیام دیاں سہولتاں نہ ݙیوݨ اَتے انگریزی ڈاک دیاں چوکیاں کوں لُٹݨ اَتے افسراں کوں تنگ کر تے اپݨے علاقیاں وچوں کڈھݨ لڳے ۔ چنانچہ احمد خان دی اے تحریک کامیاب رہی اَتے رچنا دوآب دا وسیع علاقہ انگریز افسراں توں خالی تھی ڳیا کیونجو ہالی افسران دااثر و رسوخ پوری طرح پیدا نہ تھیندا پیا ہا عام لوکاں دیاں ہمدردیاں وی احمد خان دے نال ہن ۔ اے صورتحال برطانوی حکمراناں کیتے تشویشناک ہئی انہاں گوگیرہ چھائوݨی وچ مزید مسلح فوج جمع کر گھدی اَتے ایندا انچارج مسٹر برکے کوں مقرر کیتا اے شخص انتہائی ضدی ، بد زبان ، تیز گفتار ہا۔ اوں نے فوجی قوت دی بناء تے مجاہدین دے خفیہ ٹکاݨے تلاش کیتے اَتے ناکہ بندی کر تے بٖہوں لوکاں کوں گرفتار کیتا۔

انہاں دی گرفتاری نال عوام دے جذبات بھڑک اُٹھیے ، او مسلح تھی تے احمد خان دی قیادت وچ گوگیرہ دے قید خانے تے حملہ آور تھئے۔ نواب احمد خان نے جیل دا دروازہ کھول ݙتا اَتے خود اندر ونجٖ تے اپݨے ساتھیاں کوں رہا کرایا۔ ایں واردات دی اطلاع ݙوجھے ݙینھ ڈپٹی کمشنر جھنگ ایچ ایس ہاز کوں ملی۔ اوں جیل دے مسلمان سپرنٹنڈنٹ کوں طلب کیتا، اوں نے جواب وچ آکھیا جو نواب احمد خان ایں علاقے دا بے تاج بادشاہ ہے۔ ہزاراں دی معیت وچ او جیل آیا، میݙے کول مدافعت اَتے مزاحمت دی قوت نہ ہئی لہٰذا میں احمد خان کوں نہ روک سڳیا۔ ڈپٹی کمشنر نے اوں کوں معطل کر ݙتا اَتے اوندی جاہ تے سکھ افسر جیل کوں لا ݙتا۔ جئیں نے باقی قیدیاں تے سختی شروع کر ݙتی ۔ انہاں قیدیاں وچ مراد فتیانہ دا ماماں دلاور وی ہا جئیں قیدیاں کوں اُکسایا اَتے جیل دا نظام درہم برہم کر ݙتا۔ سکھ افسر ایں بغاوت کوں نہ روک سڳیا،  اوں نے جیل دا نظام مسٹر برکلے دے حوالے کر ݙتا ۔ برکلے نے قیدیوں تے فائرنگ کرائی جئیں دی وجہ توں کافی قیدی زخمی اَتے ہلاک تھئے۔ حالات سنگین تھی چکیے ہن پر مجاہدین ہمت کر تے جیل تئیں پجٖیے اَتے اپݨے ساتھیاں دیاں لاشیاںحاصل کیتیاں۔

نویں دیرے دی بنیاد

1823ء اچ تاریخ دے بدترین سیلاب پراݨے دیرہ اسماعیل خان کوں صفحہ ہستی توں مٹا ݙتا۔ نواب آف دیرہ اسماعیل خان نواب احمد خان پراݨے شہر کوں ݙینھ لا آلے پاسے نویں شہر دی بنیاد رکھی تے شہر دے سارے واسی ہند و مسلم رَل تے سارے شہر کوں ولا وساوݨ لڳ پے وݙے وݙے انجینئر سݙیے ڳے نواب احمد سدوزئی آکھیا جو دیرے کوں ہندوستان دا سوہݨا شہر بݨا ݙیساں پر اجٖاں دیرہ بݨدا ودا ہا جو نواب احمد خان 1825ء اچ فوت تھی ڳے نواب دی  وفات دے بعد اوندا پُتر شیر محمد خ ان سدوزئی تخت تے بٖیٹھا دیرے دے لوگیں چند سال دے عرصے وچ دیرے کوں سوہݨا شہر بݨا ݙتا ۔ جو1836ء دے وچ بد بخت رنجیت سنگھ دا بے حیابھنڑیجا نونہال سنگھ دیرے تے ابڑ غُت چڑھائی کرݙتی تے ہک واری ولا  دیرے کوں برباد کر تے رکھ ݙتا۔

نوڑ وٹ

ایں کھیݙ دے کھیݙݨ آلے ہک دارئے وچ نِٹھ تے بٖہ ویندن ، ہک کھݙاری پٹکے کوں وٹ ݙے تے اونکوں کوڑا بݨا گھندن ، ول دائرے وچ بیٹھے ہوئے کھݙاریاں دے بٖاہروں بٖاہروں پھردے راہندے تے ایں خیال اچ راہندے جو کوئی کھݙاری غفلت وچ بیٹھے تاں وݙی چالاکی نال چُپ کر تے اوندے پ،چھوں کوڑا رکھ ݙیندے تے اپݨا چکر پورا کرݨ وچ لڳ ویندے ، جیکر ایں غافل کھݙاری کوں وی پتہ لڳ ویندے تاں او جلدی جلدی پٹکے کوں چا گھندے تے رکھݨ آلے دے پِچھوں جہڑا اپݨا چکر پورا کرݨ دی کوشش وی ہوندے ، بھجٖ پوندے ۔اوندے چکر پورے کرݨ کنوں پہلے اوں کنے پُجٖ ویندے تاں اونکوں کوڑا مریندے تے مریندا رہاندے ، جے توݨیں او اوندی خالی کیتی وہئی جاہ تے نی بٖہہ ویندا ، جیکر غافل کھݙاری کوں پتہ لڳدا تاں اوندے پِچھوں کوڑا رکھݨ آلا بھجٖ تے چکر مار تے کوڑا چیندے تے اوندے نال غافل کھݙاری کوں مریندے تے اُٹھیندے تے باقی کھݙاریاں دے بٖاہروں چکر مریندے تے انکوں کوڑے نال خوب کُٹیرکھدے ۔ ایں توݨیں جو او ولا اپݨی جاہ تے آ بٖہندے ۔ گویا ایں غافل کھݙاری کوں اوندی وسلائی دی سزا ݙتی ویندی اے ۔ اے بٖہوں چسولا کھیݙ ہے تے ایندے وچ وی سارے کھݙاری شامل تھی ویندن ، اے کھیݙ بٖہوں ہُشیاری تے چالاکی دا کھیݙ اے ۔ ایں کھیݙ وچ مار کھاوݨ آلے کھݙاری کوں کودن تے نکما سمجھا ویندے تے باقی ساری سنگت اوندیاں کھِلاں کریندی ہے۔

نسیم لیہ

سرائیکی ادب دی دنیا وچ نسیم لیہ دا بٖہوں وݙا ناں ہے۔نسیم لیہ اپݨی ذات وچ انجمن ہن۔او جب تک زندہ ریہے لیہ دی ادبی دنیا دے وچ زوال نہ آنوݨ ݙتا۔ لیہ تھل وسیب دا ناں اے او لیہ دے وی دیوانے ہن تے تھل دے وی دیوانے ہن۔ نسیم لیہ چنڳا شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳی آواز دے مالک وی ہن اپݨے گھر وچ محفلاں کریندے ہن انہاں دی آواز اچ ’’میݙا لیہ جھوک فریدی، اتھاں سارے لوک فریدی، کھل ہاسے ٹوک فریدی‘‘بٖہوں مشہور تھیا۔ اُنہاں دی حیاتی تے اُنہاں دی فنی زندگی تے تحقیق تے ریسرچ دی ضرورت اے۔اے کم یونیورسٹیاں دا ہے جو ا و تحقیق کراون پتہ نی وسیب دیاں یونیورسٹیاں تے سرائیکی شعبے کیا کریندے پن۔

نواز فرید خان ڈاہر

نواز فرید خان ڈاہر موضع فخر آباد اچ 2 جنوری 1965 ء اچ جٖمئے ۔ آپ دے والد دا ناں در محمد خان ݙاہر ہے ۔ ایف اے کیتا تے پرائیوٹ نوکری شروع کر گھدی ۔ 1985 ء اچ دلنور نور پوری کوں استاد بݨا تے شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ آپ سوہݨی آواز دے مالک وی ہِن ۔

ناظم اقبال ناظم

ناظم حسین ناظم جوئیہ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ مدرس دے شعبے نال وابستہ ہِن ۔ 1995 ء توں شاعری شروع کیتی تے تھل دے واسی انہاں دی ہِک کتاب ہے ۔

نوبل انعام

اساں اپݨے اکھیں دے سامھے جو وی ترقی ݙیکھدے بٖیٹھوں ، اے ساری ترقی علم تے سائنس دے ذریعے حاصل تھئی اے ۔ چھومنتر تے اکھ مندر نال اے سب کجھ نی تھی سڳیا۔ وسیب کوں علم تے سائنس توں پرے رکھݨ سانگے کجھ لوکیں احٖ وی جہالت دیاں ہٹیاںکھولیاں ہوئین۔ الف کوں کلی آکھݨ آلے عامل بݨ تے عملیات دے ناں تے آپ کوں آپ پروفیسر لکھدن ۔ جنہائیں کوں اپݨے لیکھ تے نصیب دا پتہ کائنی او طوطا فال دے ذریعے قسمت دے حال بٖیٹھے ݙسیندن ۔ ڈھیر سارے لوک درباراں مَلی بٖیٹھن، ڈبہ پیر بݨیئے بٖیٹھن۔ انہائیں ظالمیں توں بچو ، مکری مُلاں ، ٹھڳو پیر تے ظلمی جاگیردار‘ اے ظالم اساݙیاں نسلاں کھا ڳن۔ انہائیں توں بچ تے علم تے ہنر آلے پاسے آوݨ دی ضرورت اے ۔ یورپ ہک ہزار سال توں علم آلے پاسے ہے اساں احٖ وی جہالت دے اندھے کھو ئِ چ ݙیݙر بݨئے کھڑوں ۔ میݙے وطن دے نینگرو اکھ پٹو ، اُشاک تے سیاݨے تھیوو۔

میݙی ڳالھ درگھی تھی ڳئی اے ۔ میں اصل ئِ چ نوبل انعام دی ڳالھ کرݨ چہنداں تے اے آکھݨ چہنداں جو نوبل انعام اساں وی تاں گھن سڳدوں ۔جیرھے لوک گھندے کھڑن انہائیں کوں سرخاب دے پَر تاں نی لڳئے ہوئیے۔ ہاں اے ڳالھ ضرور اے جو او پڑھدن ، محنت کریندن تے ول مقام پیندن ۔ سب توں پہلے اسیکوں پتہ ہووݨا چہیدے جو نوبل انعام ہے کیا ؟ نوبل انعام دا قصہ ایویں ہے جو سویڈن دا ہک شخص ہا اوندا ناں ’’ Alfared ‘‘ ہا ۔ سرائیکی وچ اساں ایں کوں ’’ الفرید ‘‘ وی پڑھ سڳدوں ۔ الفریڈ پڑھیا لکھی تے سیاݨا بندہ ہا ۔سائنس دے شعبے ئِ چ کمال حاصل کیتا تے ’’ ڈائنا مائٹ ‘‘ دا موجد بݨیا۔ اونکوں سائنس تے علم نال عشق ہا۔ پا پیسہ تے دھن دولت ڈھڳ ہئی۔ اپݨی حیاتی ئِ چ سائنسی علم دے ودھارے سانگے ڈھیر کم کیتاتے وݙا کم اے کیتا جو مرݨ توں پہلے ساری جائیداد ( منقولہ تے غیر منقولہ ) علم تے سائنس دی ترقی سانگے وقف کر ݙتُس تے وصیت کیتُس جو ہر سال سائنس سانگے کم کرݨ آلئیں کوں نوبل انعام ݙتا ونجٖے۔ لہٰذا 1895ء ئِ چ نوبل پرائز دا اجراء تھیا ۔ ایں ویلھے تئیں کیمیا، فزکس  ، میڈیکل، ادب دے شبعیاں ئِ چ کم کرݨ آلے سینکڑاں لوکیں کوں نوبل انعام ملئے پر ماسوا چند ہک سارے دے سارے یورپ دے لوک اِن ۔ وجہ اے ہے جو او لوک پڑھدن ۔ یورپ ئِ چ ہک ہزار سال پہلے یونیورسٹیاں بݨ ڳیاں ہن۔ سرائیکی وسیب ئِ چ احٖ کائنی ، جیکر چند ہک ہِن وی سہی تاں سارے سفارشی تے نالائق لوک کٹھے تھئے پِن ۔ یونیورسٹی دے استاد پڑھاوݨ کیا آؤسن جو انہائیں کوں آپ کجھ امدا ویندا کائنی ۔ یونیورسٹیں ئِ چ صرف گپاں مارݨ ، چہوں پیوݨ تے چھوہرچھوہریں نال دل پشوری کرݨ امدن۔ انہائیں ئِ چ چند ہک قابل ہن وی سہی تاں او وی جیویں خربوزہ خربوزے کوں ݙیکھ تے رنگ وٹیندے ، انہائیں دا حال ایہو ہے۔ یونیورسٹیں ئِ چ فیس دے ناں تے ڈگریاں وِکدین۔ میݙے سرائیکی وسیب دے بٖالو! انہائیں دے خلاف بغاوت کرو ۔ پڑھو ، پڑھو تے بس پڑھو ۔ خدا دے ناں تے تحقیق تے ریسرچ آلے پاسے آؤ جو نوبل انعام تہاݙا وی ہے۔

2013ء دے نوبل انعام یافتگان وچ ایلس منرو ( ادب ) ، میڈیکل وچ جیمز روتھ مین ( امریکا ) ، رینڈی شیلمین ( امریکا ) ، تھامس سوئد ہاف ( جرمنی ) ، کیمیا وچ اریح وارشل ، مائیکل لیوٹ کارپلس ( امریکا ) ، طبیعات وچ پیڑ ڈبلیوبگز ( برطانیہ ) ، فرانکو اینکلرٹ ( بیلجیم ) ، معاشیات ئِ چ یوجین فارما ، لارس پیڑہینسن، رابرٹ شلر( امریکا ) تے امن وچ آرگنائزیشن فار دی پروبیبیشن آف کیمیکل ویپنز دے ناں شامل ئِ ن ۔میݙا ہاں ٹھر پوسے جݙاں سرائیکی وسیب دے کہیں پُنل ، سانول ،بھورل ، بلاول ،مٹھل یا بختیاور، سیاݨی، وادُھل ، جمل ، اللہ جیوائی تے اللہ وسائی دا ناں نوبل انعام دی تندیر ئِ چ آؤسے۔

وسیب نال محبت سکھاؤں

وسیب دے اہل قلم تے بھاری ذمہ واری ہے جو او قوم کوں خطریں توں آگاہ کرن ۔ لوکیں کوں اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کراوݨ سِکھاون ۔ سیاستدانیں کوں جیرھی ڳالھ احٖ وی سمجھ نی آمدی خواجہ غلام فرید سئیںؒ سوا سو ، ݙڈھ سو سال پہلے آکھیا ہئی جو ’’ اپݨی دھرتی آپ وسا توں ، پٹ انگریزی تھاݨے ‘‘ ۔ خواجہ فرید اوں ویلھے وی ماء دھرتی نال محبت دا درس ݙیندے ہوئیں روہی دے ٹبٖیں کوں کوہ طور نال تشبیہ ݙتی ہئی ، روہی دے کرڑ کنڈیاں کوں شمشاد تے صنوبر آکھیا ہئی ۔  احٖ اساں ولا انہاں چیزیں کوں یاد کروں ، خواجہ فرید سئیں دے فرمان مطابق ہِک ہِک وستی ، ہِک ہِک ڳوٹھ تے ہِک ہِک شہر ونجٖ تے وسیب سانگے ہِک مُٹھ تھیوݨ تے وسیب نال محبت کرݨ دے سنہیئے پُجٖاؤں تے ہر جاہ تے خواجہ فرید سئیں دی اے ڳالھ پُجٖاؤں جو آئے سرائیکی ! توں عظیم ایں ، نماݨاں پن چھوڑ ، اپݨے سِر کوں اُچا چا توں کہیں دا بٖیٹھا بٖلہایا کائنی ، تیݙی اپݨی دھرتی اے ، اپݨا خطہ اے ، اپݨا وسیب اے توں ہزاراں سالیں دی تہذیب دا وارث ایں ، اپݨے آپ کوں سنجٖاݨ ۔ خواجہ سئیںفرمائے ’’ فاش فرید اے وعظ سݨا توں ، عالم جاہل شاہ گدا کوں ، جو کوئی چاہے فکر فنا کوں ، اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ ۔

ودیا پرکاش سرور تونسوی

تقسیم توں پہلے ملتان توں ’’ شانِ ہند ‘‘ دے ناں توں ہک رسالہ جاری کیتا، ایہ سلسلہ بھارت ونجٖݨ دے بعد وی جاری رکھیا، او کہیں لڳی لپٹی دے بغیر سچ کوں سادگی نال بیان کرݨ دے ہنر توں آشنا ہن ، دیوان سنگھ مفتون دے پرچے ریاست اچ باقاعدگی نال کالم لکھیندے ہن، بھارت دے صحافتی حلقیاں اچ قدر دی نگاہ نال ݙٹھے ویندے ہن ، دہلی اچ قیام کیتا۔

وہاڑی

ضلع وہاڑی دا قیام 1976ء اچ عمل اچ آیا۔ جݙاں جو ملتان دی ترائے تحصیلاں وہاڑی، بوریوالہ تے میلسی دے نال ساہیوال دے علاقے گگو تے ماچھی وال کوں شامل کرݨ دے بعد ایں نویں ضلع دی حدود متعین کیتی ڳئی۔ وہاڑی دا علاقہ نیلی بار دے ادھ اچ واقعہ ہے ۔ پاکپتن نہر دے ہیڈ سلیمانکی توں کڈھݨ دے عبد ایں علاقے کوں اہمیت ملی۔ ایں دی پراݨی تریخ تے پردہ پیا ہویا ہے۔ کیونجو قدیم زمانے اچ صرف اوہے علاقے آباد ہن جیڑھے دریاویں دی مَݨ تے ہن۔ دریائی قربت دی وجہ توں ریاست فتح پور دا ذکر ملدا ہے ۔ جیڑھے فتح خان جوئیہ اکبر دے زمانے اچ قائم کیتی ڳئی۔ خاکوانی تے دولتانے 19 ویں صدی دے آخر اچ اِتھاں پُجٖے تے 1957 دے بعد اتھاں زمیناں گھدیاں ۔ انہاں اتھاں غلام واہ تے حاجی نہراں کھٹوایاں تانجو زمیناں کوں سیراب کیتا ونجٖ سڳے۔ 1857ء دی جنگ آزادی دے بعد کھچیاں ، پٹھاݨاں تے جوئیہ خانداناں سماجی تے سیاسی طورتے اقتدار حاصل کیتا۔ ایں دا رقبہ 4364 مربع کلومیٹر ہے۔ ایں دے لَمے اچ بہاولنگر تے بہاولپور دے ضلع تے پوادھ اچ پاکپتن ، پِچھادی اچ خانیوال تے لودھراں ، اُبھے ساہیوال تے خانیوال ہن۔ ایں دا ایکڑ اچ رقبہ 1080610 ہے۔ زیادہ تر علاقہ میدانی ہے ۔ کپاہ دی وجہ توں ایہ علاقہ کاٹن کنگ آکھیندا ہے،۔ ایں دے علاوہ کݨک ، ڳنا، چاول ،مکئی، دالاں ،تیل دے بِج تے سبزیاں وی ڈھیر تھیندین۔ 1998ء دی مردم شماری دے مطابق 15.3 فیصد زرعی علاقے تے کپاہ پیدا تھیندی ہے۔ وݙی صنعتاں اچ ٹیکسٹائل ملز بوریوالہ، کوہ نورملز، آئل ملز چوک میتلا، جی ایس ایس آئل ملزشامل ہن۔ ٹوکریاں بݨاوݨ، کشیدہ کاری ، لکڑ تے ہاتھی دے ݙند دا کم ، سونا چاندی دا کم گھراں اچ کیتا ویندے ، بستر دیاں چادراں ، کھدر شالاں کیتے وی مشہور ہے۔

وسیم ممتاز

وسیم ممتاز معروف شاعر سئیں ممتاز العیشی دے فرزند ہِن ۔ 21 مارچ 1956ء اچ ملتان اچ پیدا تھئے ۔ ایل ایل بی کیتا تے وکالت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اپݨے والد صاحب ممتاز العیشی دی شاگردی اختیار کیتی ۔ اجٖݨ تئیں انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

وسیب اچ ٹیلیویژن

کہیں وی علاقے دی سماجی ، ثقافتی تے کاروباری حیثیت کوں اُچا کرݨ واسطے ٹیلیویژن تے ریڈیو دا کردار اہم ہوندے ۔

سرائیکی وسیب اچ سرکاری سطح تے پی ٹی وی ملتان بݨایا ڳے ، پر اتھاں فنڈز تھوڑن، سٹاف دی کمی اے تے پی ٹی وی دا اے سنٹر پی ٹی وی ملتان سنٹر او کم نی پیا کر سڳداجیڑھے جو بٖئے سنٹراں کوں سہولتاں حاصل اِن۔ پی ٹی وی ملتان دی بے نصیبی اے ہے جو اجٖݨ تک اینکوں کیبل نیٹ ورک تے نی گھن آیا ڳیا ، جیندی وجہ توں خود پی ٹی وی ملتان اپݨے احاطے دے وچ اپݨے پروگرام نی ݙیکھ سڳدا ۔ سرائیکی وسیب دے وچ ٹیلی ویژن بوسٹر اِن جنہاں اچوں شجاع آباد بوسٹر ،جمال دین والی ، جمن شاہ وغیرہ دے ناں قابلِ ذکر اِن ۔

ایں دے نال نال پرائیوٹ چینل اساں ݙیکھوں تاں وسیب ہے پر او وݙے چینلیں دا مقابلہ نی کر سڳدا۔ اوندے وی ڈھیر سارے مسئلے ہِن ۔ روہی شروع کیتا ڳیا تاں سرائیکی اچ ہا پر بعد اچ بند کر ݙتا ڳیا ، ہُݨ ول جیں ویلھے شروع تھئے تاں اردو اچ ہے ۔

وارث ملک

سئیں وارث ملک ملک نور محمد موتھا دے گھر حاجی پور موضع چٹالہ لودھراں اچ 2 مارچ 1973 ء اچ پیدا تھئے ۔سرائیکی تے اردو اچ ایم اے کیتاتے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1990 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ مولانا عبدالرحمن ہمدرد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب درد وچھوڑے دا ہے ۔

وسیب ٹی وی چینل

سندھی زبان دے بٖہوں چینل ہِن پر سرائیکی دے چینل کائنی، ہک چینل روہی ہا ، اونکوں اوندے مالکاں ویچ ݙتے او اُردو تھی ڳے ، ہک چینل کوک دے ناں تے ہا او بند تھی ڳے تے ہک چینل وسیب ہے ۔ اوندے وچ ایم ڈی گل دے نال لائیو پروگرام اِچ وسیب دے مسئلے بیان تھیندن تے وسیب دا مقدمہ طاقت نال پیش تھیندے ۔ عارف ملغاݨی ادبی ثقافتی پروگرام پیش کریندن ، ہندوستان وشچوں ہک چینل بہاول پور دے ناں تے شروع تھئے۔

ٻیا ݙیکھو

•  Wb/skr/میݙی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میڈٖی دھرتی میݙے لوک (ٖݙوجھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چھیواں حصہ) ظہور دھریجہ‏

• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (ستواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (اَٹھواں حصہ) ظہور دھریجہ‏