Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ) ظہور دھریجہ

میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چوتھا حصہ)

علم دا مطلب ؟

علم د ا مطلب ڄاݨݨ ہوندے، کوئی علم سرائیکی تے غیر سرائیکی نی ہوندا، کوئی علم اسلامی تے غیر اسلامی نی ہوندا، علم بس علم ہوندے، اساں کہیں دے آکھیے نہ لڳوں علم آلے پاسے توجہ ݙیوں، سائنس آلے پاسے توجہ ݙیوں، اساں انگریزیں تے ٻے غیر مسلمانیں تے اعتراض وی کریندوں تے انہائیں دی ایجادات توں فیدہ وی چیندوں ، اعتراض آلی عادت چھوڑ تے پڑھݨ آلے پاسے توجہ ݙیوݨی چہیدی اے، رات ݙینھ ایجادات تھیندیاں پِن، ݙیکھݨاں اے ہے جو ایندے وچ اساݙا حصہ کتنا ہے؟ اساں صرف ݙوہڑے ، ماہیے تے نہ کھڑے رہوں، اساں دنیا دی وݙی قوم تاں بݨ سڳدوں جو وݙے کم کروں، وݙے کم سائنس تے سائنسی ترقی آلے ہن، کجھ جھلکیاں ݙیکھو تاں جو پتہ لڳے جو دنیا کیا توں کیا کریندی پی اے تے اساں کتھ کھڑوں؟

عبدالحکیم

ضلع خانیوال دا ہک قصبہ ہے۔ اے خانیوال شورکوٹ ریلوے سیکشن تے خانیوال توں 21میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایندا ناں اتھوں دے صوفی بزرگ حضرت عبدالحکیم (متوفی 1932ء )دے ناں نال مشہور تھیا۔ دریائے راوی ایندے ٻہوں نیڑے واہندے۔ سدھنائی ہیڈ ورکس ونڄݨ کیتے وی اے قصبہ صدر دروازے دی حیثیت رکھدے جیڑھا مشرق اچ تقریباً ݙو میل دی دوری تے ہے۔ اتھاں اَٹا ، کپاہ تے تیل دے کارخانے ہن۔ نواحی دیہات اچ کݨڑک کپاہ تے گنے دی پیداوار تھیندی اے ایں سانگے قصبے کوں منڈی دا درجہ حاصل ہے۔

عمراں ݙولکھ

نامور مورخ تے سیاح البیرونی اپݨی تصنیف اِ چ لکھدے کہ یارھویں صدی اِ چ میݙے قیام ملتان دے دوران مقامی باشندے ایں خطے کوں ݙ و لکھ سولہاں ہزار چار سو تریھ سال پُراݨاں ݙسیے ۔ اڄ دور دے ماہرین آثار قدیمہ مختلف ثبوت دی وجہ ایں خطے دی تہذیب دی عمر ݙو لکھ سال ݙسیندن ۔حالانکہ ہُݨ دی تاریخیں ملتان دی قدامت ایں حد تک تسلیم کریندن جو ݙاہ ہزار سال پہلے جݙاں آریائی نسل دے لوک اِتھاں آئے انہاں ایں شہر کوں آباد کیتا ۔

ست دریاویں دی سر زمین دے مصنف ابن حنیف ملتان دی تاریخ بارے بیان کریندن جو ’’ اندرون فصیل ملتان دیاں ڳلیاں تے سڑک تے گزدیں ہوئیں اکثر خیال امدے جو انہاں ڳلیاں دے تَلے ، انہاں سڑکاں دے تَلے گہرائی اچ ہزاراں سال پہلے دا او ملتان سُتا پے جیہڑا صدیاں تک اڄڑدا تے آباد تھیندا ریہے ،جیہڑا احٖ کنوں ساڑھے چار ہزار سال پہلے کجھ اہم ترین شہریں اِچوں ہا ۔‘‘

علمی ثقافتی دور

قباچہ دا دور حکومت وی ملتان کیتے ہک خاصہ علمی دور ہا۔ قطب الدین ایبک دی وفات دے بعد ناصر الدین قباچہ بھٹنڈہ تے ایندے توں کجھ اُتے دے علاقہ توں، لیکن ٻیا ملتان تے سندھ تک ایندی حکومت اچ شامل ہا۔التمش تے قباچہ ݙونہیں قطب الدین ایبک دے ڄوانترے ہن۔ ہندوستان دی حکومت ایں طرح انہاں ݙونہاں اچ تقسیم تھئی۔ ملتان ایں ویلے اپݨے ثقافتی تے علمی وقار دے لحاظ نال ہندوستان دے ݙوجھے شہراں تے فوقیت رکھدا ہا۔ کیوں جو ملتان اچ ایں ویلے غوث بہاء الدین زکریاؒ تے ٻئے علماء دی وجہ نال علمی طورتے مرجع خلائق ہا تے جیڑھا وی عالم عرب وعراب توں رُخ کریندا سدھا ملتان پُڄدا۔ سُہر وردیہ تے چشتیہ دے صوفیاء تے مشائخ یاں شریعت و طریقت دی شمع روشن کیتے ہوئے ہن۔ مقامی علماء دے علاوہ ٻاہر توں اہل علم و دانش دیاں مجلساں گرمائے ہوئے ہن۔ تاں ایں عہد دے ملتان دا ذکر کریندے ہوئیں سیرالاولیاء دا مصنف لکھدا ہے:

’’قبہ دریں ایام ملتان قبتہ الاسلام عالم بود۔ فحول علماء آنجا حاضر بودند‘‘

ایویں تھیوݨا لازمی ہا۔ کیوں جو ایݙے التمش جیہاں پرہیز گار تے نیک دل بادشاہ تخت دہلی تے متمکن ہا جیندی مجلس اچ وݙے وݙے مشائخ تے عالم موجود ہن ایں سانگے قباچہ نے وی ملتان اچ علماء کرام تے ادباء دی دریا دلی توں دل نوازی کیتی تے ہر پاسے اہل فن چھک تے ملتان اچ جمع تھی چکے ہن۔ایندے علاوہ تاتاریاں دی قتل و غارت نال وی وݙے وݙے علماء جان دی حفاظت سانگے ہندوستان دا رُخ کریندے پے ہن۔ ملتان رَستے اچ پوندا ہا ایں سانگے انہاں دا قیام اول ملتان اچ تھیندا تے قباچہ انہاں دی وݙی تکریم کریندا تے انہاں کوں انعام و کرام ݙیندا ہا۔ اتھاں تک جو محمد عوقی جیہاں مؤرخ و تذکرہ نگار دی قسمت وی قباچہ دے دامن نال وابستہ ہئی تے او قباچہ دے علمی دربار دی ایں طرح عکاسی کریندے:

’’یہ دربار علماء و فضلاء توں پُر ہے، اے ہک ایجھا اَسمان ہے جئیں وچ ارباب کمال دے ستارے چمکدن ۔ اے ہک ایجھا بوستان ہے جتھاں فضل دی کلیا، تے ہنر دے شگوفے کھلئے ہوئے ہن۔‘‘

عوقی نے کجھ اہل علم دا تذکرہ وی کیتا ہے ۔ جنہاں اچوں الاجل المحترم شمس الدولہ والدین سید الندماء محمد الکاتب البلخی فخرالشعراء ضیاء الدین السنجری تے ملتان دے فضلی ملتانی قابل ذکر ہن۔ جنہاں دی شاعری تے علمی عظم ایں دور اچ مسلم ہئی۔ شمس الدین بلخی عالم و شاعر ہووݨ دے علاوہ اعلیٰ درجے دا خطاط ہا او اپݨے دور دے مشہور و معروف خطاط ابن البواب تے ابن مقلمہ توں خطاطی اچ ودھیا ہویا ہے۔ او ہک اینجھا نینگر ہے جیندی نظری چرخ پیر نے نی ݙٹھی۔ تے چکر لاوݨ آلے اسمان نے اینجھا جامع صفات کہیں ٻے کوں نی پاتا۔

اے حال تاں بلخی دی خطاطی داہا مگر ایندی شاعری دا وی ایہو حال ہا جو ایکوں انوری دا ہم پلا قرار ݙتا ڳیا۔ ’’شعر عدیل انوری ، اتھاں تک جو بلخی کوں تاج الفصلاء تے مفخر القدماء جیہیں القاب توں نوازیا ڳیا۔ قباچہ دی مدح اچ ایں جیڑھا کجھ شعر دی زبان اچ لکھیا تے سُݨایا ایں تے ایندی وݙی قدر کیتی ڳئی۔

خود علامہ عوقی مصنف ’’لباب الالباب‘‘ جئیںملتان دے دور دی علمی تے ثقافتی روداد قلمبند کیتی ۔ فضلی ملتانی دا ہم درس ہا۔ فضلی ملتانی نے جݙاں بخار ا تک دا حصول علم کیتے سفر کیتا تے اہل علم لوکاں توں فیض یاب تھیا تاں ایں زمانے اچ عوقی وی ہیں مکتب اچ انہاں دے نال شریک سبق ہن۔ امام فخر الدین رازی دی جامع النصیر اتھائیں حفظ کیتی۔ جݙاں فضلی ملتان واپس آیا تاں قباچہ نے ایکوں اپݨا مصاحب مجلس بݨا گھٖدا۔ فضلی دی علمی قابلیت نے ایکوں وݙے وݙے علماء دی صف اچ کھڑا کر ݙتا۔ تے خود قباچہ ایندی حد توں ودھ قد ر کریندا ہا ۔ فضلی نے وی قباچہ دی شان اچ قصائد لکھئے۔

عبدالستار خان نیازی

عبدالستار خان نیازی تحریک پاکستان دے رہنما ، عالم دین رکن سینٹ ہن ۔ یکم اکتوبر 1915ء کوں عیسیٰ خیل، موضع میانوالی اچ پیدا تھئے۔ گورنمنٹ ہائی سکول عیسیٰ خیل توں میٹرک کرݨ دے بعد دینی تعلیم دے حصول سانگے اشاعت اسلام کالج لاہور اچ داخلہ گھن گھدا ، جیندی بنیاد علامہ اقبال رکھی ہئی۔ کالج توں ’’ماہر تبلیغ‘‘ دی سند حاصل کیتی ۔ہیں کالج دے منشی فاضل کرݨ دے بعد اسلامیہ کالج لاہور توں 1940ء اچ ایم اے دی ڈگری حاصل کیتی۔ 1942ء اچ اسلامیہ کالج اچ اسلامیات دے پروفیسر تے ایں توں بعد شعبہ اسلامیات دے صدر مقرر تھئے تے 1946ء اچ سیاست اچ داخل تھیوݨ تئیں ایںمنصب تے فائز ریہے۔

1937ء اچ جݙاں پنجاب مسلم لیگ سٹوڈنٹس فیڈریشن قائم تھئی تاں آپ ایندے صدر منتخب تھئے۔ 1940ء تک ایں عہدے تے فائز ریہے۔ 1941ء اچ جݙاں قائد اعظم دی سرپرستی تے رہنمائی اچ آل پاکستان مسلم لیگ دیہی پروپیگنڈا کمیٹی قائم کیتی ڳئی تاں آپ ایندے صدر منتخب تھئے۔ 1947ء اچ مسلم لیگ دے ’’خلافت پاکستان گروپ‘‘ دے کنونیئر ہن۔ 1950ء اچ حسین شہید سہروردی دی صدارت اچ پاکستان عوامی مسلم لیگ دے سیکرٹری جنرل منتخب تھئے۔ 1973ء توں 1989 ء مرکزی جمعیت العلمائے پاکستان دے سیکرٹری جنرل ریہے۔ 1989ء اچ جمعیت دے صدر منتخب تھئے۔ 1988ء تے ول 1990ء اچ قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھئے۔ میاں نواز شریف دی پہلی مرکزی کابینہ اچ بطور وزیر شامل ریہے۔ مارچ 1994ء اچ چھ سال دی میعاد کیتے سینٹ دے رکن منتخب تھئے۔ 1987ء اچ آپ دی قومی خدمات دے اعتراف اچ ’’تحریک پاکستان گولڈ میڈل ‘‘ توں نوازیا ڳیا۔ 2مئی 2001ء کوں میانوالی اچ فوت تھئے۔

عمر کمال خان

بزم ثقافت دے صدر عمرکمال خان ٻہوں وݙے ریسرچ اسکالر ہن پیشے دے اعتبار نال وکیل ہن پر او اپݨی مٹی، اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندے ہن۔ اُنہاںدا تعلق سرائیکی وسیب دے ہیرو نواب مظفر خان دے گھرانے دے نال ہئی اُنہاں نواب مظفرخان تے ٻہوںوݙی کتاب وی لکھی ہئی۔

عبدالسلام

عبدالسلام پاکستان دے نوبل انعام یافتہ سائنسدان ہن۔ 29جنوری1926ء اچ اپݨے ننھیال موضع سنتوک واس ضلع ساہیوال اچ پیداتھئے۔ ددھیال دا شہر جھنگ ہا۔ابے سئیں دا ناں محمد حسین ہا۔ گورنمنٹ کالج جھنگ، گورنمنٹ کالج لاہور توں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد انگلستان چلے ڳئے جتھاں 1948ء توں 1949ء دے دوران کیمبرج یونیورسٹی توں ریاضی تے طبیعات اچ ایم ایس سی دی ڈگری حاصل کیتی۔ کیمبرج یونیورسٹی توں ای نظری طبیعات اچ پی ایچ ڈی کرݨ توں پہلے طبیعات دی انتہائی اعلیٰ خدمات انجام ݙیوݨ تے ’’سمتھ پرائز‘‘توں نوازا۔ انہاں کوں سینٹ کالج ، کیمبرج تے پرنسٹن یونیورسٹی امریکا دا فیلو وی منتخب کیتا ڳیا۔ 1951ء اچ واپس پاکستان آڳے تے گورنمنٹ کالج لاہور دے شعبہ ریاضی دے صدر مقرر تھئے۔ 1954ء اچ دوبارہ انگلستان چلے ڳئے، جتھاں امپریل کالج لندن اچ ریاضی دے لیکچرار، بعد ازاں صدر مقرر تھئے۔اتھاں انہاں 1956ء تئیں پڑھایا۔ 1957ء اچ امپریل کالج اچ ای نفری طبیعات دے پروفیسر مقرر تھئے تے اپݨی سبکدوشی تک ایں منصب تے فائز ریہے۔

پاکستان سائنس دی ترقی و ترویج سانگے آپ دی ٻہوں خدمات ہن۔ 1958ء تا 1974ء ایٹمی توانائی کمیشن دے رکن ریہے۔ 1959ء اچ جݙاں صدر ایوب نے تعلیمی کمیشن تے سائنس کمیشن قائم کیتے تاں ڈاکٹر صاحب ݙونہیں کمیشناں دے رکن ہن۔ 1961ء تا 1974ء صدر مملکت دے مشیر اعلیٰ سائنس ریہے۔ انجمن ترقی سائنس دے صدر وی ریہے۔ 1961ء اچ ’’سپارکو‘‘ دی بنیاد رکھی تے ایندے پہلے چیئرمین مقرر تھئے ۔ نیشنل سائنس کونسل تے پاکستان سائنس فائونڈیشن دی مجلس انتظامیہ دے رکن ہن۔ آپ دی خدمات دے اعتراف اچ حکومت پاکستان دی طرفوں آپ کوں ’’ستارئہ پاکستان‘‘ صدارتی ایوارڈ برائے حسن کارکردگی تے ’’نشان امتیاز‘‘ دے اعزاز ݙتے ڳئے۔1957ء اچ پنجاب یونیورسٹی نے آپ کوں ڈاکٹر آف سائنس دی اعزازی ڈگری توں وی نوازیا۔

آپ 23ملکاں دی اعلیٰ سائنس اکادمیاں دے منتخب فیلو تے رکن ہن۔ اقوام متحدہ تے ایندے نال وابستہ ݙاہ اداریاں دے عہدے دار ہن۔ آپ نے 21نومبر 1996ء کوں طویل علالت دے بعد لندن اچ وفات پاتی تے وصیت دے مطابق ربوہ اچ اپݨے ابا سئیں دی قبر دے نیڑے دفنائے ڳئے۔

آپ دے نظری طبیعات ، بنیادی ذرات، پاکستانی سائنس، اسلامی سائنس تے تریجھی دنیا دی تعلیمی تے سائنسی پالیسی دے بارے اچ ترائے سو توں ودھ مقالات شائع تھی چکے ہن۔ اُردو اچ وی انہاں دے مقالات دے تراجم شائع تھی چکے ہن تے ݙو کتابی مجموعیاں دی صورت اچ چھپ وی چکے ہن ۔ عنوان اے ہن سائنس اور جہان نو ۔ ارمان  اور حقیقت۔

عمر کمال خان دا تاریخی قول

سرائیکی خطہ ایجھا بختیں تے بھاڳیں آلا خطہ ہے ایندے وچ جیڑھا وی آئے اونکوں اپݨے رنگ وچ رنگ گھدا ،افغانستان دے پٹھاݨ حملہ آور اتھاں آئے تاں ٻہوں جلد اپݨی شناخت بھُل تے ایں وسیب دا حصہ بݨ ڳئے ۔ عالمگیر دی موت دے بعد دہلی دی حکومت ڈھلی پئے ڳی، ملتان تے آسے پاسے دے سرائیکی علاقے تے سدوزئی حکمران قابض تھی تے ملتان دی حکومت ہک واری ول نیم خودمختار حکومت دی شکل اختیار کر ڳئی ۔ ملتان دے سدوزئی حکمران پٹھاݨ ہووݨ دے باوجود کیوں جو ٻہوں عرصہ توں ملتان اچ قیام پذیر ہن ، ایں واسطے اپݨی عادتیں دے اعتبار نال سرائیکی بݨ ڳئے ۔ پٹھاݨ کلچر دی بجائے مقامی کلچر دے اثرات انہاں تے نمایاں ہَن ۔ اہل ملتان کوں پنجابیاں توں 1772ء توں 1780 ء جہے تھولے عرصے واسطے واسطہ پیا ۔ اے او زمانہ ہا جݙاں سکھ لٹیرے سردار جھنڈا سنگھ ولنا سنگھ تے ملتان تے قبضہ کر تے ہر پاسے لُٹ مار تے قتل و غارت دا بزار گرم کیتا ۔ پر سدوزئی حکمران حاجی مظفر خان نے 1780ء اچ ملتان کوں سکھ گردی توں جان چھُڑا ݙتی ۔ اے اوہو حاجی مظفر خان ہے جیڑھا 1818ء اچ رنجیت سنگھ دے فوجاں نال لڑدا ہویا اپݨے نو پُتراں تے ہک دھی سمیت شہید تھی ڳیا ۔ نواب مظفر خان شہید دی یاد اچ منعقد کیتی ڳئی ہک تقریب اچ تقریر کریندے ہوئے عمر کمال خان ایڈووکیٹ سچ آکھئے جو نواب مظفر خان سرائیکی ہا ، کیونجو ملتان دے رنگ اونکوں اپݨے رنگ اچ رنگ گھدا ہا ، جیکر او پٹھاݨ ہووے ہا تاں اتنی وݙی قربانی نہ ݙیوے ہا تے سکھیں نال سودے بازی کر تے بھڄ ڳیا ہووے ہا ۔

عبید اللہ سندھی

معروف عالم دین مولانا عبید اللہ سندھی 10مارچ 1872ء کوں سیالکوٹ دے ہک سکھ گھرانے اچ پیدا تھئے۔ انہاں دا آبائی پیشہ زرگری ہا۔ انہاں دے ابا سئیں رام سنگھ دا انتقال انہاں دی پیدائش توں چار مہینے قبل تھی ڳیا ہا۔ ابتدائی تعلیم جام پور ضلع ڈیرہ غازی خان اچ حاصل کیتی۔ پندرہاں سال دی عمر اچ اسلام نال رغبت پیدا تھئی۔ ایں دوران اچ آپ نے حافظ محمد لکھوی دی کتاب ’’احوال الاخرت‘‘ مولانا عبید اللہ دی ’’تحفتہ الہند‘‘ تے سید اسماعیل شہید دی مشہور کتاب ’تقویت الایمان‘‘ دا مطالعہ کیتا تے ایویں دائرہ اسلام اچ داخل تھئے۔

اہل خاندان نے ٻہوں زیادہ تنگ کیتا تاں سندھ آ ڳے تے اتھاں حافظ محمد صدیق بھرچونڈی دی صحبت اچ اسلامی معاشرت آپ دی طبیعت اچ رچ وس ڳئی۔ 1888ء اچ دارالعلوم دیو بند اچ داخل تھئے۔ اتھاں شیخ الہند مولانا محمود الحسن نال تے ول گنگوہ اچ مولانا رشید احمد گنگوہی نال صرف ونحو تے فقہ و حدیث دیاں کتاباں پڑھیاں۔

1890ء اچ واپس سندھ پُڄے تے درس حدیث شروع کر ݙتا۔ انہاںدی تربیت جئیں انداز نال تھئی ہئی، ایں انہاں دی سوچ کوں انقلابی بݨا ݙتاتے او اپݨے وطن کوں انگریزاں دی غلامی توں آزاد کراوݨ کیتے مضطرب رہݨ لڳے۔ 1905ء اچ شیخ الہند دے حکم تے خفیہ طور تے ہجرت کر تے کابل چلے ڳے، جتھاں انہاں نے تحریک ’’ریشمی رومال‘‘کوں منظم کیتامگر اے تحریک ناکامی توں ݙوچار تھئی، چنانچہ مولانا افغانستان توں روس تے ول ترکی تے ول مکہ معظمہ چلے ڳے۔ مولانا 1939ء اچ  واپس ہندوستان آئے تے جامعہ ملیہ اچ درس و تدریس دا سلسلہ شروع کیتا۔ 1942ء اچ اپݨی صاحبزادی نال ملاقات کیتے دین پور شریف ،خان پور آئے ہن تے  علیل تھئے تے ایویں 22اگست 1944ء کوں انہاں دا انتقال تھیا۔

عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی

سئیں عطااللہ خان عیسیٰ خیلوی سرائیکی زبان دے عظیم گلوکار ہن۔ آپ 28اگست 1949ء کوں عیسیٰ خیل اچ پیدا تھئے۔ انہاں دا تعلق زمیندار گھرانے نال ہے۔ ٻئے افراد خاندان ٹرانسپورٹ دے شعبے نال منسلک ہن لیکن او انہاں دی مرضی دے خلاف آبائی پیشے توں بغاوت کر تے موسیقی دی دنیا اچ آ ڳے، جیڑھی شروع توں ای انہاں دے وجود اچ رچی ہوئی ہئی۔ اسکول اچ ترانے ، نعتاں تے نظماںآہدے رہند ے ہن ۔ کالج دی تعلیم دے دوران وی اپݨا سارا ویلھا موسیقی دے پرستاراں اچ گزاریا۔ 1975ء اچ ٹیلیویژن تے طارق عزیز پروگرام ’’نیلام گھر‘‘ دے ذریعے متعارف تھئے۔ تعارف دے بعد تاں شہرت انہاں دے تعاقب اچ ریہی۔ 1978ء اچ پہلی وار چار کیسٹ ریکارڈ کرائے۔ ول تاں کیسٹ دی دنیا اچ سب تو ں ودھ وڈیو تے آڈیو کیسٹ انہاں دے ریکارڈ کیتے ہوئے ریلیز تھئے جنہاں دی تعداد 400دے لڳ بھڳ ہوسے تے لکھاں دی تعداد اچ فروخت تھی چکے ہن۔ مخصوص گائیکی، سرائیکی لہجے، گیتاں، ماہیاں، تے غزلاں دی وجہ نال پاکستان دے طول و عرض اچ ای نی بلکہ ݙوجھے ملکاں اچ وی اپݨے فن دا مظاہرہ کر چُکن۔ کئی فلماں ، زندگی ، قربانی، دل لگی، سانول تے ترازو اچ اداکاری وی کیتی ۔ فلم ٹھڳ بدمعاش تے منڈا بگڑا جائے اچ پلے بیک سنگر دی حیثیت نال ڳاوݨ ریکارڈ کرائے۔ انہاں دی فنی خدمات دے اعتراف اچ ’’صدارتی ایوارڈ برائے حسن کارکردگی ‘‘ ݙتا ونڄ چکیا ہے۔

عمر علی خان بلوچ

معروف سیاسی رہنما پاکستان یوتھ لیگ دے چیئرمین تے ماہنامہ ’’سرائیکی دب‘‘ دے ایڈیٹر عمر علی خان بلوچ 25 فروری 2016ء کوں فوت تھی ڳے، انہاں دی تے انہاں دے والد مولانا نور احمد خان فریدی تے انہاں دے بھرانواں میر اختر خان رند تے میر چاکر خان رند دی سرائیکی زبان واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔ عمر علی خان بلوچ سرائیکی ماء ٻولی دی محبت اِچ ݙینہ وار جھوک سرائیکی اِچ ایڈیٹر دی حیثیت نال خدمات سرانجام ݙیندے رہ ڳن۔

علامہ مغفور سعیدی

سئیں حافظ محمد بشیر احمد المعروف مغفور سعیدی 1953ء اچ میاں اللہ ڈتہ دے گھر موضع چیلے واہݨ کہروڑ پکا اچ ڄمئے ۔ درس نظامی کیتا ۔ 1993ء اچ شاعری شروع کیتی ، ارشد خامر کوں استاد بݨایا ۔ آپ ہُݨ تئیں نعتیہ کتاباں ݙو درجن توں ودھ مرتب کر چکئے ہِن ۔ آپ دیاں اپݨیاں نعتاں کتاباں کونین دا والی تے کونین دی شاہی شائع تھی چکی ہے ۔ سرائیکی نعتیہ ادب واسطے آپ دیاں خدمات ٻہوں زیادہ ہِن سرائیکی نعتیہ کلام دا مرتب شدہ کتاباں وی انہاں دیاں ٻہوں ہِن، ایں حوالے نال آپ کوں سارے وسیب دے وچ ٻہوں وݙا مقام حاصل اِے ، آپ قرآن مجید دا سرائیکی ترجمہ وی لکھدے پن۔

عجب خان

عجب خان دا تعلق دیرہ اسماعیل خان دی دھرتی نال ہے۔ عجب خان ہک سرکاری سکول وچ ادب پڑھیندن تے ادبی مزاج رکھیندن شاعری وی کریندن۔ مصوری تے خطاطی ݙوہیں شعبیں وچ مہارت رکھیندن۔ پورے مُلک وچ اپݨے فن دالوہا منوا چُکن۔ کراچی وچ ترائے سال توں صادقین ایوارڈ وچ مصوری تے خطاطی پہلے انعام وچ حاصل کیتن۔ انہاں ڈھیر ساریاں کتاباں دے ٹائٹل وی بݨائن۔

عطاء اللہ شاہ بخاری

معروف خطیب ، مقرر، رہنما سئیں سید عطا اللہ شاہ بخاری1891ء اچ پٹنہ ، صوبہ بہار، بھارت اچ پیدا تھئے۔ جتھاں آپ دے ابا سئیں مولوی سید ضیاء الدین احمد تبلیغ دے سلسلے اچ سکونت پذیر ہن۔ آپ نے ابتدائی تعلیم پٹنہ توں ای حاصل کیتی ۔ ول پنجاب آ ڳے، جتھاں پہلے گجرات ول امر تسر اچ مقیم تھئے۔ 1915ء اچ روحانی تربیت کیتے پیر سید مہر علی شاہ گولڑہ شریف دے ہتھ تے بیعت کیتی ۔ 1920ء دے لڳ بھڳ جݙاں برعظیم پاک و ہند دے طول و عرض اچ تحریک خلافت دا زور تھیا تاں آپ وی ایں تحریک نال وابستہ تھی ڳے تے ایں سلسلے اچ قید وبند دی صعوبتاں وی برداشت کیتیاں۔

مولانا صاحب نے اپݨی ساری حیاتی انگریزاں تے قادیانیت دے خلاف جدوجہد اچ بسر کیتی ۔1929ء اچ ’’مجلس احرار اسلام‘‘ دے ناں توں ہک انج سیاسی جماعت دی بنیاد رکھی تے کئی سال تئیں ایندے صدر ریہے۔ قدرت نے آپ کوں خطابت دا بے پناہ ملکہ ودیعت کر رکھیا ہا۔ ہرجلسے دے آخری مقرر آپ ای ہوندے ہن۔ اپݨی تقریر اچ بے شمار اشعار، چٹکلے، لطیفے تے آیات قرآنی بکثرت پڑھد ے ہن۔ خود چنڳے شاعر وی ہن تے ندیم تخلص کریندے ہن۔ آپ دا مجموعہ کلام ’’سواطع الالہام‘‘ دے ناں نال شائع تھیا۔ قیام پاکستان دے بعد ملتان اچ مقیم تھی ڳئے  وفات توں ترائے سال پہلے شاہ صاحب فالج اچ مبتلا تھئے تے 21اگست 1951ء کوں ملتان اچ فوت تھئے۔

عبدالغفار نادم

عبدالغفار نادم حاجی غلام حسین راں دے گھر 15 فروری 1965 ء اچ موضع نوڑبہ میلسی اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1989 اچ شاعری شروع کیتی تاں معروف شعراء کرام فاروق روکھڑی ، اقبال سودائی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

عبدالرشید اُشتر

عبدالرشید المعروف عبدالرشید اُشتر دے ابے سئیں دا ناں رانجھا خان ہے۔ احمداݨی برادری نال تعلق رکھدن۔ 1972ء کوں خان پور مُنج والا اچ پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے زمینداری اچ مصروف تھی ڳے۔ سئیں ظفر جتوئی دی شاگردی اختیا ر کیتی تے 1994ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ پکھڑو تے ٻیاں کتاباں شامل ہن۔ سرائیکی ݙوہڑیں اچ آپ دا ٻہوں ناں اے ۔ ٻہوں چنڳے انسان تے ماء ٻولی نال ٻہوں پیار کریندن۔

عبدالرشید اشرو

معروف سرائیکی شاعر سئیں عبدالرشید اشرو 1980 ء اچ شاہ صدر دین اچ اللہ ݙتہ جروار دے گھر پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2002ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے معروف سرائیکی شاعر سئیں احمد خان طارق دی شاگردی اختیار کیتی ۔

علمدار حسین گیلانی

تحریک پاکستان دے رہنما مخدوم سید علمدار حسین گیلانی ملتان اچ پیدا تھئے۔ زمانہ طالب علمی توں ای مسلم لیگ اچ شامل تھئے تے مسلم لیگ ضلع ملتان دے نائب صدر بݨا ݙتے ڳئے۔مارکیٹ کمیٹی ملتان دے چیئرمین تے ڈسٹرکٹ کونسل دے رکن وی منتخب تھئے۔ انجمن اسلامیہ دے صدرہن۔ مارچ 1940ء اچ لاہور دے تاریخی اجلاس اچ شریک تھئے تے ’’قرارداد لاہور‘‘ دی حمایت کیتی۔ 1943ء اچ آل انڈیا مسلم لیگ دے اجلاس منعقدہ کراچی اچ وی شرکت کیتی۔ قائد اعظم نال ول ول ملݨ دا اتفاق تھیا۔ خضروزارت دے خلاف سول نافرمانی اچ جیل یاترا وی کیتی۔ نشتر میڈیکل کالج ملتان دی تکمیل اچ نمایاں کردار ادا کیتا۔ 1955ء اچ آئین ساز اسمبلی دے رکن تے 1956ء اچ قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھئے۔ 9اگست 1978ء کوں وفات پاتی۔ آپ دے فرزند یوسف رضا گیلانی پاکستان پیپلز پارٹی اچ شامل تھی تے قومی اسمبلی دے اسپیکر تے ول وزیر اعظم منتخب تھئے۔

عمران خان

عمران احمد خان نیازی احٖ ملک دے سابق وزیراعظم اِن۔ کرکٹ دے معروف کھݙاری ہَن، پاکستان دی سیاسی جماعت تحریک انصاف دے سربراہ ہن۔ 25نومبر 1952ء کوں لاہور اچ پیدا تھئے۔ میانوالی دے رہݨ والے ہن ۔معروف ماہر تعلیم سابق ٹیسٹ کرکٹر ڈاکٹر جہانگیر خان دے بھنڑیجے تے سابق ݙو کپتاناں ماجد جہانگیر خان تے جاویدبرکی دے قریبی رشتے دار ہن۔فرسٹ کلاس کرکٹ دا آغاز 1969ء 1970ء اچ کیتا۔ لاہور ، دائود انڈسٹریز تے پی ٹی اے کیتے کھیڈیے۔ انگلینڈاچ انگلش کائونٹی، ورسٹر شائر ، اوکسفورڈ یونیورسٹی تے سکس دی طرفوں کھیݙیے۔

آپ اپݨے ٹیسٹ کیئرئیر دا آغاز 1971ء اچ انگلینڈ دے خلاف برمنگھم اچ پہلا ٹیسٹ کھیݙ تے کیتا۔1977ء اچ آسٹریلیا دے کیری پیکر کرکٹ سیریز اچ ورلڈ الیون اچ شامل تھی ڳے جیندے نال ون ڈے میچیں دا سلسلہ شروع تھیا۔ ایں دوران پاکستان کرکٹ کنٹرول بورڈ انہاں تے پاکستان دی طرفوں کھیݙݨ تے پابندی عائد کر ݙتی جیڑھی1978ء دے آخر تئیں برقرار رہی۔ ایں پابندی دے ہٹݨ دے بعد جݙاں دنیائے کرکٹ اچ ون ڈے میچاں دا سلسلہ شروع تھیا تاں او انہاں دی شاندار کپتانی دا زمانہ ہا۔ کپتان دی حیثیت نال عمران خان دی کارکردگی تمام کپتاناں توں ودھ نمایاں تے بہتر ہے۔ 1986ء تے 1987ء اچ آپ دی ٹیم نے بھارت دی دھرتی تے بھارت کوں تے انگلستان دی دھرتی تے انگلستان کوں ہرایا تے ایویں پہلی واری تھیا ہا۔ ایں جِت دی بنیاد تے آپ نے ورلڈ کپ جیتݨ دا خواب ݙٹھا۔ 1987ء اچ اے موقع آیا۔ لیگ میچاں اچ کامیابی حاصل تھیندی رہی پر لاہور اچ سیمی فائنل تک پڄے ۔ ایندے بعد انہاں نے اپݨے سابقہ اعلان دے مطابق ریٹائرڈ تھیوݨ دا فیصلہ کیتا تے انہاں دی جھاہ جاوید میاں داد کپتان بݨائے ڳے لیکن اڳلے سال جݙاں ویسٹ انڈیز دے دورے تے ونڄݨ آلی ٹیم دی قیادت دا مسئلہ پیش آیا تاں صدر پاکستان ضیاء الحق دی خصوصی درخواست تے آپ نے ہک واری ول ٹیم دی قیادت کرݨ منظور کر گھٖدا۔ ایں توں بعد ، بھارت، نیوزی لینڈ، آسٹریلیا دے نال میچ جتݨ دے بعد ٹیم انہاں دی قیادت اچ ورلڈ کپ 1992ء دے میدان اچ لتھی تاں پاکستان کوں پہلی واری ’’ورلڈ کپ ‘‘ݙیواوݨ اچ بطور کپتان بہترین تے یادگار کردار ادا کیتا۔

ایندے بعد مکمل طور تے کرکٹ توں سبکدوش تھی تے ’’شوکت خانم میموریل کینسر ہسپتال‘‘ دی تعمیر تے ترقی دے کم اچ منسلک تھی ڳے جیڑھا انہاں اپݨی اماں سیݨ شوکت خانم مرحومہ دی یادگار دے طور تے لاہور اچ قائم کیتا ہے۔ 1996ء اچ ’’تحریک انصاف‘‘ قائم کیتی تے پیپلز پارٹی تے مسلم لیگ ݙونہائیں جماعتاں کوں بدعنوان قرار ݙے تے فروری 1997ء دے عام انتخابات اچ قومی بنیاد تے اپݨی جماعت دے امیدوار کھڑے کیتے لیکن بالکل نویں جماعت ہووݨ دی وجہ توں کامیابی حاصل نہ تھی سڳی ۔

طویل جدوجہد دے بعد 2013ء دے الیکشن ا چ انہاں دی جماعت خیبرپختونخواہ اچ حکومت بݨاوݨ اچ کامیاب تھی ڳئی ۔ ایندے بعد 2018ء دے الیکشن اچ تحریک انصاف وفاقی ، صوبہ پنجاب تے ہک واری ول خیبرپختونخواہ دی حکومت بݨا گھدی تے وزیراعظم دے عہدے تے فائزتھئے ۔

عیسیٰ خیل

عیسیٰ خیل سرائیکی وسیب دا اہم علاقہ،ضلع میانوالی دی ہک تحصیل تے ایندا صدر مقام ہے۔ دریائے سندھ دے مغربی کنارے تے ماڑی انڈس شاہراہ تے ریلوے لائن تے ماڑی انڈس توں تریہہ میل تے میانوالی توں 58میل دے فاصلے تے واقع ہے ۔ اتھوں کر اَٹھ میل دے فاصلے تے ضلع بنوں دی سرحد شروع تھیندی اے۔ پُراݨا شہر دریائے سندھ طغیانی اچ وہا تے گھن ڳیا تے ایندی جھاہ 1830ء اچ احمد خان نیازی نے نواں شہر آباد کیتا۔

شروع اچ اے ضلع بنوں دا حصہ ہا۔ 1901ء اچ جݙاں ضلع میانوالی بݨایا ڳیا تاں ایکوں میانوالی اچ شامل کر گھٖدا ڳیا۔ اتھاں دی گھریلو مصنوعات اچ صراحیاں، گھڑے، چٹائیاں شامل ہن۔ عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی توں علاوہ ڈھیر سارے گلوکار تے شاعر اتھاں پیدا تھین۔

عارض بخاری

عارض بخاری دا اصل ناں سید عبدالعزیز شاہ ہا ۔ سید احمد شاہ بخاری دے گھر کلانچ والا موضع مہاراں اچ 1956 ء اچ پیدا تھئے تے میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں سید احمد حسن پرسوز بخاری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب پا جھاتی اپݨے اندر وی تے ٻیاں شامل ہے ۔ آپ 2016ء اچ فوت تھی ڳے۔

عشرت لغاری

شفقت حسین المعروف عشرت لغاری چوٹی زیریں اچ غلام سرور لغاری دے گھر 1959ء اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں پڑھ تے روزی روٹی دے سلسلے اچ ملازمت شروع کر گھدی ۔ 1978ء اچ شاعری شروع کیتی تے سرور کربلائی دے شاگرد بݨئے ۔ عشرت لغاری سٹیج دے بادشاہ اِن ، انہاندے پڑھݨ دا انداز نویکلا ہے ۔ جݙاں سوہݨی دھر نال سرائیکی پڑھدن تاں دل کریندے بندہ سݨے ٻیٹھا ۔

عمران میرؔ

آپ دا اصل ناں محمد عمران ہے۔ 1985ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے سرائیکی ، ایم اے اُردو اچ تعلیم مکمل کرݨ توں بعد سرائیکی لیکچرر تعینات تھی ڳے۔ ڈاڈھی سوہݨی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں والہانہ محبت کریندن۔

عمران میر کوٹ ادو دی دھرتی دا ہک پڑھیا لکھیا با شعور نوجوان شاعر ہے۔شاعری دے نال نال اوہ ہک پختہ کار نثر نگار وی ہے ،تحقیق و تنقید دے میدا ن اچ اوندا اچھا خاصہ کم ہے ،کوٹ ادو دی شعری روایت دے تناظر اچ آپ دی کتاب ’’پسِ غبار‘‘تحقیق و تنقید دے حوالے نال ہک اہم دستاویز ہے ۔

2012ئوچ عمران میر سہ ماہی رسالہ’’پیلھوں‘‘ دا اجرا کوٹ ادو توں کیتا ہا ، تقریباً 3شمارے شائع کرݨ دے بعد میر صاحب پیلھوں دی ادارت ڈاکٹر انوار احمد کوں سنبھال ݙتی تے آپ ایندے معاون مدیر بن گئے ۔اجکل میر صاحب سہ ماہی ’’بور‘‘ کوٹ ادو توں جاری کیتا ہوئے۔علاوہ ازیں تحقیق و تنقید دے حوالے نال آپ دی ہک کتاب ’’کمت‘‘  وی چھپ چکی ہے تے بیاں کئی غیر مطبوعہ کتاباں مثلاََ ’’چراغ اعوان دی ہیر ‘‘دا فنی تے فکری جائزہ،خاکیاں تے مشتمل مجموعہ’’پچھانویں‘‘حمدیہ شعری مجموعہ ’’اللہ سائیں‘‘وغیرہ وغیرہ چھپن دیاں منتظر ہن ۔

عبداللہ یزدانی

دیرہ اسماعیل خان دی دھرتی دے سپوت سئیںعبداللہ یزدانی سرائیکی دے ٻہوں چنڳے شاعر ہن آپ1926ء اچ محلہ سونہارا پنساری ڈیرہ اسماعیل خان اچ پیدا تھئے۔مادری زبان سرائیکی ہووݨ دی وجہ توں سرائیکی نال ٻہوں لگائو رکھدن تے سرائیکی شاعراںوچ اپݨا ہک انج نمایاں مقام رکھدے ہن ٻہوں عزت تے احترام حاصل اے۔

آپدیاں اردو تے سرائیکی دیاں تقریباََ پنج، چھی کتاباں چھپ چکیاں ہن۔ آپ دا شمار ڈیرہ اسماعیل خان دے استاد شعراء وچ تھیندے ۔سئیں عبداللہ یزدانی دے سرائیکی شعری مجموعہ ’’اسماناں توں لتھے پھل‘‘سرائیکی ادب اچ چنڳا مقام بݨائے۔

عارف گلشنؔ

اصل ناں محمد عارف ہے۔ 1987ء کوں پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زمیندار اچ مصروف تھی ڳے۔ بعد اچ محکمہ سکول اچ ملازم تھی ڳے۔ٻہوں چنڳے سرائیکی شاعرہن۔ سرائیکی ماء ٻولی دے دیوانے ہن۔ محبت کرݨ آلے نینگر ہن۔ سرائیکی مشاعریں تے سرائیکی دے ہر کٹھ میل اچ ضرور شریک تھیندن۔ شجاع آباد اچ رہائش پذیر ہِن ۔ انہاں دیاں ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ تے آ ڳن ۔ ایندے نال نال شاگرداں دی تعداد درجناں اچ ہے ۔ اپݨے استاد محترم سئیں دلنور نور پوری آنگے سرائیکی شاعریں دیاں کتاباں چھپواتے عام کریندے پن ۔

عنایت اللہ المشرقی

عنایت اللہ مشرقی ڈاکٹر گل محمد انصاری دے گھر 1967ء اچ پیدا تھئے ۔ بی فارمیسی کیتی تے کاشتکاری دا پیشہ اختیار کیتا۔ سرائیکی سیاست اچ ٻہوں ایکٹو کردار ادا کریندے پِن ۔عنایت اللہ مشرقی سرائیکی ادب نال محبت کرݨ دے نال نال سرائیکی سیاست وی کریندن ، مختلف جماعتیں اچ رہ چکین اڄکل سرائیکستان ڈیموکریٹک پارٹی نال ہِن تے اپݨی رہائش جام پوروں ملتان منتقل کر گھدی اے ۔

عجب نظارے ہِن

عظم سرائیکی شاعر حضرت خواجہ غلام فرید 26 ذیعقد 1261ھ بمطابق 1845 ء خانپور دے مشہور علاقے چاچڑاں شریف اچ ڄمئے ، آپ دے ابا سئیں حضرت خواجہ خدا بخش المعروف خواجہ محبوب الٰہی آپ دا ناں خورشید عالم رکھیا۔ بعد اچ بابا فریدؒ پاکپتن آلی سرکار تے بابا فرید الدین داتا گنج بخش دے ناں توں غلام فرید الدین رکھݨ دی صلاح تھی تے ایں ناں نال آپ ٻہوں مشہور تھئے ۔ چاچڑاں شریف اچ آپ دی ݙیکھ بھال پورے اسلامی ماحول اچ تھئی ۔ آپ دی ݙیکھ بھال کرݨ آلیاں بیٹیاں حافظ قرآن تے نماز روضے دیاں پابند ہن ۔ انہاندی زبان تے

حسبی ربی جل اللہ

مافی قلبی غیر اللہ

نور محمد صلی اللہ

حق لا الہ الا اللہ

دا ورد راہندا ہا ۔ ایجھے ماحول اچ آپ دا ڄم پل تے تربیت سبحان اللہ، عجب نظارے ہن۔ آپ دی اماں سیݨ جنہاں دی عبادت تے سخاوت وچ وݙا ناں ہا ، انہاں آپ دے ڄم پل تے خاص توجہ ݙتی تے حضرت خواجہ بخش وی اپݨے پیارے پُتر دے ڄم پل تے اپݨی ذال دا ہتھ ونڈایا۔ ایں طرح آکھیا ونڄ سڳدے جو امن دے ولی خواجہ فریدؒ دی ڄم پل ایں طرحوایں تھی جو اڳی تے ٹر تے ویلھے فرید کوں خواجہ فرید بݨا ݙتا۔

عرفان حاشر

راجن پور دھرتی دے شاعر عرفان حاشر دا اصل ناں ملک عرفان حاشر ہے تے آپ سرائیکی دے مہاندرے شاعر ملک غلام شبیر شاددے فرزند ہن۔نائچ برادری نال تعلق ہے۔ 9مارچ 1984ء کوں قصبہ اللہ آباد تحصیل جام پور اچ پیدا تھئے۔ سردار کریم نواز خان کورائی ہوراں دی شاگردی اچ 1997ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ٻہوں چنڳی شاعری کریندن تے ماء ٻولی سرائیکی نال وی ݙاڈھی محبت رکھیندن تے سرائیکی ہر کٹھ میل اچ ضرور شریک تھیندن۔

عابد حسین ثاقب

عابد حسین ثاقب رنگ پور بھگور نور پور تھل اچ محمد شیر لاشاری بلوچ دے گھر 5 جنوری 1985 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر ݙتا۔ 2002 ء اچ شاعری شروع کیتی تے مہدی حسن عامرؔ کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔

عابد حسین ظامی

عابد حسین ظامی شیر محمد بھٹی دے گھر لاڑ اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول دکانداری شروع کر گھدی ۔ 2006 ء اچ شاعری شروع کیتی تے دلنور نور پوری سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ عشق دیاں چاٹاں انہاں دی ہِک کتاب ہے ۔ عابد ظامی دے بھرا مرحوم غلام مصطفی دلچور وی ݙاڈھے چنڳے شاعر ہَن ۔

عابد تمیمی

سیاݨیاں دا اکھاݨ ہے جو ’’ پیندی ہر ہک اے چھکیندی کوئی کوئی اے‘‘ شاعری دے حوالے نال ایں اکھاݨ کوں ݙیکھوں تے ایہہ ڳالھ کھل دے سامھݨے اَمدی اے جو شعر تاں سارے شاعر لکھدن پر شعراں کوں انہاں دے مزاج موجب ٹھیک طرحاں پڑھݨ کہیں کہیں شاعر دا کم ہوندے ۔ ݙوہڑیاں کوں سجا ٹھہا تے پڑھݨ آلے شاعراں وچوں ہک ناں عابد تمیمی دا ہے۔

چناب نگر تحصیل لالیاں دے ہمسائے دی وستی کھچیاں دے رہݨ آلے میاں نور حسین دے گھر یکم ستمبر 1955ء کوں پیدا تھیوݨ آلے عابد تمیمی چینیوٹ توں میٹرک کیتی تے بنک اچ ملازم تھی ڳے ۔ جوانی اچ ای شاعری شروع کر ݙتی ۔ ݙوہڑیاں دے مشاعریاں دا دور شروع تھیا تاں عابد تمیمی دا ناں ابھرݨ شروع تھیا۔ سٹیج تے چھا ونڄݨ آلے ایں شاعر دی کتاب ’’پلکاں ہیٹھ تریل‘‘ 2009ء وچ چھپی ۔ عابد تمیمی 12 ربیع الاول 1427ھ (مئی 2006) توں ایں دنیاں توں جھوک لݙا ڳے ۔

عبدالغفور غفاری لک

سئیں عبدالغفور غفاری شیر محمد لک دے گھر 22 دسمبر 1954 ء کوں پیدا تھئے ۔ انہاں دا تعلق رنگ پور کھیڑا نال ہے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ شاعری پڑھݨ اچ منفرد انداز اختیار کریندن تے لوک داد ݙیوݨ تے مجبور تھی ویندن ۔ 1971 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سید عیسن شاہ ساجد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب کلامِ غفاری سامݨے آ چکی ہے ۔

عبدالستار زائر

عبدالستار زائر دا تعلق نواں کوٹ توں ہے تے ذات بھٹی ہے ۔ قاصر جمالی دی شاگردی اختیار کر تے شاعری شروع کیتی ۔ عبدالستار زائر سرائیکی نال بے پناہ محبت کرݨ آلا شاعر اے ، سرائیکی دے ناں تے وکیا ہوئے ، غریب مزدور اے پر سرائیکی جتھ آوے سرائیکی کٹھ میل ہووے یا مشاعرہ ، ہر جاہ تے پُڄ ویندے ۔ سرائیکی تحریک اچ اوندا ٻہوں وݙا ناں تے وݙا مقام اے ۔ انہاں دی کتاب دا ناں’’سک سانول دی ‘‘ ہے ۔

غلام یٰسین فخری

غلام یٰسین فخری دھریجہ نگر دے وسنیک ہن تے دھریجہ برادری نال اُنہاںدا تعلق ہئی، کراچی رہندے ہن، سرائیکی ،سندھی تے اُردو تے کمانڈ حاصل ہئی۔ ترائے زبانیں دے وچ لکھدے ہن 1980ء دے عشرے دے وچ اُنہاں سرائیکی رسالہ’’سچار ‘‘جاری کیتا جیندے جرم ء ِ چ انہاں کوں کراچی اچ سرکاری ملازمت توں برطرف کیتا ڳیا پر اُنہاں پرواہ نہ کیتی۔ اُنہاں سرائیکی دی خدمت سانگے اپݨا گھر تے پلاٹ ویچ ݙتا ۔ اُنہاں سب کجھ سرائیکی دے اُتے لا ݙتا ، سخت مالی مشکلات دا شکار تھے ،پر وسیب دے لوکیں بھلی وار نہ کیتی۔ ݙینھوار جھوک خان پور شروع تھیا تاں بحیثیت ایڈیٹر اُوندے وچ کم کریندے رہ ڳے اُنہیں دی سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہن ۔

غلام حُر خان

غلام حُر خان وستی کنڈانی بھکر اچ محمد افضل خان کنداݨی بلوچ دے گھر 16 نومبر 1942 ء اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول ماء پیو نال زمیندارہ شروع کر ݙتا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں ارشاد جھنڈیر دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔پوتھی تے کچھی سونے دی پچھی انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

غلام اکبر آزاد شاہ

آپ دا پورا ناں غلام اکبر شاہ بخاری ہا تے آزاد تخلص استعمال کریندے ہن۔ 1941ء اچ سئیںلال شاہ بخاری دے گھر ڄمئے ۔سیت پور دے رہݨ آلے ہن۔شاعری دا شوق یتیم جتوئی کوں سݨݨ دے بعد پیدا تھیا۔مٹھݨ کوٹ مشاعرے اچ اول آئے۔بہاولپور وچ خواجہ فخرالدین مہر آباد نے سفیر لاشاری،اتے غلام اکبر آزادؔ کوں اول انعام ݙتا۔زیادہ تر نعت، غزل، کافی تے ڈوہڑے لکھدے ہن۔خان گڑھ دوئمہ دے مشہور شاعر سیف اللہ خان سیفلؔ ؔ وی انہاں دے شاگرد ہن۔

غزنوی حملے

1004ء ، محمود غزنوی ملتان دی دولت لُٹݨ سانگے حملے شروع کر ݙتے ۔ سلطنت ملتان دے باقی علاقیاں تے قبضے دے بعد ملتان شہر دا محاصرہ کر گھدا ، حاکم ملتان دائود قرامطی نال معاہدہ تھیا جو خراج (بدمعاشی بھتہ) غزنی بھڄیندا رہسے ۔ محمود غزنوی کیتے اپݨے نمائندے سکھ پال کوں نگران مقرر کیتا ۔ غزنوی دی فوج ملتان توں سینکڑاں مݨ سونا چا ڳئی ۔ سوہݨے چھوکرے تے چھوکریاں اتنی تعداد اِچ غزنی گھن ڳئے جو آکھیا ویندے جو غزنی اِچ سب توں سسی شئے انسان ہَن۔

غلام حیدر تاج

آپ دا پورا ناں غلام حیدر تے قلمی ناں غلام حیدر تاج ہے ۔ 18 مئی 1955ء کوں میاں امیر محمد دے گھر دریائے جہلم تے چنانہہ د ادھ اچ آباد وستی ساہجھڑ اچ ڄمئے ۔ پیشے دے اعتبار نال سکول ٹیچر ہن ، زیادہ تر ݙوہڑے لکھدے ہن۔

غلام محمد گھوٹوی

ضلع بہاولپور دے عالماں تے مشائخاں وچوں ساریاں توں اُچا تے اعلیٰ مقام شیخ الجامعہ مولانا غلام محمد گھوٹوی دا ہا۔ آپ ہوریں دینی تعلیم دے ادارے جامعہ عباسیہ بہاولپور دے صدر معلم ہن ، اصول فقہ، علم حدیث اَتے الہیات دے وݙے عالم تے ماہر ہن ۔ انہاں اپݨے علاقے وچ دینی علم دی روشنی کھنڈائی تے خود شہر بہاولپور کوں شہرت ݙیوائی ۔ شیخ الجامعہ موصوف دی قیادت وچ مرزائیاں دا مقدمہ جِت گھدا ڳیا۔ اے انہاں دی اہلیت تے علمیت دا ہک عملی مظاہرہ ہا تے ضلع بہاولپور بلکہ ریاست بہاولپور دے ہر چھوٹے وݙے شخص دے دل وچ انہاں دی عزت اَتے وقار قائم تھی ڳیا۔

انہاں کنوں دینی علم دا فیض حاصل کرݨ والیاں ایہو جیہاں ہستیاں شامل آ تھیاں جنہاں نہ صرف بر صغیر وچ بلکہ افغانستان ،ر وس ، ترکستان ، ایران تے عرب ملکیں وچ وی دینی علم دے ݙیوے ونڄ ٻالیے تے اپݨے استاد محترم دا ناں روشن ونڄ کیتا۔ شیخ الجامعہ موصوف پیر مہر علی شاہ گولڑوی دے ہتھ تے بیعت کیتی ہوئی ہئی اَتے اپݨے پیر دے وݙے عقیدت مند ہن ، انہاں دے پیر و مرشد وی انہاں اُتے ٻہوں لطف و کرم کریندے ہن ۔ اپݨے پیر و مرشد دے آکھے تے شیخ الجامعہ غلام محمد گھوٹوی مسلم لیگ وچ شامل تھی ڳے ہن ۔ شیخ الجامعہ موصوف 9 مارچ 1948ء کوں اپݨے مالک حقیقی ݙو ٹُر ڳے ۔

غلام حیدر یتیم جتوئی دا مجموعہ’’ دُر یتیم ‘‘:

غلام حیدریتیم جتوئی دا شعری مجموعہ 1967ء وچ سرائیکی اکیڈمی ملتان دی طرفوں شائع تھیا ۔ اکیڈمی دے جنرل سیکرٹری اختر خان بلوچ کتاب کوں سودھݨ تے چھپواوݨ اِچ ڈھیر سارا کم کیتا ، جے او نہ چھپویندے تاں ’’دُرِ یتیم‘‘ اساݙے کول نہ ہووے ہا۔ اختر خان بلوچ اپݨی گاٖلھ مہاڑ اِچ لکھّے جو اساں ڈاکٹر مہر عبدالحق دا مقالہ ’’ملتانی زبان اور اس کا اُردو سے تعلق‘‘ چھاپݨ چہندے ہاسے پر ڈاکٹر صاحب مقالہ اُردو اکیڈمی بہاول پور کوں ݙے ݙتا ، اساکوں ݙاڈھا ارمان لگاٖ ، وَل اساں سئیں غلام حیدر یتیم جتوئی دا کلام چھپواوݨ دا اَہر کیتا پر جتوئی کول کلام کٹھا نہ ہا کیوں جو اُنہاں باقاعدہ بیاض نہ بݨائی ہئی، اُنہاں کوں کلام کٹھا کریندے ڈھیر وقت لڳ ڳیا، ’’جوں دیر جوں خیر‘‘وانگوں دیر تاں تھی ڳئی پر کتاب سوہݨی چھپ ڳئی ۔

غلام مرتضیٰ اݨ کھٹ

غلام مرتضیٰ اݨ کھٹ نبی بخش بھٹہ دے گھر 1968 اچ ڄمئے آپ دا تعلق وستی بھٹہ موضع ٹانوری اللہ آباد لیاقت پور نال ہے ۔ 2000 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کتاب اچ سچ کوں مرچاں ، ہاں دے ٻیرے شامل ہِن ۔

غلام مصطفی مستو

معروف سرائیکی شاعر غلام مصطفی مستو غلام قاسم بلوچ دے گھر وستی مہاراں موضع لٹکراں اچ پہلی نومبر 1959 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت دے پیشے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1985 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شاکر شجاع آبادی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ سرائیکی گیت نگاری اپݨی مثال آپ اِن ، سادہ تے خالص لوظ آپ دے گیتیں دی سنڄاݨ اِن ۔ 2017ء اچ فوت تھئے تے مظفر گڑھ اچ مدفن ہِن ۔

غزالہ خاکوانی

ڈاکٹر غزالہ تبسم محمد یوسف خان دے گھر پیدا تھیاں ۔ ایم بی بی ایس کر تے نشتر ہسپتال اچ ڈاکٹر دے پیشے نال منسلک تھی ڳیاں ۔ انہاں دی کوئی تصنیف سامݨے نی آئی ۔

غفور بلوچ

عبدالغفور بلوچ معروف لکھاری تے نثر نگار فیض بلوچ دے فرزند ہِن ۔ نور شاہ طلائی اچ 1967 ء اچ پیدا تھئے تے پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پیشے دے اعتبار نال اُساری دا کم کریندن ۔ 1998 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اللہ بخش یاد کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دے چھوٹے کتابچے چھپ تے سامݨے آ چکین ۔

فکر تونسوی

بر صغیر دے ممتاز طنز نگار فکر تونسوی دا اصل ناں رام نرائن بھاٹیہ ہا، او دھنپ رائے دے کول 7 اکتوبر 1918ء اچ منگروٹھی شرقی ( تونسہ شریف ) اچ پیدا تھئے ۔میٹرک تئیں تعلیم تونسہ اچ حاصل کیتی ۔ 1936ء اچ ایمرسن کالج توں بی اے کیتا۔ لاہور دے تاریخ ساز ادبی ماہنامیاں دے مدیر وی ریہے ۔ 28 سال دی عمر اچ کیلاش وتی نامی چھوہِر نال شادی کیتی ۔ پُتر دا ناں پھول کمار تے دھیریں دا ناں رانی آہوجہ تے سمن ہن۔ بقول انہاں دے تقسیم ہند دا واقعہ منہ دا ذائقہ کوڑا کر ݙیندا ہے۔ کڑواہٹ دی وجہ توں شاعری چھوڑ ݙتی تے طنز و مزاح کوں ذریعہ اظہار بݨایا ہے ۔ بے تحاشہ لکھا تے پسند کیتا ڳیا۔ 12 ستمبر 1987ء کوں دماغ دی شریان پھٹݨ توں فوت تھئے۔ قابل ذکر تصانیف اچ ہیولے ، تیرنم کش، آدھا آدمی، بدنام کتاب ، چوپٹ راجہ ، آخری کتاب ، فکر بیتی تے ناول چھٹا دریا شامل ہن۔ ہندوستان دے معروف پرچے ’’ بیسویں صدی ‘‘ دی شمع افروز زیدی فکر تونسوی دے فن تے شخصیت دے حوالے نال ہک جامع نمبر شائع کیتا۔

فتح پور

ایہہ قصبہ ستلج دریا دی مݨ تے میلسی توں تقریباً 9 میل لمے پوادھی آلے پاسے آباد ہے۔ اکبری عہد اچ ایں علاقے تے جوئیہ خاندان دی حکومت ہئی۔ صدر مقام وی ایہو فتح پور ہئی۔ ایں قصبے کوں کہیں زمانے اچ ہک ریاست دا درجہ حاصل ہئی، جئیں ویلھے ضلع وہاڑی دا ٻہوں سارا علاقہ شامل ہا ۔ ایہ ٻہوں پراݨی تے تاریخی جاہ ہے ۔ ایہ قصبہ فتح جوئیہ دے ناں تے آباد تھیا ہئی۔ اوندا مقبرہ وی اتھاں ای ہے ۔ اتھاں ہک مندر وی ہے ۔ فتح پور دی شاہی زمانے دی بݨئی ہوئی عید گاہ ، ایں توں علاوہ کئی مسیتاں ، عمارتاں، اپݨے پچھوکڑ دیاں داستاناں سݨیندیاں ہن ۔ اتھاں موجود کھنڈر اپݨے پچھوکڑ کوں ڳل نال لاتی کھڑے ہن ۔ تاریخی مسیت فن تعمیر دا نادر نمونہ اے ۔

فورٹ عباس دیاں وستیاں

رِگ وید اچ سرسوتی ( گھاگھرا ) تے ستدری (ستلج ) دا ذکر موجود ہے ۔ جنہاں دے کنارے تے وسݨ آلے لوکاں دی اپݨی زبان ، اپݨی تہذیب، اپݨا تمدن و ثقافت ہئی۔ پنجاب دی ایں قدیم تہذیب دے بعد منڈا قبائل پوادھی ، ادھی تے لمے پنجاب تے چھائے ریہے ۔ انہاں دے بعد دراوڑی عہد شروع تھیندا ہے جیرھا تقریباً 150 سالیں تے محیط ہے ۔ بعد اچ آریاواں اِیݙے دا رُخ کیتا ۔ آثار قدیمہ دے ماہر ڈاکٹر ایم رفیق مغل دی چولستان بارے ریسرچ دے مطابق پراݨے ٹھیٹھراں ، مدفناں توں ملݨ آلی ایشیاء ریڈیو کاربن ٹیسٹ دے بعد ہک ہزار توں پنج ہزار سال قدیمی ثابت تھئی ہن ۔ موہنجو دوڑو تے ہڑپہ دے درمیان چار سو میل دی طویل پٹی اچ گھاگھرا یا ہاکڑہ تہذیب دے آثار پاتے ویندے ہن ۔ فورٹ عباس بہاولنگر دے لمے اچ 105 کلومیٹر دی دوری تے چولستان اچ جینکوں مقامی طور تے روہی آکھیا ویندا ہے ، واقع ہے تے چاریں سمت اُچے اُچے ٹیلے ہن ، بعض مقامات تے ٹیلیاں دی بلندی 200 فٹ توں وی ودھ تھی ویندی ہے ۔ تقسیم پاکستان دے ویلھے ایہ علاقہ چھوٹی چھوٹی وستیاں تے مشتمل ہا۔

فورٹ عباس دا تعلق قدیم ترین تہذیب گھاگھرا توں ہے جیں کوں ہاکڑہ تہذیب وی آکھیا ویندے ۔ ایہ تہذیب دریائے گھاگھرا دے کنارے تے پھلی پھولی ہے جیں ویلھے زوال آشنا کیتا ۔ ہندو دیو مالا اچ دریائے گھاگھرا کوں سرسوتی دے ناں توں سݙیا ویندا ہے ۔ فورٹ عباس اپݨے تاریخی قلعیاں ولر ( سردار گڑھ ) پھولڑہ ، مروٹ ، جام گڑھ تے میر گڑھ دی وجہ توں خاصی اہمیت دا حامل ہے ۔ ایہ قلعے ہکو جہے کائنی بلکہ مختلف طرز تعمیر دے حامل ہن ۔ مثلاً قدیم ترین قلعیاں اچ سلھاں دی ساخت تے میٹریل ہڑپائی آثار نال مماثلت رکھیندے ۔کئی قدیم قلیعاں دی تعمیر بیکانیر تے جیسلمیر دے حکمرانیں دے ادواراچ وی تھئی ہئی۔ انہاں قلعیاں توں وابستہ لوک داستاناں انہاں قلعیاں دے ماضی دا حال سݨیندی آندی ہے ۔ قدیم تے جدید ادوار اچ ایہ علاقہ زیادہ تر دہلی تے لاہور دے زیر نگیں رہندا ہے ۔ مغل عہد اچ شیر شاہ سوری توں شکست کھاوݨ دے بعد ہمایوںمروٹ اچ پناہ گھدی ہے ۔ جین مت ، ہندو مت تے بدھ مت ایں علاقے دے وݙے مذاہب ریہے ہن ۔ قدیم کھنڈراں توں وی انہاں تہذیب دے آثار ملدے ہن، فورٹ عباس دا پراݨا ناں پھولڑہ ہا جیرھے شہر دے نیڑے پچادھ اچ تقریباً پنج کلومیٹر دے فاصلے تے قدیمی قلعے پھولڑہ دے ناں تے ہا ۔ بعد اچ ایں کوں نواب صادق محمد خان خامس دے پُتر عباس دے ناں تے فورٹ عباس ناں ݙتا ڳیا ۔ ایں علاقے اچ قدیم زماناں دے مدفن ہُݨ وی موجود ہے ۔ چولستان دی مشہور ݙہریں ( ٹیلیاں دے درمیان دا علاقہ ) ݙہر کالے کریں ، ݙہر آݙے والا ، ݙہر کھیرے والا ، شوانی ، مڈھی والا، کوݙے والا ، کھانوالا، رچھ والی ہن ۔ ایں طرح چولستانی علاقے اچ جیرھے پاݨی دے ٹوبھے پاتے ویندن انہاں اچ دھگانی ، ڈھیریاں والا ، ماہراں والا ، کیکر والا، موسی میر ، کنڈاوالا، چوڑی والا ،جگ پال ، افغان والا، پتوں والا، چاہ جلال سر ، قائم سر ، جام سر ،سائیاں والا تے ٻئے ٻہوں سارے ٹھوبے ہن ۔ نواب سر صادق محمد خان پنجم اپݨے پُترعباس دے ناں تے پھولڑہ دا ناں فورٹ عباس رکھ ݙتا ایں کوں 1927ء اچ نویں سنڄاݨ ݙتی ۔ فورٹ عباس دی وجہ تسمیہ ایہ ہے جو قلعے کوں انگریزی فورٹ آکھدن ۔ لہٰذا ایں دا مطلب تھیا عباس دا قلعہ ۔ فورٹ عباس اچ بے شمار پراݨے مدفن موجود ہن ۔ مثلاً چپلی والا ،گجرانوالی ، بہران شاہی ، جھلار والی ، احمد والا ، قادر والی ، خان سر ، قریش، خیرو الا ، سندھیانوالی تے ٻئے ۔ 1907ء تئیں فورٹ عباس نظامت منچن آباد دے تحت ہا جݙاں جو ایں توں پہلے ضلع بہاولپور دی ہک تحصیل ریہا ہے ۔ 1953ء اچ جݙاں بہاولنگر کوں ول ضلع دا درجہ ملیا تاں فورٹ عباس کوں ایں وچ شامل کر گھدا۔

فدا ملتانی

فدا حسین المعروف فدا ملتانی محمد شفیع بھٹی دے گھر شریف پورہ ملتان اچ 26 دسمبر 1965 ء اچ پیدا تھئے ۔ایف اے فاضل اردو کر تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ مئی 1987 ء اچ شاعری شروع کیتی تے خادم ملک ملتانی مرحوم دی شاگردی اختیار کر گھدی۔ اُکرس ، غازِ محمدی انہاں دیاں تصانیف ہِن ۔

فورٹ منرو

فورٹ منرو ضلع ڈیرہ غازی خان دا ہک صحت افزاء مقام ہے۔ اتھوں ڈیرہ غازی خان 54میل دے فاصلے تے ہے۔ اتھاں دا اوسط درجہ حرارت 90درجے فارن ہائیٹ ہوندا ہے ایندا ناں ڈیرہ جات ڈویژن دے کمشنر کرنل منرو دے ناں تے رکھیا ڳیا۔1880ء اچ جݙاں انگریزاں نے بلوچستان تے قبضہ کیتا تاں ڈیرہ غازی خان دا قبائلی علاقہ مرکزی حکومت دے تحت غیر مشمولہ علاقہ قرار ݙے ݙتا ڳیا تے ایں علاقے دے نظم و نسق کیتے ہک پولیٹیکل ایجنٹ مقرر کیتا۔ انہاں ݙینھاں ضلع ڈیرہ غازی خان دے ڈپٹی کمشنر رابرٹ سنڈیمن نے ایندی بنیاد رکھی۔ اتھاں دی ہک جھیل دا ناں ڈپٹی کمشنر مسٹر ڈیمز دے ناں تے ڈیمز جھیل رکھیا ڳیا ہے۔ ایں علاقے دے پہاڑاں اچ فولاد، یورینیم تے جپسم دے ذخائر پاتے ویندن ملکی تے غیر ملکی سیاحاں دا مرکز وی ہے۔

فدا سمن آبادی

سئیں فدا حسین سمن آبادی امیر خان جھتہ دے گھر موضع نوڈھنڈ ملتان اچ 1974 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1992 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں محمد شفیع زخمی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

فخر دی ڳالھ

اساں اپݨے وسیب تے جتنا ماݨ کروں گھٹ اے ، اے سچ ہے جو سرائیکی وسیب دی تاریخ اتنی قدیم اے ، جتنی انسان دی اپݨی تاریخ ۔ سرائیکی وسیب او خطہ ہے جتھاں انسان اپݨے پیریں تے ٹرݨ سکھیا ۔ سرائیکی وسیب دے آثار ایندی سب توں وݙی گواہی ہِن ۔ تاریخی کتابیں دے وچ سرائیکی وسیب کوں ست دریاویں دی سرزمین آکھیا ڳئے تے اینکوں بیت الذہب یعنی سونے دا گھر وی آکھیا ڳے۔ ایہا وجہ ہے جو حملہ آور ہمیشہ سرائیکی وسیب تے حملے تے سرائیکی وسیب کوں نیست و نابود کریندے رہ ڳئے تے سرائیکی وسیب دے لوکیں ہمیشہ حملہ آوریں دی مزاحمت کیتی تے سرائیکی وسیب کوں زندہ رکھیا ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو سرائیکی تہذیب دنیا دے سارے تہذیباں توں قدیم تے وݙی ہے ۔ احٖ وی اے تہذیب پنج لکھ مربع میل تے کھنڈی ہوئی ہے ۔

فخرالدین راضیؔ

سرائیکی ماء ٻولی سانگے ٻہوں کم کرݨ آلے تے پہلا سرائیکی قاعدہ لکھݨ آلے سئیں قاضی فخرالدین راضیؔ 1857ء کوں قاضی علی محمد دے گھر شیرو قدیم ڈیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔کیوں جو آپ نے مذہبی ماحول اچ اکھ کھولی تے آپ دی تعلیم و تربیت وی مذہبی ماحول اچ تھئی۔توڑے جو اوں زمانے دنیاوی تعلیم دا رواج بہوں گھٹ ہا پر ایندے باوجود انہاں مڈل تک تعلیم حاصل کر گھدی ہئی۔تے ول عملی زندگی دا آغاز انہاں ڈی سی آفس ڈیرہ غازی خان اچ کلرک بھرتی تھی کے کیتا۔تے ول ترقی کر کے بطور ریڈر 1914ء کوں ریٹائر تھی گئے۔کیوں جو اپنی ماء بولی نال انہاں کوں والہانہ محبت ہئی ،تہوں انہاں سرائیکی حروف تہجی ترتیب ڈے تے ’’ملتانی بولی دا قاعدہ‘‘ دے ناں نال سب توں پہلے سرائیکی قاعدہ لکھیا۔جیڑھا جو 1893ء اچ شائع تھیا ۔ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ؔدی کتاب ’’سرائیکی ادب دی مختصر تاریخ‘‘ دے مطابق ایندا ڈوجھا ایڈیشن 1927ء ا چ تے ول تریجھا ایڈیشن1933ء اچ شائع تھیا۔’’دیوانِ قاضی راضی ‘‘توں علاوہ32صفحیاں دا آپ دا ہک منظوم مجموعہ ’’کریما نامہ‘‘پہلی واری 1898 ء کوںچھپیا تے ایویں ’’گل انار‘‘دے عنوان نال آپ دا ہک 16صفحے دا منظوم قصہ وی 1899ء وچ چھپ گیا ہاقاضی راضی سئیں دی وفات 1937ء اِچ تھئی، سئیں دی خدمات تے اساں جتنا فخر کروں گھٹ اے۔

فرید ساجد

فرید ساجد دا تعلق بلوچ قوم دے لغاری قبیلے نال ہے ،1974ء کوں سردار پاندھی خان دے گھر پیدا تھیون آلے فرید ساجد بی اے تک تعلیم حاصل کیتی،تے ول 1996ء کوں ادب دے میدان اچ قدم رکھیا۔جڈاں جو اپنے زمانے دے معروف شاعر ،عروض دان تے نقاد اکرم قریشی (مرحوم )توں شاعری دے گُر سکھئے تے فنّی سوجھ بوجھ حاصل کیتی۔شعری ادب ہووے تے بھانویں نثری ادب فرید ساجد ہر حوالے نال ہک پختہ قلم کار ہن تے علمِ عروض تے وی پوری پوری دسترس رکھدن۔لہٰذا ہک ماہر عروضدان ہوون پاروں اوہ وڈے وڈے شعراء دیاں شعری کتاباں تے کئی تنقیدی پمفلٹ شائع کر چکے ہن،جنہاں وچ شعری اوزان دیاں غلطیاں تے خامیاں دی نشان دہی کیتی گئی ہے۔بہر حال پرکھ پڑچول دے حوالے نال فرید ساجد دا ناں پورے سرائیکی وسیب اچ نشابر ہے۔

تصانیف دے حوالے نال ساجد صاحب شعری تے نثری (ملیاں جُلیاں)6کتاباں دے مصنف ہن،تے ایویں کئی کتاباں زیرِ طبع ہن۔جتھوں تک ساجد دی شاعری دا تعلق ہے تاں آپ سرائیکی شاعری دیاں تمام مروجہ اصناف اچ شاعری کریندن۔لیکن انہاں دیاں پسندیدہ صنفاں ڈوہڑہ تے غزل ہن۔

فریادؔ ہیروی

اصل ناں محمد محبوب احمد ہے۔ 1972ء کوں پیدا تھئے۔ ایم اے ایل یل بی توݨیں تعلیم مکمل کرݨ دے بعد وکالت دے شعبے نال منسلک تھی ڳے۔تونسہ شریف شہر اچ رہائش پذیر ہن۔محبتاں ونڈݨ آلے تے ٻہوں چنڳے اخلاق دے مالک ہن تے چنڳی شاعری کریندن۔سرائیکی وسیب تے سرائیکی ماء ٻولی نال ڈاڈھی محبت رکھدن۔

فریاد ہیروی خدا داد شعری صلاحیت دا حامل شاعر ہے آمد دی کِن مِن ہر ویلے اوندے ذہن دی دھرتی کوں تر کریندی رہ ویندی ہے۔تخیّل دی پرواز بلندی تے ونج ونج کے ماء دھرتی تے ول آندی ہے تے اوہ اپنی شاعری اچ ماء دھرتی دے واسی لوکاں دے مسائل تے محرومیاں دی گالھ کریندے۔اوہ ظلم، ڈڈھپ تے نا انصاٖی دے خلاف احتجاج کریندا نظر آندے۔اوہ دھرتی تے موجود ستم شعار لوکاں کوں ہک نظر وی ڈیکھن نہیں چاہندا ،اوہ اپنے وس تک دھرتی توں بد امنی تے خلفشار ختم کرن دا اہر کریندے۔اے حساس دل شاعر معاشرے کوں خوشحال تے پُر امن ڈیکھن چاہندے۔

فضل عباس ظفرؔ

ڈیرہ غازی خان دے شاعر فضل عباس ظفر ؔ دا اصل ناں فضل عباس ہے۔ 1977ء کوں پیدا تھئے۔ میٹرک توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور کانسٹیبل پولیس اچ بھرتی تھی ڳے۔ ڈیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ ٻہوں لاجواب سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں پیار کریندن۔

فضل عباس ظفر دا تعلق کوٹ چھٹہ ضلع ڈیرہ غازیخان نال ہے ۔ظفر صاحب سرائیکی تے اردو ڈوہائیں زباناں وچ شاعری کریندن۔ہُن تائیں آپ دیاں 7کتاباں شائع تھی چکیاں ہن۔شاعری انسان دے اندر دے جذبات دا ناں ہے ۔جیندے ذریعے شاعر اپناں مافی الضمیر لوکاں دے سامنے گھن آندے۔

فضلؔ سوکڑی

ڈیرہ غازی خان دے شاعر فضل سوکڑی دا اصل ناں فضل الٰہی ہے۔ 1977ء اچ پیدا تھئے۔ تعلیم مکمل کرݨ دے بعد آرمی اچ بھرتی تھئے۔ڈیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ ہر کہیں نال محبت نال پیش آنوݨ آپ دا شیوہ ہے۔ٻہوں چنگی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی زبان و ادب اچ آپ دی نویکلی سنجاݨ ہے۔ سرائیکی ماء ٻولی نال بے پناہ محبت کریندن۔فضل سوکڑی دا تعلق چونکہ سنگھڑ دی دھرتی نال ہے،تے سنگھڑ ازل توں مظلوم تے وسائل توں محروم لوکاں دی دھرتی ہے،جتھاں دھرتی واسیں نال ظلم ،زیادتی تے وانج تھیوے تاں اتھاں مزاحمت فطری عمل ہوندے مگر فضل سوکڑی سدھی سامنی مزاحمت کرن دے بجائے اشارے تے کنائے نال اپنی زبوں حالی بیان کریندے۔یاد رہوے جو فضل سوکڑی دا تعلق ملغانی خاندان نال ہے ،مہاندرے لکھاری تے دانشور ڈاکٹر حمید الفت ملغانی آپ دے وڈے بھائی ہن۔

فرحتؔ نواز

محترمہ فرحت نواز 17جون1957ء کوں ڈاکٹر محمد نواز بھٹی دے گھر جام پور ضلع راجن پور اچ پیدا تھئین۔ایم اے انگلش تے ایم اے معاشیات تعلیم حاصل کیتی ۔تے ول محکمہ تعلیم اچ ملازمت اختیار کرکے اپنی عملی زندگی دا آغاز کیتا ،تے زندگی دا ہک طویل حصہ گورنمنٹ پوسٹ گریجو ایٹ کالج ، برائے خواتین رحیم یار خان اچ گزاریا۔تے آخر 2017ء کوں وائس پرنسپل دے عہدے توں ریٹائر تھی گئیاں۔شاعری دے حوالے نال آپ ہک خوبصورت لب و لہجے دی شاعرہ ہن ۔

فیضی شجراء بہاولپوری

فیضی شجراء بہاولپوی دا اصل ناں عبدالمالک ہے  ۔ نذر حسین دے گھر 1968 ء اچ ڄمئے ۔ آپ دا تعلق احمد پور شرقیہ نال ہے ۔ ایم اے سرائیکی ، ایم اے تاریخ تے مطالعہ پاکستان کیتا‘  پیشے دے لحاظ نال مدرس ہِن ۔ 1988ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے ارشد خامر بہاولپوری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی تصیف سرائیکی خزانہ اچ سرائیکی وسیب دیاں 1800 توں ودھ علمی، ادبی ، تاریخی معلومات ہِن ۔

فدائے اطہر

فدائے اطہر غلام نبی خان ڈاہر دے گھر بہاولپور اچ 13 مئی 1945 ء اچ ڄمئے ۔ اردو تے پنجابی اچ ایم اے کیتا تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1965 ء توں لکھݨ پڑھݨ شروع کیتا ۔ رمجھول ، نویکلی سرائیکی اردو ڈکشنری ، سوہݨے دا خلق، کوڑا خواب ، خواباں وچ خیال ، قاسم جلال فن و شخصیت ، ہیر رانجھا انہاندی تصانیف ہِن ۔

فدا حسین شہباز

سئیں فدا حسین شہباز 1958 ء اچ محمد نواز رند بلوچ دے گھر موضع بیلداراں چنی گوٹھ اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1978 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی فیض محمد دلچسپ دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی کتابیں اچ میم کریم دے ݙوہڑے، زلف ملوک ، مٹھا محمد ؐ شامل ہِن ۔

فن خطاطی تے ملتان

میر عبد اللہ ملتانی نے اپݨی خوشنویسی دے ڈنکے ملتان توں دلی تئیں وڄا ݙتے ۔ شیخ سعدی شیرازی ؒالمتوفی 691ھ خود ہک اعلیٰ درجہ دے خوشخط خطاط ہن۔ آپ کوںملتان نال ٻہوں پیار ہا تے سُݨیا ویندے جو آپ ملتان وی تشریف گھن آئے ہن آپ دی تحریر کردہ گلستان ہُݨ وی ملتان دے کہیں ذاتی کتب خانے دی زینت ہے۔

ملتان اچ تیرھویں صدی ہجری اچ وݙے وݙے خطاط پیدا تھئے۔ نواب مظفر خان شہید دے دور گورنری اچ فنِ خطاطی کوں ملتان اچ ٻہوں تقویت ملی۔ حضرت حافظ جمال ؒچشتی ملتانی المتوفی 1236ھ حضرت خواجہ خدا بخش چشتی ملتانی المتوفی 1251ھ حضرت منشی غلام حسن شہید ملتانی المتوفی 1265ھ حضرت پیر دلیر قادری ملتانی جیہیں جید بزرگاں نے فنِ خطاطی کوں نہ صرف عام کیتا بلکہ عامتہ الناس اچ ایندی حق الوسیع اشاعت و ترویج کیتی۔ بذاتِ خود نواب مظفر خان شہید ہک نفیس خطاط ہن تے فن خطاطی اچ تمام اسرار رموز توں واقف ہن۔

حضرت سید عبد النبی ملتانی شہید دا ناں صرف جنگ آزادی دی وجہ نال ای نی بلکہ اعلیٰ ذوق دی خطاطی اچ مشہور ہا۔ مخدوم عبد الہادی مولانا قاضی نور مصطفیٰ قریشی شہید ملتانی علی مردان قادری ملتانی المتوفی 1288ھ حضرت قاضی عبید اللہ چشتی ملتانی المتوفی 1301ھ خواجہ خدا بخش ملتانی سید جلال الدین ملتانی المتوفی 1275ھ جیہیں نفوس قدسیہ نے اپݨے مریدین و حلقہ احباب اچ فن خطاطی کوں جیڑھی پذیرائی بخشی او اپݨی عدیم المثال قائم رکھدی ہے۔ پاکستان د ے معرض وجود اچ آ ونڄݨ دے بعد ملتان اچ فن خطاطی کوں از سر نو عروج حاصل تھیا۔ ایندے اچ حضرت محمد حسن خان کلیم رقم دا ناں تاں نا قابل فراموش ہے۔ جنہاں نے ملتان اچ خوشخطی و فن خطاطی دی شمع روشن رکھی۔

فیض علی فیض

آپ دا اصل ناں فیض علی قلمی ناں فیض تے ابے سئیں دا ناں مستر پلیہ ہے۔ بھٹہ برادری نال تعلق رکھدن۔ 1934ء کوں جام پور اچ پیدا تھئے۔ مڈل توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ بطور درکھاݨ اپݨے فرائض سرانجام ݙیندے پن۔سئیں مہجور بخاری (مرحوم) دی شاگردی اچ 1955ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ جام پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء دھرتی تے ماء ٻولی نال بے پناہ محبت کریندن۔

فہد قتالپوری

سئیں فہدقتال پوری دا اصل ناں اختر عباس ہے۔ 1976ء کوں پیدا تھئے۔ مڈل توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ بطور حجام روزی روٹی دے شغل اچ مصروف ہن۔ملتان اچ رہائش پذیر ہن۔ٻہوں سوہݨی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی زبا ن تے سرائیکی ماء دھرتی نال ٻہوں پیار رکھدن۔

فہد قتال پوری سرائیکی زبان دے جھنگوی لب و لہجے داہک پُر گو شاعر ہے،جیندے شعری مجموعے،پتناں تے بیڑی،انھیر جوانی دا،دلاسے تے یاداں وغیرہ اوندی پُر گوئی دے گواہ ہن۔فہد کوں اپنی ماء دھرتی،ماء بولی تے اپنے وسیب نال فطری اُنس ہے ،تہوں سرائیکی شاعری اوندی نس نس اچ انگڑائی گھندی نظر آندی ہے۔ڈوہڑہ ہووے تے بھانویں نظم،گیت ہووے تے بھانویں غزل اوہ سرائیکی شاعری دیاں تقریباََ ساریاں صنفاں وچ طبع آزمائی کریندا پئے۔

قیس فریدی

سرائیکی ادب دی دنیا وچ قیس فریدی دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ آپ دا اصل ناں مرید حسین ہے۔ سئیں حاجی قطب الدین دے گھر 1950ء اچ خانپور دے نیڑے کھائی خیر شاہ اچ ڄمئے ۔ چھوٹی عمر اچ سرائیکی شاعری شروع کر ݙتی ۔اردو فاضل کرݨ دے بعد محکمہ تعلیم اچ بحیثیت مدرس ملازم تھئے ۔

ٻہوں وݙے شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں وݙے نثر نگار تے ٻہوں وݙے زبان دان وی ہن۔اُنہیں دیاں ٻہوں ساریاں کتاباں شائع تھین، سرائیکی زبان واسطے ٻہوںخدمات ہن ، قیس فریدی غربت دے نال نال کینسر دے مرض نال وی لڑدے رہ ڳن تے اپݨے چھیکڑی ساہ تاݨیں سرائیکی دا کم وی کریندے رہ ڳن، بلاشبہ ایہو جیہیںلوک ر وز روز نی صدیاںبعد پیدا تھیندن۔انہاں دیاں کتاباں ارداس، نمرو ، توں سورج میں سورج مُکھی ، آمشام ، گھاگھر (کلیات) ، پرکھرا، سرائیکی اصطلاحات و مترادفات شامل ہِن ۔ خواجہ فریدؒ دے دیوان دی ترتیب و تحقیق کیتی ۔ کینسر دے موذی مرض نال جنگ لڑدے لڑدے آپ 3 اگست 2018ء کوں سویلے مئو مبارک اچ وفات پا ڳئے ۔

قلعہ مروٹ

ضلع بہاولنگر وچ واقع اے قدیم العہد قلعہ ہے ایں وچ بعض شہیداں دے مزار ہن جنہاں دے متعلق اے مشہور ہے جو کافریں نال جنگ وچ انہاں کوں شہادت نصیب تھئی ۔ قلعے دے ہک مقام کوں بیٹھک مولا علی دے ناں توں یاد کیتا ویندے ۔ اتھاں ہک پتھر تے حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے قدم مبارک دا نشان ہے جیرھا لوکاں دی عقیدت دا خاص مرکز ہے۔

قصہ گانمو سچار

گانموں سچار تے ’’شخصیات ‘‘ دے ضمن اچ کافی کجھ لکھیا ونڄ چکیا ہے۔ ایندا حوالہ ’’اکھا‘‘ اچ وی آیا ہے۔ او صاف گوانسان ہا تے ایندی صاف گوئی توں امرائے سلطنت دی بدعنوانیاں ظاہر تھی ویندیاں ہن۔ کیوں جو گانموں سچار بھرے دربار اچ صاف گاٖلھیں سُݨا ݙیندا ہا۔ ایں طرح درباری ایندے دشمن تھی ڳئے۔ انہاں نے غازی خاں کوں ایندے خلاف بھڑکایا تے یقین ݙیواوݨ دی کوشش کیتی جو گانموں اکثر غلط بیانی توں کم گھندے۔ غازی خان نے انہاں دی گاٖلھیں تے یقین نہ کیتا۔ البتہ انہاں دی تسلی دی خاطر گانموں دا امتحان گھنݨ دا ارادہ کیتا۔ درباریاں نے استدعا کیتی جو ایندا امتحان گھنݨ دی غرض نال درباراچ ایہو جیہاں قصہ سُݨاوݨ دا حکم ݙتا ونڄے جیڑھا سو فیصد سچا تے طویل ہووے۔ ول اساں ایندی کذب بیانی تے ایکوں ٹوکیسوں ۔ اے قصہ ایں علاقے اچ قصہ گانموں سچار دے ناں نال مشہور ہے تے اتھاں ایں قصے دا اُردو خلاصہ جناب عبدالقادر لغاری دی کتاب ’’تاریخ ڈیرہ غازی خان‘‘ توں نقل کیتا ویندے۔

قاصر فریدی

قاصر فریدی دا اصل ناں فیاض حسین ہے ۔ فدا حسین خان کورائی بلوچ دے گھر دیرہ شمس رحیم یارخان اچ 28 فروری 1957 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا شعبہ اختیار کیتا ۔ سرائیکی نثر نگاری اچ ناں بݨایا ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سانول (ناول ) ، جوان تاں ݙیکھ ( خاکے ) ، کوجھے مور مکالمے شامل ہِن ۔ قاصر مرحوم دیاں خدمتاں کوں ہمیش یاد رکھیا ویسی ۔

قلعہ عمر پور

ایہہ گگو توں جملیراساہوکا روڈتے 3/4 کلومیٹر دے فاصلے تے ہے تے پکی سڑک توں تقریباً ہک فرلانگ تے لہندے پاسے ہے ، عمر حیات ڈھڈی قوم دا ہک راجہ ہا ۔ایں جاہ تے اوندی حکومت ہئی تے اوندے ماتحت تقریباً 16 مربع میل دا علاقہ آندا ہئی۔ایہ قلعہ ہک اُچے ٹٻے تے بݨایا ڳیا ہئی ، پاکستان بنݨ توں پہلے ایندی چار دیواری موجود ہئی تے وݙا ٻوہا پوادھ آلے پاسے موجود ہئی تے چاراں کنڈیاں تے مینار بݨیئے ہوئے ہن ۔ ول ایں دے آثار آہستہ آہستہ ختم تھیوݨ پئے ڳئے ہن ، صرف چندگز دی لمبی کندھی پچادھ آلے پاسے کئی سالاں دی داستان اپݨے سینے لاء تے کھڑی ہے ، جیڑھی تقریباً چار پنج فٹ چوڑی اے ، ایہہ کندھی چوٹی ٹائل نما سلھ نال بݨی ہوئی اے تے ایں دی چنائی گارے دی اے ۔ وچ وچ کنگھر تے پتھر وی امدے ہن ۔ تقریباً سارا علاقے وچ سلھاں ، روڑے ،ٹھیکریاں تے بھڄے برتناں دے ٹوٹے کھنڈریئے ہوئے ہن ، کتھائیں کتھائیں ہݙیاں دے ٹوٹے وی نظردن ۔ ایں علاقے دے بزرگ ہرن پیر دی بد دعا نال ایہہ قلعہ برباد تھی ڳیا۔  ݙھڈی قوم دے بندے اتھوں اٹھی تے موضع کھوکھر اں اچ چلے ڳئے ہن ، ایں قلعے بارے ہک تے ایہہ روایت وی ݙسی ویندی ہے جو اے قلعہ کھوتوال دے زمانے نال ای تعلق رکھیندا ہے جݙاں جو ݙوجھے روایت ایہہ ہے پئی جو ایہہ قلعہ اکبر بادشاہ دے دور اچ تعمیر تھیا ہے ، بہرحال ایندی تاریخی اہمیت توں انکار نی کیتا ونڄ سڳدا ۔ 1927ء اچ انگریزاں ایں جاہ توں کجھ کلومیٹر دے فاصلے تے نہر دے کنڈھے عمر پور ریسٹ ہاؤس اساریا ہئی، اتھاں دے ڈھڈی وسنیکاں کوں 11 مربع اراضی الاٹ کر ݙتی ہئی جیں دی وجہ توں ایں قلعے دے نیڑے دا رقبہ سدو خان ڈھڈی ، محمد خان ڈھڈی سکے بھراواں کوں ملیا ، ایں ٹیلے تے موجود مسیت احٖ توں تقریباً پنجاہ سال پہلاں انہاں بݨوائی ہئی ،محمد خان ڈھڈی دے پتر ریاض احمد ڈھڈی ہوران ݙسیا ہے جو ہُݨ صرف کجھ گھرانے اتھاں آباد ہن جݙاں جو باقی ڈھڈی موضع کھوکھراں وچ چلے ڳئے ہن ، صوفی عبدالکریم جموں ( جیندا ݙیرا ایندے نال ای اے ) ہوراں ݙسیا ہئی جو 1960ء اچ ایندی کھدائی تھئی ہئی جیں دی نشاندہی چراغ شاہ نامی بندے کیتی ۔ اوݙوں اتھاں شاہ جہاں دے دور دے سکے ملے ہن ۔

قاسم سیال

سئیں غلام قاسم سیال مہر احمد بخش سیال دے گھر ٹھٹھ گورمانی اچ 14 اکتوبر 1952 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے کر تے ملازمت کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ دھی دھرتی دی ، میݙا عشق وی توں تے ٻیاں کتاباں شامل ہِن ۔ سئیں قاسم سیال دی سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔

قلعہ فرید کوٹ

سرائیکی وسیب دے قلعے وسیب دی عظمت تے بہادری دے نشان ہِن ،1914ء دی جنگ اچ ہندوستان دیاںریاستاں دے جنہاں راجیاں انگریز دی امداد کیتی ہئی، جنگ توں انہاں راجیاں دے خاندان دے بندیاں دے ناں برطانوی حکومت زمیناں الاٹ کیتیاں ہن کیونجو راجیاں دے اپݨے ناں اراضی نہ تھی سڳدی ہئی ۔ اوں ویلھے ریاست فرید کوٹ دا راجہ ہرندرسنگھ ہئی۔اوندے ہک بھرا دا ناں کنور من جیت سنگھ ہئی جیڑھا راجہ کور دے ناں توں مشہور ہئی۔ 1936-37ء دے اچ برطانوی حکومت نیلی بار دے علاقے اچ راجا کور دے ناں شکار گاہ دے طور تے اندازاً ترائے سو مربع اراضی الاٹ کر ݙتی ۔ ایہہ علاقہ بورے والا توں اُبھے پوادھی آلے تقریباً 8 توں 10 میل دے پندھ تے آویندا ہے ۔ جیں دور وچ پاک پتن نہر جاری کیتی ڳئی ’’راجہ کور ‘‘ ایں علاقے اچ چھ وستیاں آباد کیتیاں تے انہاں وستیاں دے وچکار ہک قلعہ تعمیر کرایا جیڑھا تقریباً چار ایکڑ اراضی تے کھنڈیا ہویا ہئی۔ ایہ قلعہ کچی سلھ دا بݨیا ہویا ہئی جݙاں جو وݙے ٻوہے کیتے پکی سِلھ استعمال کیتی ڳئی ہے ، وݙا ٻوہا اُبھے آلے پاسے بݨایا ڳئے ۔ کچی چار دیواری دے اندر ہک وݙا کمرہ ہئی تے ݙوجھی منزل تے ترائے وݙے کمرے بݨائے ڳئے ہن ، نال ای برانڈا وی ہئی ،ترائے چار فٹ چوڑی چار دیواری دے اندر ای ملازماں دے کوارٹر ہن ۔ وݙے گیٹ دے نال ای پوڑیاں وی بݨائیاں ہویاں ہن جیڑھیاں ہُݨ ختم تھی ڳیاں ہن ۔ ایں قلعے وچ مورچے وی بݨئے ہوئے ہن ۔راجہ کور اتھاں آ تے شکار کھیݙدا ہئی ۔ جݙاں جو ایہ قلعہ چک 112/EB وچ آ ڳیا ہے ، ایں وجہ توں ایں چک کوں راجے آلا آکھیا ویندا ہے ۔ جیں ویلھے ایہ قلعہ اساریا ڳیا ہئی اوں ویلھے غلام محی الدین ، راجہ فرید کوٹ دا سرکاری درکھاݨ ہئی ۔اوں ایں قلعے دا وݙا ٻوہا لکڑی دا بݨایا ہئی تے ایہہ ٻوہا فرید کوٹ اچ بݨایا ڳیا ہئی تے اتھوں ای ٹرک اُتے غلام محی الدین اپݨے نال گھن تے اتھاں آیا ۔ دروازے دے ݙو پَٹ ہن ۔ فرید کوٹ توں لہور ، ساہیوال ، عارف والا تے ول بورے والا توں کچے رستے دے راہیں ایہے ٻوہا قلعہ والی آ ڳیا۔ ایہ ڳال ذکر دے قابل اے جو اوں ویلھے بوریوالا توں چیچہ وطنی کوں کچہ رستہ ویندا ہئی ۔ ایں کچے رستے توں پاک پتن نہر دے کنڈھے دے نال نال اوں قلعے تئیں سفر کیتا ڳیا ۔ایں قلعے دا ٻوہا غلام محی الدین ای فٹ کیتا ہئی۔ ایہہ ڳال وی قابل ذکر اے جو جݙاں پاکستان بݨیا تے اوں ویلھے ریاست فرید کوٹ دے مہاجرین زیادہ تئیں ایجھے علاقے اچ آن کے آباد تھئے ۔ ایہہ علاقہ زرعی پیدوار دے لحاظ نال وݙا زرخیز ہے ۔ جݙاں مہاجرین اتھاں آئے تاں ایں قلعے اچ آ تے آباد تھئے ۔ کجھ بݨئے ہوئے کمرے سانبھ گھدے تے کجھ اتھاں بݨیاں ہویاں شہئیں ݙھہا چھوڑیاں تے اپݨی لوڑھ دے مطابق تبدیلیاں کر چھوڑیاں ۔ ہُݨ ایں قلعے دی صرف اُبھے آلی کندھی کھڑی اے تے ایں وچ ٻوہا موجود ہے ۔

قاسمؔ سہانی

انہاں دا اصل ناں محمد قاسم علی ہے۔ 1976ء کوں پیدا تھئے۔ تعلیم مکمل کرݨ دے بعد محنت مزدور ی نال حیاتی دے سفر کوں جاری رکھی پن۔ ڈیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ ہر کہیں کوں محبت نال ملدن۔ سرائیکی ماء دھرتی دے سرائیکی زبان و ادب نال ٻہوں پیار رکھدن۔ آپ وی ٻہوں چنڳی سرائیکی شاعری کریندن۔جگ مشہور افسانہ نگار میر غلام حسن خان حیدرانی دی دھرتی(شادن لنڈ)دا واسی نوجوان شاعر و ادیب قاسم سہانی ہک با شعور لکھاری ہے جیڑھا سرائیکی ادب دی ست رنگی کہکشاں وچ ہک چمکدا ہویا ستارہ ہے ،جئیں بہوں جلدی سرائیکی ادب اچ اپنی سنجان بنائی ہے تے بہوں تیزی نال اگوں تے ودھدا پئے۔ہر صنفِ سخن تے طبع آزمائی کریندا پئے لیکن زیادہ تر مشق اوں ڈوہڑے تے غزل تے کیتی ہے۔علاوہ ازیں قاسمؔ سہانی دا ہک بیا حوالہ مضمون نگار تے کالم نگار دا وی سامنے آندے۔مگر جدید سرائیکی غزل دے بانی حضرت اقبال سوکڑی دے بقول ’’قاسم سہانی غزل دا ہک مہان شاعر بن کے سامنے آسی تے اپنے ہم عصر شاعریں دی قیادت کریسی‘‘بے شک قاسمؔ سہانی اجاں ہُن تاں ادب دی فضا اچ پرواز پکڑی ہے،جے ایویں مشقِ سخن جاری رہی تاں انشاء اللہ ضرور ہک ڈینہ قاسمؔ سہانی وڈے غزل گو شعراء دی صف اچ شامل تھی ویسی۔

قلعہ کہنہ ملتان

ملتان دی قدامت دی ہک اہم نشانی قلعہ کُہنہ ہے۔ جیکوں ہُݨ قاسم باغ آکھیا ویندے۔ اے قلعہ تاریخی، مذہبی، روحانی تے ثقافتی حوالیاں نال اپݨے اندر او خزینے گھٖدی پے جنہاںدا احاطہ کرݨ اوکھا ہے۔تاریخ اے ݙساوݨ توںقاصر ہے جو اے قلعہ کݙاں تے کئیں تعمیر کرایا۔ البتہ ایں دا ݙھڈ پھاڑ تے ایندے اندر جھاتی پاوݨ آلے سرالیگزینڈر کنگھم ایندی تہہ اچوں 800سال قبل مسیح تک دے آثار حاصل کیتن۔انہاں 40فٹ تک کھدائی کیتی ہئی جݙاں جو ملتان دے ابن حنیف نے 20فٹ گہرائی توں ایجھیاں بے شمار چیزاںدریافت کیتیاں جنہاں کوں ݙیکھݨ نال وثوق تھیندا ہا جو ملتان دا قلعہ ہڑپہ دا ہم عصر بلکہ ایں توں وی قدیم ہے۔ شروع اچ قلعہ ݙڈھ میل دے گھیرے اچ ہشت پہلو بݨیا ہویا ہا۔ جیندی باقاعدہ فصیل ہئی جیڑھی ہُݨ منہدم تھی چکی اے 1974ء تک ایندے آثار باقی ہن ۔ فصیل اتنی چوڑی ہئی جیندے تے کئی گھڑ سوار برابر بھڄدے ہن تے ایندے تے 26برج ہن۔

قائد اعظم تے سرائیکی وسیب

بانی پاکستان قائد اعظم محمد علی جناح نال گہرا تعلق ہا ، آکھیا ویندے جو قائد اعظم دے وݙکیں دا تعلق ملتان نال رہ ڳے ، قائد اعظم پاکستان دا دارالحکومت ملتان ، دیرہ غازی خان دے درمیان بݨاوݨ دی سوچ رکھدے ہَن ، قائد اعظم تے ریاست بہاول پور دا ٻہوں گہرا تعلق ہا ، قائد اعظم فرمایا ہا جو پاکستان بݨݨ توں پہلے ہک پاکستان ہا تے اوندا ناں ریاست بہاول پور ، قائد اعظم بہاول پور دے بادشاہ نواب صادق محمد خان عباسی کو محسن پاکستان دا خطاب ݙتا ہا تے ریاست بہاول پور دی پاکستان سانگے اپݨا تن من دھن سب کجھ قربان کر چھوڑیا۔

قاسم سندیلہ

ملک غلام حیدر سندیلہ دے گھر 1970 اچ جلال پور پیر والا اچ پیدا تھیوݨ آلے ایم قاسم سندیلہ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1997 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تاں سئیں احمد خان طارق دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

قلعہ دین گڑھ

صادق آباد تحصیل اچ چولستان دا جیڑھا علاقہ آندا ہے اتھاں ہک پراݨا قلعہ دین گڑھ دے ناں توں موجودہے، پہلے ایں قلعہ دا ناں ترہارا ہا ۔ جیں کوں بہادر خان ہلانی 1171ھ ، 1747ء اچ ہک پراݨے شہر ترہار دے کھنڈرات تے تعمیر کیتا ۔ ایہ جاہ جیسلمیر دی سرحد دے نیڑے واقع ہووݨ دی وجہ توں فوجی نقطہ نگاہ نال وݙی اہمیت رکھیندی ہئی،۔ ایہ وی آکھیا ویندا ہا جو محمد معروف کہرانی دے پُتر ابراہیم خان 1170ھ اچ ایں دی تعمیر شروع کیتی ، جیں کوں ایں دے بھتریجے نور محمد مکمل کرایا، ایں دے دوازے دے اُتلے حصہ تے کلمہ شریف تے تلویں حصے تے فارسی عبارت درج ہئی، جیں کوں ہُݨ سِیوی کھا ڳئی اے ۔ ایہ قلعہ ہُݨ کھنڈرات اچ تبدیل تھی ڳیا ہے۔

قلعہ ولہر

ضلع بہاولنگر دے چولستان اچ دریائے گھاگھرا تے اُبھے پاسوں دریائے ستلج دے کنارے قلعے تعمیر تھئے ، جنہاں دا ذکر تاریخی کتب اچ موجود ہے ۔ ہُݨ یا تاں قلعیاں دے صرف کھنڈر رہ ڳن یا او صفحہ ہستی توں نابود تھی چکئے ہن ، نواب محمد مبارک خان عباسی 1768ء اچ مہاراجہ بیکانیر توں جیں ویلھے ولہر پٹہ توں حاصل کیتا تاں قدیم قلعہ ولہر دے کھنڈر تے قلعہ سردار گڑھ تعمیر کیتا۔ ہک کھوہ قلعے دے اندر جݙاں جو ݙوجھا ٻاہر ہا مگر ݙوہیں دا پاݨی کھارا ہا ۔ اتھوں بیکانیر دی سرحد ڈھائی میل دے فاصلے تے ہے ۔ جݙاں جو 1866ء اچ انگریز پولیٹیکل ایجنٹ دا تقرر تھیا تاں قلعے اچ ترائے توپاں موجود ہن ۔ علاقہ ولہر پٹہ تے حاصل کرݨ دے بعد جݙاں تعمیر شروع تھئی تاں مہاراجہ گنج سکھ والئی بیکانیر ٻہوں ناراض تھیا ۔ ایں اپݨے سردار دیوان مول چند براہیلہ کوں فوج ݙے تے روانہ کیتا جو ایہ علاقہ بازیاب کراوے، جواب اچ مبارک خان عباسی خیر محمد خان تے مہرو خان پرجانی تے کرم خان عربانی کوں زبردست فوج دے نال مزاحمت کیتے بھیڄیا ۔ جنگ اچ بیکانیر افواج دی پسپائی تھئی تے ایں قلعہ دی تعمیر نوممکن تھئی ۔

قلعہ پھولڑہ :

ایہ قلعہ قدیم ہے ، ایں دی بنیاد ریاست بیکانیر دی بنیاد توں وی پراݨی ہے ۔ 1166ھ اچ ایں قلعہ دی حالت ٻہوں خراب تھی ڳئی تاں ایںدی مرمت قائم خان دے پُتر کرم خان عربانی کرائی ہئی ۔ بانی قائم پور قائم خان ایں کوں مضبوط کیتا۔ پچادھی دیوار دے اندر پکا کھوہ ہا جیں دا پاݨی مِٹھا ہا ۔ قلعے دے ہر گوشے اچ ہک ہک برج ہا ، جیں اچ چھوٹے چھوٹے کمرے ہن ،اُبھے پچادھی برج پختہ سِلھاں نال بݨیا ہویا ہا ،قلعے دے ٻاہر مِٹھے پاݨی دے ترائے کھو ہن ، قلعے دے لمے پودھی حصے اچ ہک ترائے منزلہ مکان ہا ۔ جیں دی بالائی منزل ہک چھوٹا جیہابنگلہ نظرآندی ہئی، ایں بنگلے دی پیشانی تے ایہ الفاظ لکھئے ہوئے ہن ۔ ’’ مالک محل محمد اکرم خان داؤد پوتراہ در شہر رمضان 1166ھ ‘‘۔ پھولڑہ دا ناں ہندو راجہ پھول سنگھ ٹھاکر دے ناں تے رکھیا ڳیا ۔ جݙاں جو مقامی روایت دے مطابق ایہ قلعہ ’’ راجکماری پھول ‘‘ تعمیر کرایا ہا ۔ بعض روایات دے مطابق ایں راجکماری دا نان ’’ لاکھا پھولنی ‘‘ ہا ۔

ا حٖ وی قلعیاں دے نیڑے کھنگر سلھیں دے ٹکڑے ملدے ہن ۔ باقی قلعے ( قلعہ مروٹ ،قلعہ جام گڑھ ، قلعہ میر گڑھ ) اچ موجود حالات اچ کھنگھر سلھیں دا استعمال نی ملدا مگر قلعہ پھولڑہ دے ٻاہروں موجود ہک چھوٹے جہے کمرے دے کھنڈر اچ تعمیر دا جیڑھا انداز ورتیا ڳیا ہے، ایں اچ باہر درست سلھیں دی تہہ ول کھنگھر سلھیں دی تہہ ، ول گارے دی بھرتی ، ول کھنگر تے اندرلے پاسے ول درست سلھیں دا استعمال ہے ۔ ایں کمرے دی دیواراں دے چارے پاسے ہوا کیتے سوارخ رکھے ڳئے ہن ، ہر دیوار اچ ݙاہ ݙاہ سوراخ ہن ، جیں دا اندرلا قطر اڈھائی ضرب اڈھائی انچ ہے ۔ایہ قلعہ بالکل کھنڈر بݨ چکیا ہے ، ایہ آبادی اچ گھرا ہویا آبادی دے عین وسط اچ واقعہ ہے ۔ ایں دی 95 فیصد سلھیں غائب تھی چکیاں ہن ۔ حتیٰ کہ ایں دے دروازے دے اڳوں وی مقامی لوکاں گھر بݨا گھدے ہن ، ایہ قلعہ جیرھے جو کݙاہیں اپݨے کھڑکیاں تے جھروکیاں دی بدولت حسین تے پر شکوہ شان و شوکت دا مظہر ہے ۔ ہُݨ محض مٹی دا ڈھیر بݨ چکیا ہے ۔ تہہ خانہ مٹی توں بند تھی چکیا ہے تے محض ہک ٹھیٹر دی صورت رہ ڳئی ہے ۔ میسن دی رائے دے مطابق ریگستان دا او حصہ جیرھا بہاولپور توں بیکانیر تئیں چلیا ویندا ہے ، ایں اچ ٻہوں گھٹ پیدوار تھیندی ہے ، تاہم بعض قطعات ایجھے ہن جتھاں ریت نی پاتی ویندی ۔ پھولڑہ ، مروٹ ، موج گڑھ آباد مقامات ہن تے انہاں اچ اناج دی تجارت تھیندی ہے ۔ پھولڑہ ، بیکانیر دی سرحد تے واقع ہے تے ایں اچ بزار ہن لیکن ایں وچ خرید و فروخت زیادہ کائنی تھیندی ۔ جݙاں جو کرنل ٹاڈ دا آکھݨ ہے جو پھولڑہ تے مروٹ ہُݨ وی کجھ نہ کجھ اہمیت رکھیندے ہن ،پھولڑہ نہایت ای پراݨا ہے ۔ایں قلعہ دا جدید ناں فورٹ عباس ہے۔

قلعہ ڄام گڑھ

قلعہ جام گڑھ دے چارے کنڈیاں تے برجیاں ہن ، قلعے دے تہہ خانیاں کوں ونڄݨ آلے سارے رستے تے برجیاں مٹی توں پر تھی تے بند تھی چکئے ہن ، تاہم مٹی توں ٻاہر موجود آرچ دے نشان ظاہر کریندے ہن جو ایہ تہہ خانے دے رستے رہے ہن ۔ ٻاہرلے دروازے توں اندر ونڄو تاں مٹی اچ دفن ’’ قوسی دروازاں ‘‘ دے آثار ݙکھائی ݙیندن ،قلعے دے اندر تے ٻاہروں لوک سلھیں چا ڳن ۔ ایہ قلعہ چھوٹا ہے ۔ ایں دی وجہ ایہ وی ہے جو قلعہ دے چاریں پاسے وسیع رقبے تے مشتمل آبادی معدوم تھی چکی ہے ۔ البتہ موجودہ صورتحال اچ سڑک اچ لہہ تے لمے دے پاسے قلعے کوں ونڄو تاں سلھیں پکاوݨ آلیاں بھٹیاں دے آثار معلوم تھیندے ہن تاہم باقاعدہ بھٹیاں ݙکھائی نی ݙیندیاں ۔ البتہ مختلف مقامات تے کھنگر سلھیں دے ٹکڑے ملدے ہن ،قلعے دی تعمیر اچ استعمال تھیوݨ آلی سلھیں دا حجم اوہو ہے جیڑھا قلعہ مروٹ دے سلھیں دا ہے ۔ تاہم سلھیں دی لمبائی ، چوڑائی اچ کتھائیں زیادہ ہک ادھ انچ دا فرق ہے ۔ قلعے دے برجاں اچ پرے تئیں ݙٹھے ونڄݨ کیتے لمبائی دے رخ سوراخ ہن ، جنہاں دی چوڑائی تقریباً ترائے انچ تے لمبائی 1.5 فٹ ہے دے نیڑے ہے ۔ 1203 ہجری بمطابق 1785 ء اچ جام خان معروفانی ایں سوہݨے قلعے کوں بہاولپور توں 30 میل پوادھ تے بیکانیر دے سرحد دی طرفوں تعمیر کروایا ۔ ایہ قلعہ مروٹ تے میر گڑھ دے درمیان چک نمبر 303/HR  دے برابر واقع ہے ۔ایں چھوٹے قلعے دی فصیل تے دمدمیاں دی ٻاہرلے پاسے سلھیں دی چݨائی ہئی ۔قلعے دے چاریں میناراں تے کمرے بݨائے ڳئے ہن جیرھے ہُݨ مسمار تھی چکئے ہن ، ہک وݙا برج قلعے دے اندر ہا لیکن ٻاہرلے پاسے کچا برج معدوم تھی چکیا ہے ۔ ایں دا پختہ دروازہ ہُݨ غائب ہے، قلعے دی تعمیر اچ لکڑی دا استعمال کائنی تھیا ، پاݨی کوڑا تے ناقابل استعمال ہے ۔ایہ قلعہ مروٹ تے میر گڑھ دے درمیان واقعہ ہے ۔ میر گڑھ توں ایں دا فاصلہ غربی پاسے چار میل ہے ۔ قلعہ موج گڑھ اچ کھوہ دا مٹھا پاݨی درجہ 13 دا ہا جݙاں جو قلعہ مروٹ اچ ݙو پراݨے کھوہ ہن جنہاں دی نسبت مشہور ہا جو انہاں دا بنیادی پتھر تلونگ ( تانبے ) دے بݨئے ہوئے ہن ، ایہ کھوہ گہرائی اچ گھٹ توں گھٹ 150 فٹ ہے ۔ قلعہ مروٹ دی حیثیت کیونجو چھاوݨی وانگے ہئی تاں کھوہ مٹھے پاݨی دے ہوسن ۔ لیکن قلعہ موج گڑھ توں تقریباً  20 یا 25 کلومیٹر پرے ایں سیدھ اچ قلعہ مروٹ توں تقریباً 10 کلومیٹر پرے قلعہ جام گڑھ تے پاݨی کوڑا تے ناقابل استعمال ہے ۔ جام گڑھ توں اٹھ ، ݙاہ کلومیٹر پرے قلعہ میر گڑھ اچ مِٹھے پاݨی دے پختہ کھوہ دا ذکر ملدا ہے ۔

قلعہ میر گڑھ

فورٹ عباس توں تقریباً 12 میل پرے قلعہ میر گڑھ ٻہوں سوہݨا ہے۔ قلعے دے بُرج بلند تے فصیل چوڑی ہئی ،ٻاہرلی دیوار پختہ لیکن بھاری برجاں اچ کچیاں سلھیں استعمال تھیاں

ہن ۔ 1218ھ بمطابق 1799ء اچ سردار جام خان دے فرزند نور محمد خان ایں کوں تعمیر کرایا ۔ ایں قلعے دے ست مینار تے ہک وݙا مرکزی پھاٹک ہا جیں دے ݙو دروازے ہن ، اندرلا دروازہ لکڑ دا ہا تے ٻاہرلے دروازے اچ لوہے دی چادراں تے سلاخاں دا استعمال تھیا ہا ۔ انہاں میناراں اچ ہک برج پختہ ہا ۔ قلعہ میر گڑھ ، قلعہ پھولڑہ توں 14 میل غربی پاسے ہے ۔ قلعے دے اندر مٹھے پاݨی دا ہک پکا کھوہ ہے جݙانجو قلعے دے ٻاہروں 9 کھوہ ہن ۔ ہُݨ ایہ سارا کجھ حوادثِ زمانہ دی دست برد دا شکار تھی چکیا ہے ۔

ایں قلعے دیاں چھ برجیاں ہن ، ایں قلعے دی خستہ حالی ہُݨ وی باقی قلعیاں جہی ہے‘ ایں قلعے دے سامݨے ایں مرکزی دروازے دے نال سڄے ہتھ ٻاہر ݙیکھݨ تے پرے پرے دا جائزہ گھنݨ کیتے طاق بݨیا ہویا ہے جیندا سائز تقریباً 1.5 یا ݙو فٹ ہے ۔ قلعے دے لمے پاسے ہک مسیت دے آثار ہِن ، اتھاں برجیاں نویں دور دیاں ہن ، جݙاں جو باقی ماندہ عمارت شکستہ تے پراݨی ہے ۔ چھت دا ابھار گولائی اچ ہے تے سجدہ گاہ دے اُتے محراب اندر تے ٻاہر گولائی اچ ہے۔  البتہ محراب دے اطراف اچ بݨئے طاق روایتی انداز دے ہن ، مسیت اچ چھوٹی سلھیں دا استعمال تھیا ہے ،فرش وی اکھڑا ہویا ہے ،انہاں قلعیاں ( مروٹ ، جام گڑھ ، میر گڑھ تے پھولڑہ ) اچ تعمیر دے دوران جیرھا مسالہ استعمال تھیا ہے او چونا ، سرخی ، پسی ہوئی ماش دی دال ، چاول دا بھوسا تے انہاں اجزاء دے ملاپ نال بݨایا ڳئے ، جیرھا ایں زمانے اچ مروج ہا ، قلعیاں دی پختگی اچ قدیمی مسالے دا وی کمال ہے ۔ قلعہ میر گڑھ دے ٻاہروں پوادھ دے پاسے تھوڑے جہے فاصلے تے ہک گنبد نما کمرے دے آثار وی پاتے ویندے ہن ، ݙیکھݨ توں معلوم تھیندا ہے جو ایں دے تلے تہہ خانہ وی ہا جیں دا رستہ مٹی نال بند کر ݙتا ڳئے ۔

قلعہ بہاول گڑھ

امیر بہاول خان ثانی 1791ء اچ ضلع بہاولنگر تحصیل منچن آباد اچ قلعہ بہاول گڑھ تعمیر کرایا ۔ ہُݨ ایہ قلعہ معدوم ہے ۔ تاہم ایں جاہ ایں ناں دی وستی موجودہ ے، لیکن کݙاہیں کݙاہیں قلعہ دی باقیات اچوں تانبے دے سکے مل ویندے ہن ۔ ایں جاہ تے 1870ء اچ چار چار سیر وزن دے ݙو ہزار توپ دے گولے برآمد تھئے ۔ قلعے دے کول ہک باغ ہا، اپݨے دورے دے دوران ݙاہ وگھے رقبہ تے مشتمل ایں باغ اچ نواب محمد بہاول خان ثانی قیام کریندے ہن، ایں جاہ دا ناں قلعے دی تعمیر توں پہلے مسافرنوالہ ہا ۔بہاول گڑھ 1870ء تئیں تحصیل ہیڈ کوارٹر ریہا ہے ۔ علاقہ دئے منتظم کاروائیاں کوں مقامی قبائل ٻہوں پریشان کریندے ہن ، ایں قلعے اچ مضبوط فوج متعین ہئی ،جیں دا مقصد بیکانیریاں دے علاوہ جوئیہ تے وٹو سرداراں دی سرکوبی وی ہا۔ ایہ قلعہ ہُݨ صفحہ ہستی توں غائب ہے ۔ ایجھی کئی قدیم تاریخی عمارات محض مناسب ݙیکھ بھال نہ ہووݨ دی بدولت تباہ و برباد تھی چکیاں ہن ۔

قلعہ فتح گڑھ

امروکا  ریلوے اسٹیشن توں 15 میل اُبھا پچادھ اچ ایہ قلعہ واقع ہا ۔ ایں کچے قلعے دیاں ٻاہرلے پاسوں پختہ سلھیں نصب ہن ۔ قلعہ تے توپاں وی نصب ہن ،ہک کھوہ قلعے دے اندر تے ݙو ٻاہر ہن ۔ ایں دے علاوہ مینہ دا پاݨی جمع کرݨ کیتے ہک ٹوبہ وی تعمیر کیتا ڳیا ہا ۔ علاقہ گوردیا نہ اچ قلعہ فتح گڑھ کوں نواب بہاول خان ثانی تعمیر کرایا ، ایں اپݨے والد محروم فتح خان دے ناں تے ایں قلعہ دا ناں فتح گڑھ رکھیا ۔ ہݨ ایں قلعے دی جاہ تے چار فٹ اُچا مٹی دا ڈھیرہے ۔ ایہ قلعہ انگریزیں  دے ویلھے توں پہلے تئیں عربانی داؤد پوترہ سردار دی تحویل اچ ریہا ، ایہ خاندان قلعے دے قرب و جوار اچ ہُݨ وی آباد ہے۔

قلعہ مبارک پور

جوئیہ تے لکھویرے سرداراں دے شورش دے مقابلہ کرݨ کیتے قلعہ شہر فرید تحصیل چشیتاں دے نیڑے ایں سوہݨے ، اُچے تے کچے قلعہ کوں نواب مبارک خان 1174ھ اچ تعمیر کرایا ۔ایہ دلکش بنگلہ قلعے دے اُبھا دے پاسے وݙے دروازے دے اُتے ہا تے اندر چند عمارتاں وی ہن ۔ ایں قلعے تے ہک وݙی توپ نواب بہاول خان ثانی رکھوائی ۔ 1880ء تئیں قلعے دے لمے دمدے تے ایہ توپ نصب ہئی۔ بعد اچ ایں توپ کوں بہاولپور چھاوݨی اچ منتقل کر ݙتا ڳیا ۔ توپ تے درج ذیل الفاظ کنداں ہن : ’’ نصر جنگ ، سیف الدولہ، محمد بہاول خان عباسی 1217ھ‘‘  ہُݨ ایں قلعہ دے کھنڈرات وی ناپید ہن ۔

قلعہ لوہ کوٹ (لوہا بھڑ)

ضلع جھنگ دے آثار قدیمہ وچ ݙوجھا مشہور ترین برباد شدہ قلعہ لوہ کوٹ ہے جیرھا مقامی زبان وچ لوہا بھڑ دے ناں توں مشہور ہے۔ ایں قلعے دے  اج وی خوشاب ، مظفر گڑھ روڈ تے قصبہ ماچھیوال دے نیڑے آثار موجود ہِن ۔ ایندی متواتر و مسلسل تریخ دیاں کڑیاں نی مل سڳیاں البتہ ایندی قدامت توں اندازہ تھیندے جو یونانی عہد توں پہلے دا ہے۔ ہک محقق دیوتا رام چندر دی اولاد دا ذکر کریندیں ہوئے لکھیے جو رام چندر دا ہک پُتر لئو ہا جئیں لہور وسایا پر لہور ایندی راج دھانی نہ ہئی بلکہ ایندی راج دھانی لوہ کوٹ وچ ہئی جیرھی دریا جہلم دے کنارے ہے لوہ کوٹ کہیں زمانے وچ نہایت خوبصورت اَتے بارونق شہر ہا ایندا قلعہ اتنا وݙا اَتے تکڑا ہا جو اوں تمام علاقے وچ اتنا وݙا ٻیا کوئی قلعہ کائنا ہا جتھاں بعد وچ تاتاری ماچھی خان حاکم بھیرہ نے اپݨے ناں تے شہر ماچھیوال وسایا ۔ ماچھی خان دا وسایا ہویا شہر وی دریا برد تھی ڳیا تے ہݨ تریجھی ڄاہ تے ہک اُچے ٹیلے تے نواں ماچھیوال موجود ہے ۔ ماچھی خان دے عہد وچ لوہا بھڑ موجود ہا یعنی لوہ کوٹ دے برباد شدہ قلعے دے کھنڈر موجود ہن انہاں نے انہاں کھنڈر دے نیڑے نواں قلعہ ماچھیوال تعمیر کرایا ہا۔

قصہ سیف الملوک دا اثر

قصہ سیف الملوک نہ صرف سرائیکی وسیب بلکہ سندھ پنجاب دے شاعریں کوں وی متاثر کیتا۔ ڈاکٹر نبی بخش بلوچی سندھی ادبی بورڈ دی مطبوعہ کتاب ’’ سیف نامو‘‘ اچ لکھدن جو سندھ دے مشہور شاعراں لعلݨ کان لغاری ،حمل خان فقیر تے ایں طرح دے ٻہوں سارے شاعراں مولوی لطف علی دے قصہ سیف الملوک توں متاثر تھی تے شاعری شروع کیتی ۔ حضرت خواجہ غلام فرید سئیں فرمایا جو شاعری دی فصل لطف علی کپ ڳئے ، اساں وݙھ ودے چݨدوں ۔ ایں طرح پنجابی زبان دے شاعراں وی قصہ سیف الملوک دی مقبولیت توں متاثر تھی تے قصے لکھئے ۔ جݙاں قصہ سیف الملوک سرائیکی زبان اچ آیا تاں سینکڑاں شاعر پیدا تھئے تے انہاں اپݨی اپݨی دُھر تے اپݨے اپݨے انداز نال شاعری کیتی ۔ سیفل نامے اچ لکھئے ڳئے جنہاں وچوں مئو مبارک ضلع رحیم یارخان دے مخدوم محمد بخش دا قصہ سیفل ملوک قابل ذکر ہے ۔

قلعہ پنڈی ابن شاہ

ایں قلعے دے آثار شور کوٹ دے شمال وچ شاہی محل دے ہک فرلانگ پَرے موجود ہن ۔ ایں جاہ کوں پنڈی ابن شاہ دے ناں توں موسوم کیتا ویندے ۔ ہک اُچے ٹیلے تے مختصر جہا قبرستان وی ہے اَتے ابن شاہ نامی بزرگ دا مزار وی ۔ ایں قلعے تے یونانی عہد دیاں مہراں اَتے سکے مسلسل ملدے رہییے۔ اتھاں وی ہک مندر دے نشان ملدے ہن جتھاں گھیو دے چراغ بَٖلدے ہن کیونجو ہک خاص جاہ ہݨ تئیں روغن آلود نظر اَمدی ہے ۔ جاہ جاہ بھاہ لڳݨ دے نشان موجود ہن ۔ کجھ عمارتاں دے آثار وی پاتے ویندن پر انہاں وچ کچیاں سِلھیں استعمال تھیاں ہوئیاں ہن ، اتھاں ہک سخت گول پر لمبوترا پتھر پیا ہے جئیں دا وزن ویھ مݨ توں زیادہ ہے اَتے اوں تے سِجھ دی تصویر ہے۔ معلوم تھیندے جو اتھاں ایں قوم دا غلبہ رہیا ہے جیرھی سورج دی پرستش کریندی ہئی اَتے اے پتھر انہاں دے معبد وچ رکھیا ہویا ہا۔

قلعہ ماڑی ہیڈ

شور کوٹ شہر دے شمال وچ ماڑی ہیڈ توں چار میل غروب آلے پاسے ݙو بھڑکیاں موجود ہن ۔ انہاں ݙونہاں دے درمیان ہک فرلانگ دا فاصلہ اوں ویلھے نظر اَمدے لیکن ݙیکھݨ دے بعد اندازہ تھیندے جو اے ݙونہیں بھڑکیاں ہک شہر یا قلعہ دے برباد شدہ کھنڈ ر ہن ۔ اے وی ممکن ہے جو ہک حصہ شہر دا ہووے اَتے ہک حصہ قلعے دا ۔ انہاں ݙونہیں جاہیں دے تانبے دیاں مہراں دستیاب تھیاں جنہاں تے پپل دے پَن دا نقش ہا۔ اینویں لڳدے جو کہیں دور وچ ایں علاقے تے او قوم حکمران رہی جیرھی پپل دی پرستش کریندی ہئی ۔ ہیں کھنڈر توں زمین وچ دفن شدہ ہک شخص دا مکمل ڈھانچہ وی ملیا۔

قلعہ فرید محمود

شور کوٹ توں پنج میل پرے مشرق بنگلہ فرید محمود دے آسے پاسے ٻہوں بھڑکیاں نظر اَمدن ، انہاں دے درمیان ٻہوں کم فاصلہ ہے اَتے انہاں ساریں دی ہک وݙی بھڑکی ہے جیرھی اتھاں غالباً کہیں زمانے دا مضبوط قلعہ ہا۔ آسے پاسے دیاں بھڑکیاں شہر دے مختلف محلے ہن ، ہک نظر ݙیکھݨ دے بعد احساس تھیندا ہا جو صدیاں پہلے اے علاقہ تہذیب اَتے تمدن صنعت اَتے حرفت ، تجارت دولت دے اعتبار نال ٻہوں مشہور ہا۔ اتھاں دیاں تمام بھڑکیاں تقریباً ݙاہ ایکڑ تے کِھنڈیاں ہوئیاں ہن ۔ اتھاں دے لوکاں کوں احٖ تئیں وی قیمتی جواہرات، عقیق ، زمرد، نیلم ، زہر مہرہ، ہیرے ، پتھر اَتے مݨکے مِلین ۔ بلکہ کجھ لوکاں بارے وچ روایت ہے جو او محض غریب ہن پر ایں جاہ توں انہاں کوں ایجھیاں قیمتی چیزیاں ملیاں جنہاں کوں ویچ تے ہزاراں لکھاں دے مالک بݨ ڳئے، زمیناں خرید کیتیاں ، انہاں کھنڈراں دے گرد ہک فصیل دے نشان وی ملدن ۔ ہاتھی دے ݙند دی شکستہ چوڑیاں ، نیزاں دی زنگ آلود شکستہ انیاں ، تیراں دے ٹکڑے ، پتھر اَتے پکی مٹی دے ثابت اَتے ترٹیے ہوئے کھݙائوݨے ، خاکستر شدہ اجناس دے ڈھیرملدن۔ اتھوں ملݨ آلا ہک مٹی دا پکا مجسمہ حیران کن چیز ہے اے مجسمہ کہیں جانور دی شکل دا ہے ۔ ایندا صرف اُتلا حصہ ملیے جیرھا مونڈھے تئیں ہے۔

قومی سنڄاݨ

کہیں وی قوم دی شناخت ٻہوں ضروری ہوندی اے ۔ شناخت مُلکیں دی وی ہوندی ہے ، خطیں دی وی ہوندی اے تے صوبیں دی وی ہوندی اے ۔ اساں صوبے توں وی پہلے اپݨی شناخت منگدوں ۔ اساں اپݨا صوبہ وی شناخت دی بنیاد تے منگدوں ۔ ’’بہاولپور جنوبی پنجاب‘‘ ناں کوئی شناخت کائنی ۔ پہلی ڳالھ تاں اے ہے جو بہاولپور دا ناں عباسی خاندان دے ہِک شخص دے ناں تے ہے ۔ میݙے واسطے سارے عباسی قابلِ احترام ہِن پر اساں اپݨے وطن کوں کہیں شخصی ناںنال منسوب نی کر سڳدے ۔ایویں سعودی عرب دے شاہ سعود دے ناں تے سعودی ناں درست کائنی ، اے ٹھیک اے ہوجو ایندا ݙو حصہ عرب شناخت تے ہے ، حجاز مقدس دا ناں تبدیل کرݨ تے ہِک شخص سعودی ناں غلط ہے ، ایویں بہاولپور ناں وی غلط ہے ، ایویں تُرکی ٹوپی دا وی وسیب دی شناخت نال کوئی تعلق کائنی ۔ اے سارے سوالات ایں سانگے پیدا تھین کہ بہاولپور دے حکمرانیں 200 سال سرائیکی قوم تے حکومت کرݨ دے باوجود او وسیب دی ثقافت کوں اپݨے اندر جذب نی کر سڳئے ۔ ایویں سرائیکی اجرک تے اعتراض کیتا ڳیا ، ہِک سندھی اجرک دے اسٹاکسٹ میکوں آکھیا ’’ تمہاری سرائیکی اجرک نہیں چلے گی ۔ ‘‘ میں اوں کوں آکھیا جو ’’ اے رُک وی نی سڳدی جو تہاݙے قدیم عمارتیں دیاں کندھیاں وی اساݙی سرائیکی اجرک پئی کھڑن ۔ تُساں کیں کیں کوں روکیسو ۔ ایویں وسیب اچوں کجھ لوکیں سرائیکی اجرک دے خلاف محاذ بݨایا تے میں آکھیا جو اے سرائیکی اجرک میݙے پیو دی نی ، سرائیکی قوم دی ہے تے کہیں دا پیو وی اینکوں نی روک سڳدا۔ میکوں آکھیا ڳیا کہ تُساں فریدی رومال دی مخالفت کریندے پیو ۔ میں آکھیا کہ فریدی رومال میݙے اکھیں دا نور اے ، اے رومال میݙا ابا وی پیندا ہئی ، میں وی پینداں پر اے سرائیکی قوم دی شناخت نی بݨ سڳدا کہ اتھاں مسلک ، فرقے دے مسائل اِن ، مذہب دی ڳالھ وی وچ آ ویندی اے ۔ جݙاں جو سرائیکی اجرک سرائیکی قوم دی نشانی اے ، ایندے وچ نہ کہیں مسلک دی ڳالھ اے ، نہ مذہب دی ڳالھ اے ، اے اساݙی سرائیکی قومی شناخت اے۔

قربانی دا صلہ؟

1818ء وچ اسلامی سلطنت ملتان کوں ہڑپ کرݨ دے بعد رنجیت سنگھ بہاولپور کوں پنجاب اچ شامل کرݨ دی کوشش کیتی تے ریاست تے تابڑ توڑ حملے شروع کر ݙتے، ریاست دی بقاء تے سلامتی کیتے انگریز سرکار کوں محدود اختیارات ݙیوݨے پئے پر نواب آف بہاولپور انگریز واسرائے دے استقبال کیتے کݙاہیں نہ ڳئے ۔ وݙے وݙے امراء آندے رہے ، نواب بہاولپور اپݨی شان نوابی کوں نہ چھوڑیا پر جݙݨ ہندوستان توں مہاجرین آئے تاں نواب آف بہاولپور ریلوے اسٹیشن بہاولپور تے استقبال کیتے موجود ہن تے مہاجرین دی خوراک تے ݙوجھی ضروریات دی نگرانی خود کریندے پئے ہن ۔ نواب بہاولپورمہاجرین کوں لکھاں دکاناں ، مکانات تے ݙوجھے علاقیاں دی نسبت کئی گنا زیادہ اراضی دے کلیمی ݙتے پر انہاں ڳالھیں دا ذکر احٖ کیوں مفقود ہے ؟ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ دی ہے جو وائسرائے دا استقبال نہ کرݨ والا نواب پناہ گیریں کوں بھاکل پیندا کھڑا ہا، پر احٖ اسیݙے مہاجرین بھرا اپݨے محسن کوں پنج سو مندے ݙیندن ، اوندا کیا جرم ہا؟ اوندا جرم اے ہا جو سرائیکی ماء دے گھر ڄایا ہا۔

استحکام پاکستان نواب آف بہاولپور اپݨی تمام فوج تے ریاستی مشینری پاکستان دے حوالے کیتی ، عدلیہ انتظامیہ دا پورا سسٹم پاکستان دے حوالے کیتا۔ حفیظ جالندھری تے چوہدری رحمت علی جہے ہزاراں شاعر دانشور پاکستان دے حوالے کیتے ۔ مختصر اے جو کیڑھی ایجھی چیز ہئی جو انہاں پاکستان کوں نہ ݙتی پر ایندے بدلے ریاست دے لوکاں کوں کیا ملیا؟بہاولپور ریاست کھسیج ڳیا۔ستلج دریا ویچ ݙتا ڳیا ۔ رقبے ہڑپ کر گھدے ڳئے ۔ تجارت ، صنعت ، زراعت سمیت روزگار دے وسائل کھس گھدے ڳئے۔

کیا ایں طرح بھرا بندی ہوندی ہے ؟ اہل دانش خود ایمانداری نال فیصلہ کرن جو ریاست بہاولپور دی عوام یوم آزادی کیتے کیا دعائیں منگن ؟ اے صرف سرائیکی وسیب دے ہک حصے بہاولپور دا ذکر ہے ۔ سارے سرائیکی وسیب دی پاکستان واسطے خدمات دا احاطہ انج تھیسے۔ یاد رکھݨا چہیدے جو ٻئے سرائیکی علاقے دیاں خذمتاں کہیں توں گھٹ کائنی ۔

قلعہ گڑھی اختیار خان تے خانپور

خانپور شہر دی بنیاد بہاول خان ثانی قلعہ گڑھی اختیار خان کوں فتح کرݨ دے بعد 1806ء اچ رکھی ، انہاں اِتھاں عالیشان مسیت بݨوائی ۔ خانپور دے ہک پراݨے قلعے دی تعمیر و مرمت کرائی ۔ خانپور کوں نظامت دے صدر مقام دا درجہ ݙتا۔ ڈسٹرکٹ جیل ، عدالتاں تے ݙوجھیاں سرکاری عمارتاں وی بݨوائیاں ۔ ݙیکھدے ای ݙیکھدے خانپور عالیشان شہر بݨ ڳیا ، بازار تے تجارتی مرکز قائم تھئے ، جنس مثلاً پھُٹی ، اناج ، سبزی تے پھل فروٹ دی ٻہوں وݙی منڈی وی بݨ ڳئی ۔ ایںطرح بہاولپور دے بعد خانپور کوں ریاست دے سب توں وݙے تے مرکزی شہر دی حیثیت حاصل تھی ڳئی ۔ 1871ء اچ خانپور اچ تباہ کن سیلاب آیا جیندی وجہ توں خانپور غرق تھی ڳیا تے سب کجھ نیست و نابود تھی ڳیا ، پر خانپور دے باہمت لوکاں کجھ سال دے عرصے اچ خانپور کوں ہک دفعہ ولا تعمیر کر ݙتا۔ 1874ء اچ خانپور کوں میونسپلٹی دا درجہ ملیا تے اتھاں جدید طرز دی سولائزیشن زندگی دا آغاز تھیا ۔ میونسپل کمیٹی ہک خودمختار ادارہ ہئی ، اوندی آمدنی خرچیں توں وافر ہئی ، اے کمیٹی شہریاں کوں اعلیٰ سہولتاں ݙیوݨ دے نال نال بچت اتنی کر گھندی ہئی جو درالحکومت بہاولپور دی میونسپلٹی خانپور دی بلدیہ توں قرض گھندی ہئی ۔ خانپور شہر دیاں سڑکاں تے ڳلیاں کوں پکا کیتا ڳیا ۔ خانپور دی صدر بزار کیتے ایجھیاں سلھیں منگوائیاں ڳیاں جیڑھیاں چمکیلیاں تے لیسویاں ہن ، اوجھیں سلھیں دا نمونہ تے تصور صرف دلی یا ملتا ن اچ موجود ہا ۔

قلعہ دوراں پور

شور کوٹ شہر توں چار میل جنوب آلے پاسے وستی دوراں پور توں گھن تے وستی جرالہ تئیں یعنی شرقاً غرباً اَٹھ میل اَتے شمالاً جنوباً بارہ میل دا علاقے اویں تاں کھلا ڈلا میدان ہے ایں تے بھڑ کی یا ٹیلے نظر نی اَمدے پر اے کھلا میدان ٹھیکریاں اَتے ترٹیاں پھٹیاں سِلھیں نال بھریا پے ۔ ہالی لوکیں اے زمین زراعت کیتے پورے طور تے استعمال نی کیتی ۔ البتہ کھٹݨ دے دوران ایں میدان وچ چووی مربع فٹ حد دے کھو دستیاب تھئن ۔ مٹی دے ایجھے برتن وی ملدن جنہاں تے سکندر یونانی دیاں تصویراں مہاتما بدھ دیاں تصویراں منقش ہن ۔

قلعہ پنڈی آباد گراں

شور کوٹ شہر توں ݙو میل مشرق وچ ہک چھوٹی جہی بھڑکی ہے جتھاں اجکل پنڈی آباد گراں دے ناں توں موسوم کیتا ویندے ۔ اے جاہ ݙڈھ سو سال پراݨی غیر آباد ہئی ، بعد وچ ضلع ہوشیار پور دے کاشتکاراں نے اتھاں آ تے زراعت شروع کر ݙتی اَتے اے علاقہ انہاں دے ناں توں مشہور تھی ڳیا۔ اتھاں قلعے دے کھنڈر 125ایکڑ رقبے تے کھِنڈیے ہوئے ہن ، بعض جاہ جھِکے کھڈے اَتے غار وی نظردن ۔

قلعہ چنیوٹ

چنیوٹ شہر وچ ݙو عظیم الشان قلعیاں دے آثار ملدن ، انہاں وچ ہک قلعہ رنجیتی ہے جیرھا نواب وزیر خان حاکم لہور نے شاہ جہان دے عہد وچ تعمیر کرایا ہا۔ ایں قلعے دی عمارت تباہ و برباد تھی چکی ہے ، لوکاں اینکوں رہائشی مکانات بݨا گھدن، ہݨ ایندی نشانی صرف خستہ دیوار موجود ہے اَتے چند قبریں وی ہن کجھ درختاں دے جھنڈ ہن ، اے ٹیلہ کم و بیش ایں ویلھے ݙو سو فٹ اُچا ہوسے اَتے ترائے ایکڑ تے محیط ہوسے ۔

قلعہ شاہ گڑھ

قلعہ شاہ گڑھ دریائے چناب دے مغربی کنڈے واقع شہر مظفر گڑھ توں تقریباً ݙاہ پندرہ کلو میٹر دور جنوب مغرب وچ واقع ہے۔ اے کچا قلعہ مونڈکا شاہجمال روڈ تے واقع موضع دولت پور وچ ہے۔ ایندے جنوب مغرب وچ کینجھر(شاہجمال ) تے مشرق وچ خان گڑھ‘ شمال مشرق وچ مظفر گڑھ سٹی ہے ۔ اے گمان غالب ہے جو اے قلعہ مغلیہ بادشاہ نور الدین جہانگیر دی ملکہ نور جہاں نے تعمیر کرایا ہئی۔کیوں جو اے ہک صحرائی علاقہ ہے تے ایں دور وچ اتھاں ہرن ٻہوں ہن تے اتھاں ہرن دا شکار کیتا ویندا ہئی۔ ایندے ہمعصر تے ہکوجہے علاقے نور پور تھل ضلع خوشاب‘ مَنکیرہ ضلع بھکر‘ چوبارہ ضلع لیہ تے رنگ پور کھیڑا ضلع مظفر گڑھ دے ریت دے ٹیلے جتھاں مغلیہ دور وچ چوکیاں ہوندیاں ہن تے ریت دے ٹیلیاں دی وجہ نال اتھاں اُٹھ استعمال کیتے ویندے ہن۔

کے ایل گابا

وسیب دی ہک شخصیت سئیں کے ایل گابا 1899ء اچ موضع سہو والا ( لیہ ) اچ پیدا تھئے۔ صاحب طرز ادیب یکم مارچ 1933ء کوں اپݨی اہلیہ سمیت مولوی محمد علی لاہوری دے ہتھ تے اسلام قبول کیتا۔ مسلمان عمائدین لاہور اچ ہک وݙی تقریب منعقد کیتی ۔ علامہ اقبال کنہیا لال توں انہاں دا ناں خالد لطیف تجویز کیتا۔ لیکن آخر کار ہندی قوم پرستی ترک نہ کر سڳے۔ مولانا ظفر علی خان دا انہاندے بارے اچ آکھݨ ہا جو گابا مسلمان تھیا وی تاں کیا تھیا او مرزائی تھی ڳیا، ایں توںچنڳا ہا جو ہندو راہندا۔ عیش و عشرت دی زندگی گزارݨ آلا ایہ معروف قانون دان نہایت کسمپرسی دی حالت اچ لاہور اچ انتقال کر ڳیا۔

کے سری بترا

سئیں کے سری بترا خان گڑھ دے راہݨ آلے ہن، انہاں اپݨی آپ بیتی اچ تقسیم پاک و ہند دے دوران مسلمان احباب دی انسان دوستی کوں خوب سراہا، جنہاں آڑے وقتاں اچ وی انہاں دا ساتھ نبھایا۔

کنور مہندر سنگھ بیدی

کنور مہندر سنگھ بیدی سحر ساہیوال اچ پیدا تھئے۔ تقسیم توں پہلے ملتان تے مظفر گڑھ دے مشاعریاں اچ باقاعدگی نال شرکت کریندے ریہے۔ بعد کئی وݙیاں مشاعراں اچ شریک تھئے۔

کندن لال کندن

کندن لال کندن اپݨی کتاب’’ رباعیات و ماہیے اور ماہیے کی ہیئت ‘‘ مطبوعہ 2007ء اچ وطن دے حوالے نال اپݨے کوائف اچ قصبہ کوٹ قیصرانی تحصیل تونسہ شریف ضلع دیرہ غازیخان لکھیا ہے ۔ انہاں ݙینہاں دہلی اچ قیام ہے ، ٻئی مطبوعات اچ ارمغانِ کندن، مثنوی لذتِ عشق، رباعیات اختر ، تاریخی مثنویاں ، ارمغان عروض شامل ہن۔

کمار پاشی

4 جولائی 1935ء کوں بہاولپور اچ پیدا تھئے، افسانیاں تے ڈرامیاں دے علاوہ چھ توں ودھ شعری مجموعے شائع تھئے۔ رسالہ ’’ سطور ‘‘ دے مدیر ریہے ۔ ہک اشاعتی ادارہ سطور پرکاش دے ناں توں قائم تھیا ، دِلاس یاترا، روبرو ، ایک موسم میرے دل کے ندر ایک موسم باہر ، قابل ذکر تصانیف ہن ۔ پاک و ہند دے ادبی جرائد اچ انہاں دا کلام باقاعدگی نال شائع تھیندا ریہا۔

کزن نی سوتر مسات آکھو

احساس کمتری دا شکار پڑھے لکھے نینگر اپݨے رشتے جݨواون ویلے انگریزی لوظ ’’کزن‘ ‘ دااستعمال زیادہ کریندن۔ایں چھوٹے لوظ دے استعمال نال کوئی پتہ نی لگدا جو ’’کزن‘‘ مسات اے،ملیر اے سوتر اے ،پوپھیر اے یا کوئی ٻئی بلا اے؟جݙاں جو سرئیکی جیڑھی جو انگریزی توں زیادہ بلیغ زبان ہے دے وچ رشتے جݨواوݨ ویلھے پتہ لڳدئے جو مسات کیا ہوندے ، ملیر کیا ہوندے ، سوتر کیا ہوندے ، چاچا کیا ہوندے تے ماماں کیا ہوندے ۔ جتنا تھی سڳے ایں لوظ دا استعمال گھٹ کرو تے ہر معاملے اچ اپݨی مٹھی ٻولی ورتو ، ٻئی زباناں دی ملاوٹ تے علامت توں بچو۔

کاظم شاہ نازکؔ

اصل ناں کاظم حسین شاہ ہے۔ 1972ء کوں دیرہ اسماعیل خان اچ پیدا تھئے۔ سرائیکی زبان نال آپ کوں اتنا پیار ہے جو ان پڑھ ہووݨ دے باوجود آپ سرائیکی شاعر ی اچ نویکلا مقام بݨائے۔سرائیکی ماء دھرتی تے زبان توں ا ولے گھولے تھیندن۔

سید کاظم شاہ نازکؔ ڈیرہ اسماعیل خان دے ہک موزوں طبع فطری شاعر ہن ۔جیڑھے ان پڑھ ہوون دے باوجود ترائے شعری کتاباں دے خالق ہن۔کیوں جو شاعر تلمیذ الرحمن ہوندے تہوں اے ان پڑھ ہرگز نہیں تھی سگدے۔اوہ آہدن تاں شاعر جم کے نہیں بندا بلکہ شاعر بن کے جمدے ایہا ای وجہ ہے جو کاظم شاہ ناز ک جماندرو شاعر ہے،جیکوں شاعری اللہ تعالیٰ دی طرفوں ودیعت تھئی ہے۔نازک سئیں دیاں شعری تخلیقات ،ہتھ کیوں جوڑوں،پازیب تے امڑی۔انہاندی خدا داد شعری صلاحیت دا ثبوت ہن۔

کاظم شاہ نازک دی تریجھی کتاب ’’امڑی‘‘ اپنی نوعیت دی ہک انوکھی کتاب ہے، جیندے وچ ساری شاعری بے نقطہ ہے ۔میں سمجھداں جو بغیر نقطیاں دے ہک شعر لکھن وی مشکل ہے ۔مگر کاظم شاہ نازک 128صفحیاں تے مشتمل ایہ بلا نقطہ شعری کتاب لکھ کے عام شاعراں کوں چونکا ڈتے۔ایہ کوئی معمولی کم نہیں بلکہ شاعر دا کمال ہے!ایں توں پہلے مٹھڑا چولستان دے شاعر نادر لاشاری تے بے زر شجاع آبادی دیاں وی بلا نقظہ شعری کتاباں چھپ چکیاں ہن ۔پر سید کاظم شاہ نازک ؔ دی کتاب امڑی2016ء وچ اکادمی ادبیات پاکستان توںایوارڈ گھن کے اپنی اہمیت منوا گھدی ہے ۔

کارخانے

سرائیکی وسیب اچ احٖ تک ٹیکس فری انڈسٹریل زون نی بݨایا ڳیا ۔ حالانکہ سرائیکی وسیب زرعی خطہ ہے ، اتھاںخام مال تے افرادی قوت وافر مقداراچ موجود ہے ول وی سرائیکی وسیب اچ جیڑھے کارخانے کم کریندے پن انہاں دے وچ بجلی گھر ،ڈھوڈک آئل اینڈ گیس ریفائنری ، شوگر ملاں ، کپڑے دے کارخانے ،سیمنٹ فیکٹری ، ٹریکٹرفیکٹری ، لوماں ، ٹیکسٹائل ملاں ،کاٹن فیکٹریاں ، وولن ملاں ، پلاسٹک، ماربل کارخانے، فوڈانڈسٹری ،فلور ملاں، کھاد دے کارخانے، گتہ تے برتن فیکٹریاں ، برف تے تیل دے کارخانے ،گھیو تے صابݨ دیاں مِلاں، تھاں بݨاوݨ آلے کارخانے، پرنٹنگ انڈسٹری تے گھریلو دستکاریاں داوسیع کاروبار موجود اے۔ جیکر اتھاں ٹیکس فری انڈسٹریل زون بݨائے ونڄن تاں اے خطہ سب توں وݙا کاروباری، تجارتی تے صنعتی مرکز بݨ سڳدے ۔

کبیروالا

کبیر والاضلع خانیوال دی تحصیل ہے۔ لاہور ملتان روڈ خانیوال توں 9میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ تحصیل دا صدر مقام پہلے سرائے سدھو اچ ہا لیکن سدھنائی نہر دی تعمیر دے نال ای اتھاں منتقل تھی ڳیا۔ صنعتی لحاظ نال حالی ترقی یافتہ کائنی۔کپاہ دے ݙو کارخانے، گھیو دا کارخانہ تے ہک برف دا کارخانہ ہے۔ طلبہ کیتے انٹر کالج طالبات کیتے ہائی سکول ہن۔ دینی مدارس اچ عربیہ تے دارالعلوم عید گاہ قابل ذکر ہن۔ ہک جدید ہسپتال وی بݨایا ڳیا ہے۔ جھنگ روڈ تے نویں غلہ منڈی قائم کیتی ڳئی ہے۔ اتھاں حضرت شیخ کبیر دا مزار مرجع خلائق ہے۔ انہاں دی نسبت نال کبیروالا سݙویندا ہے۔

کھڑک سنگھ دے ڄمݨے تے عیاشی

9مارچ 1821ء کوں رنجیت سنگھ دا پُتر کھڑک سنگھ پیدا تھیا تاں رنجیت سنگھ وݙا جشن منایا ۔ شراب دے واٹر وہا ݙتے۔ نامی گرامی کنجریاں سݙیاں، خُسرے تے نچݨ آلے چھوکرے سݙے ڳے۔ لکھاں خرچ کیتے ڳئے خزانہ خالی تھی ڳیا تاں رنجیت سنگھ صوبہ ملتان دے علاقیاں اِ چ لٹ مار داحکم ݙتا، سکھاں اسلحے تے بدمعاشی دے زور تے صوبہ ملتان دے مختلف علاقیاں ظلم دی حد کیتی تے لکھاں کروڑاں دا مال اسباب لُٹ ڳے۔ ڈھیر سارے لوک سکھ ڈاکواں دی مزاحمت کریندیں شہید تھئے۔ تاریخ بھکر دے مصنف نور محمد تھند لکھدن جو بھکر دے علاقے وچ وی سکھیں لُٹ مار کیتی ہئی۔جاہ جاہ تے سکھیں دے ظلم دیاں داستاناں تہاکوں ملسن، ایجھے موقعے تے آکھیا ڳیا اوترا ڄمدا نہ ڄاوے ہا ۔

کریم بخش خیر

اصل ناں کریم بخش قلمی ناں کریم بخش خیر تے ابے سئیں دا ناں غلام حسین احمداݨی ہے۔ احمداݨی بلوچ قوم نال تعلق رکھدن۔ 1958ء کوں وستی احمداݨی دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کیتی ایجوکیشن اچ ملازمت اختیار کرگھٖدی۔ سئیں احمد خان طارق مرحوم دی شاگردی اچ 1988ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ دیرہ غازی خان اچ ر ہائش پذیر ہن۔ ٻہوں مخلص دوست شخصیت ہن۔

کچاکھوہ

کچا کھوہ ضلع خانیوال دا ہک قصبہ ہے۔ ساہیوال خانیوال ریلوے لائن کنوں تقریباً چوݙاں میل دے فاصلے تے ہے۔ اے قصبہ پاکستان نیشنل ہائی وے تے واقع ہے۔ اتھاں کپاہ ، اٹا پیہیݨ تے تیل کݙھݨ دے کارخانے ہن۔ خاندانی منصوبہ بندی دا مرکز، مارکیٹ کمیٹی، تھاݨہ، ڈاک خانہ، بینک ،مربوط دیہی ترقیاتی مرکز، ہسپتال، ہائی سکول، اہم سرکاری ادارے ہن۔ مدرسہ معراج العلوم، مرکزی جامع مسجد، اہم دینی تے روحانی مراکز ہن۔ راجہ بازار تے پیر بازار کاروباری مراکز ہن۔

کشور لودھراں

کشور لودھراں دا اصل ناں نثار احمد ہے ۔ عبدالستار قریشی دے گھر ݙانوراں تحصیل و ضلع لودھراں اچ 1971 ء اچ اکھ کھولی ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پینٹر تے آرٹسٹ ہِن ۔ 1997ء توں شاعری شروع کیتی ۔ حنیف کھاکھی انہاندے استاد ہِن ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ غم پلدا پے ، پھول چمن کے ، دل نی راہندا، بڈھے ہو گئے ہوݨ توں پہلے ‘ ہُݨ کتھ ٹر ڳئیں تے ٻیاں شامل ہِن ۔

کلاچی

کلاچی دیرہ اسماعیل خان دا ہک اہم تے سوہݨاں شہر ہے۔ اتھاں دے لوکاں دا عام پیشہ زراعت ہے۔ روغن دار لکڑی دا کم تے چاقو بݨاوݨ گھریلو صنعتاں ہن۔ اتھاں دے خربوزے ٻہوں مشہور ہن۔ ہک انٹر کالج ہے طلبہ و طالبات سانگے انج انج ہائی سکول وی ہن۔

کلور کوٹ

کلور کوٹ ضلع میانوالی اچ واقع ہے۔ میانوالی ملتان ریلوے لائن تے بھکر توں 39میل دے فاصلے تے دریائے سندھ دے کنارے واقع ہے۔تھل ڈویلپمنٹ اتھارٹی نے ایکوں ضلع دے ݙوجھے مقامات نال ملاوݨ کیتے پختہ سڑکاں تعمیر کرایاں ہن۔اے زرعی اجناس دی وݙی منڈی ہے۔ زراعت پیشہ افراد دی وجہ نال زرعی کالونی وی ہے۔ محکمہ انہار نے ا پݨی ’’کینال کالونی‘‘ انج تعمیر کیتی ہے۔ طلبہ تے طالبات کیتے ہائی سکول، ڈسپنسری، شفا خانہ حیوانات ، تھاݨہ، ڈاک خانہ وی ہے۔

کمرمثانی

اے ضلع میانوالی دا ہک قصبہ ہے۔ بنوں ماڑی انڈس ریلوے لائن تے کالا باغ توں 13میل دے فاصلے تے دریائے سندھ دے کنارے آباد ہے۔ اے مکڑوال دی کوئلے دے کاناں کیتے مرکزی اسٹیشن دی حیثیت رکھدے۔ ’’کول منرل انٹرپرائز‘‘ اتھاں دا اہم تجارتی ادارہ ہے۔ اتھاں دیہی مرکز ہے۔نواحی دیہات سانگے غلہ منڈی دی حیثیت وی حاصل ہے۔ کئی بینکاں نے اتھاں اپݨیاں شاخاں قائم کیتیاں ہن۔ تعلیمی اداریاں اچ گورنمنٹ ہائی سکول فابوائز تے گورنمنٹ گرلز مڈل تے پرائمری سکول شامل ہن۔

کوٹ چھٹہ

کوٹ چھٹہ ڈیرہ غازی خان کشمور روڈ تے ڈیرہ غازی خان توں 12میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ہک پختہ سڑک چوٹی زیریں کوں وی ویندی ہے۔ حکومت پنجاب نے زراعت کوں فروغ ݙیوݨ تے مقامی کساناں کوں زرعی سہولتاں فراہم کرݨ دی غرض نال مربوط دیہی ترقیاتی مرکز قائم کیتا ہے۔ چھوہراں تے چھوہریں سانگے سکول ہن۔ ایں توں علاوہ ڈاکخانہ، تھاݨہ، سول ڈسپنسری تے بینک وی قائم ہے۔

کوٹ سمابہ

کوٹ سمابہضلع رحیم یار خان دا مشہور قصبہ ہے۔اے رحیم یارخان تے خان پور توں پندرھاں پندرھاں میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایں قصبے دی بنیاد 1754ء اچ علی مراد خان دے پُتر سمابہ خان نے رکھی ہئی۔ پہلے ایندے گرد قلعہ نما دیواراں ہن جیڑھیاں ہُݨ منہدم تھی ڳیاں ہن۔ قیام پاکستان توں پہلے اے ہندواں دا قصبہ ہا جو تجارت پیشہ ہن۔ ایں توں ترائے میل دے فاصلے تے عیسیٰ خیل اسٹیٹ ہے۔ اتھاں کئی زرعی فارم ہن تے ہک زرعی آلات تیار کرݨ دا کارخانہ وی ہے۔ طلبہ تے طالبات کیتے انج انج ہائی سکول، دیہی صحت مرکز، غلہ منڈی، لیڈی ہیلتھ سنٹر تے کئی دینی مدارس وی ہن۔

کوثر نیازی

سرائیکی وسیب نال تعلق رکھݨ آلے مولانا کوثر نیازی صحافی ، خطیب تے شاعر ہن۔ 21اپریل 1934ء کوں پیدا تھئے۔ زمانہ طالب علمی توںای عملی سیاست اچ حصہ گھنݨا شروع کر ݙتا۔ تحریک پاکستان دے زمانے اچ مسلم سٹوڈنٹس فیڈریشن دے جنرل سیکرٹری وی ریہے۔پنجاب یونیورسٹی توں اُردو ،عربی تے فارسی اچ آنرز کیتا۔ تعلیم توں فراغت دے بعد صحافت دے پیشے نال منسلک تھی ڳے تے لاہور توں شائع تھیوݨ آلے جماعت اسلامی دے روزنامہ ’’تسنیم‘‘ تے روزنامہ ’’کوثر‘‘ دے مدیر ریہے۔ 1960ء اچ  ہفت روزہ ’’شہاب‘‘ جاری کیتا جیڑھا بعد اچ ’’پاکستان پیپلز پارٹی ‘‘ دا ترجمان بݨ ڳے۔خود مولانا صاحب وی پیپلز پارٹی دے سرگرم کارکن بݨ ڳئے تے ٻہوں جلدی پارٹی دے سیکرٹری اطلاعات مقرر تھئے۔ یحییٰ خان دے مارشل لاء دے دور اچ انہاں کوں انہاں دی تقریر تے تحریراں دی بناء تے پنج سال دی سزا سُݨائی ڳی لیکن دسمبر 1970ء دے عام انتخابات اچ قومی اسمبلی دے رکن منتخب تھئے۔ پیپلزپارٹی دی حکومت قائم تھئی تاںوزیر اطلاعات و نشریات حج و اوقاف مقررتھئے۔ ذوالفقار علی بھٹو دی وفات دے بعد پیپلز پارٹی نال وابستہ رہندے ہوئیں ’’پروگریسو پیپلز پارٹی ‘‘قائم کیتی۔ ول 1986ء اچ ’’نیشنل پیپلزپارٹی‘‘ اچ شامل تھی ڳے۔ بے نظیر بھٹو دے پہلے عہد حکومت اچ اسلامی نظریاتی کونسل دے چیئرمین بݨائے ڳے۔ 19 مارچ 1996ء کوں دماغ دی رڳ پھٹݨ نال فوت تھی ڳے۔ ہک درجن توں ودھ کتاباں تصنیف کیتیاں۔

کہروڑ پکا

کہروڑ پکاضلع لودھراں دی تحصیل تے اہم تاریخی قصبہ ہے۔ اہم زرعی منڈی وی ہے۔ سمہ سٹہ ریلوے لائن تے لودھراں توں بذریعہ ریل تے سڑک 18میل تے ملتان توں 70میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ قبل اسلام اتھاں راجہ سیہرس دی حکومت ریہی۔ چوڈھویں صدی عیسوی اچ جیسلمیر دے ہک راجپوت سردار کیروڑ نے از سر نو آباد کیتا۔ انگریز آئے تے ریلوے دا اجراء تھیا تے کیروڑ توں کہروڑ پکا بݨ ڳیا کیوں جو اسٹیشن توں ہک میل دے فاصلے تے ’’پکا‘‘ ناں دی ہک وستی پہلے توں موجود ہئی۔

کوٹ سبزل

ولہار ریلوے اسٹیشن دے پِچادھی لَمے آلے پاسے صادق آباد توں 16 میل دے فاصلے تے کوٹ سبزل ہک چھوٹا جیہا قصبہ ہے، جیں کوں 1754ء اچ مندھو خاں کہرانی دے پُتر سبزل خان تعمیر کرایا۔ 1806ء اچ نواب بہاول خان دوم ایں کوں فتح کر تے اپݨی ریاست اچ شامل کیتا۔ سبزل خان دا پُتر سمائل خان حیدر آباد سندھ دے سردار میر نصیر خان تے خیر پور دے میر سہراب دی مدد نال کوٹ سبزل کوں ول نواب بہاول خان دے قبضے توں واپس گھنݨ اچ کامیاب تھی ڳیا۔ دسمبر 1842ء تئیں انہاں دے ای قبضہ تے تصرف اچ ریہا۔ آخر 1833ء اچ ریاست بہاولپور دا ایسٹ انڈیا کمپنی نال معاہدہ تھیا جیں دے تحت نواب بہاول خان سوم دی فوجی امداد توں خوش تھی تے برطانوی حاکم سر چارلس نیپئر کوٹ سبزل، ماچھکہ، ماچھی گوٹھ دے علاقہ جنہاں اچ 60 مواضعات شامل ہن، 1844ء اچ فتح کر تے نواب بہاول خان سوم دے حوالے کر ݙتے۔ اتھاں پراݨی یادگاراں اچ خان والی مسیت تے سبزل خان تے سمائل خان دے مقبرے ہن۔ کوٹ سبزل اچ سلطان یعقوب دا مزار ہے جیڑھے کوبھر قبیلے نال تعلق رکھیندے ہن۔ ایں قبیلے دے لوک ایں مزار نال عقیدت رکھیندے ہن۔

کوٹلہ تولے خان

خاندان غلاماں دے بادشاہواں اچ غیاث الدین تغلق 1305ء اچ ملتان دا گورنر بݨیا ۔ ایں شہر توں دور موجود گھنٹہ گھر دے عقبی علاقے اچ ہک شاندار حویلی تعمیر کرائی جیندے نال نال ملازمین شاہی کیتے مکانات بݨوائے۔ انہاں تمام تعمیرات دے علاقے دا ناں ایں کوٹلی تغلق خان رکھیا جیڑھا وڳڑدیں وڳڑدیں کوٹلہ تولے خان بݨ ڳیا۔

کرنل راس

کرنل راس لیہ دے پہلے کمشنر بݨائے ڳئے جیہڑے 1850ء توں 1857ء تک ریہے۔ کرنل راس دی قبر لیہ شہر دے شمال اِ چ موجود ہے ۔میجر پولاک جیہڑا ڈپٹی کمشنر ڈیرہ غازی خان ہا کجھ مہینے تک قائم مقام کمشنر ریہا اَتے بعد اِ چ میجر برائون ایندی جاہ تے آیا سال 1860ء تک ریہالیہ دے پیج ڈپٹی کمشنر ریہے ۔کیپٹن ہالنگ (1849-1852) پہلا ڈپٹی کمشنر ہا اَتے آخری ڈپٹی کمشنر لیفٹیننٹ سمائلی ( 1860) ہا ۔جݙاں سال 1901ء اِ چ پنجاب توں شمال مغربی سرحدی صوبے دا قیام عمل اِ چ لایا ڳیا تاں نواں ضلع میانوالی بݨایا ڳیا جیہڑا چا تحصیلاں عیسیٰ خیل میانوالی بھکر تے لیہ دا ہا اَتے ضلع میانوالی کوں ملتان ڈویژن اِ چ شامل کر ݙتا ڳیا ۔ اپریل 1909ء اِ چ لیہ تحصیل کوں مظفر گڑھ ضلع اِ چ مِلا ݙتا ڳیا اَتے اینکوں سب ڈویژن بݨا ݙتا ڳیا کوٹ ادو تحصیل پراݨاں لیہ ضلع اِ  چ شامل ہئی سال 1859ء اِ چ اینکوں مظفر گڑھ ضلع اِ چ شامل کر ݙتا ڳیا ۔ تحصیل کوٹ ادو دا پُراݨاں ہیڈ کوارٹر کوٹ ادو اِ چ ہا سال 1871ء اِ چ ہیڈ کوارٹر تحصیل سناواں کوں منتقل کیتا ڳیا ۔اَتے ناں وی تحصیل سناواں رکھ ݙتا ڳیا ۔ سال 1919ء اِ چ سیم دی زیادتی دی وجہ توں تحصیل دا ہیڈ کوارٹر کوٹ ادو واپس منتقل کر ݙتا ڳیا ۔ موجودہ تحصیل علی پور دا علاقہ ہمیشہ توں ضلع مظفر گڑھ دا حصہ ریہا ہے ۔ تحصیل دا ہیڈ کوارٹر پہلے سیت پور اِ چ ہا جیہڑا بعد اِ چ علی پور منتقل کر ݙتا ڳیا ۔

کالاباغ

کالا باغ کئی نسلاں توں اعوان ملکاں دے قبضہ اچ رہ ڳے ، اتھاں دے پہاڑاں توں لوݨ نکلدے ، لوہا وی دریافت تھی چکیا ہے ، کالا باغ دے نیڑے ای دریائے سندھ واہندا ہے ، جیں دے ݙوہیں پاسوں کشتی رانی کیتی ونڄ سڳدی ہے، ایں سہولت دی وجہ توں حملہ آور ایں رستہ توں دریا عبور کر تے سرائیکی وسیب تے حملہ آور تھیندے ہن ۔ اعوان ملک سولہویں صدی اچ اتھاں آ تے آباد تھئے ،انہاں دا پہلا پڑاؤ ڈانٹ کوہ تے ہا جیڑھا کالا باغ توں اُتے دے پاسے ہک قدرتی قلعہ ہے ۔ جیں ویلھے کݙاہیں خطرہ ہوندا ، لوک ایں اچ آ تے پناہ گھندے ہن ، پہلے اعوان آباد کار دا ناں شیخ عدو ہا ، بعد اچ انہاں دے پوترے بند علی نمک دی کان تے قبضہ ڄما گھدا تے پورے علاقے دا سردار بݨ ڳئے ، او ملاح وی ہن ، ایں سانگے کشتیاں دے ذریعے او لوک دریائے سندھ عبور کرݨ چاہندے ، انہاں دا کرایہ دے علاوہ نمک دا محصول وی گھندے ہن ، کالا باغ دے شمال اچ بھنگی خیل خٹک آباد ہن ، انہاں انہاں توں خراج گھنݨ شروع کر ݙتا ۔ اگرچہ او زمانہ بد امنی تے پریشانی دا ہا اتے آئے ݙینہ حملے تھیندے راہندے ہن ، لیکن اعوان ملکاں پوری جرات دے نال حالات دا مقابلہ کیتا تے آخر کار قرب و جوار دی ساری اراضی تے قابض تھی ڳئے ۔

کچھی والا

کچھی والا تحصیل فورٹ عباس دا ہک اہم قصبہ ہے ۔ جیرھا ہارون آباد روڈ تے فورٹ عباس توں تقریباً 10 کلومیٹر تے واقع ہے ۔ ایہ قصبہ پہلے سب تحصیل وی ریہا ہے ۔ ایں قصبے دا ناں کھچی قوم دے ناں تے ہے ۔ اتھاں دا ٹوبہ انہاں دی ملکیت ہوندا ہا ۔

کوثر ثمرین

کوثر ثمرین مظفر گڑھ اچ خضر حیات خان بلوچ دے گھر 16 نومبر 1962 ء اچ ڄمین۔ ایم اے اردو کر تے براڈ کاسٹنگ دے پیشے نال منسلک تھی ڳیاں ، چھی سال دی عمراں توں شاعری شروع کیتی تے سارے سینئر شاعریں توں اصلاح گھدی ۔ خوشبو بھریاں چھانواں ، سفر میری محبت کا ، ابریشم ، روپ نگر کی کہانی ، نِما نِما سیک ، معجزہ غم ، تیرے نا م انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

کھنڈر قصبہ منارہ

منارہ ناں دا ہک قصبہ بھوانہ توں پنج میل مشرق آلے پاسے ہے ایں قصبے دی حد وچ کھنڈر موجود ہن جیرھے اوں ویلھے کم و بیش ݙو ایکڑ رقبے تے محیط ہن اَتے کھنڈر دی بلندی سطح زمین توں اوں ویلھے ستر اَسی فٹ ہوسے۔ انہاں کھنڈر کوں ݙیکھݨ دے بعد اے اندازہ تھیندے جو کہیں عہد وچ اتھاں قلعہ ہا اَتے قلعے دے چار برج ہن ۔ قلعہ ݙو منزلہ ہا۔ ایندی تَلویں منزل وچ اسلحہ ساز کارخانہ ہا کیونجو ایں حصے وچ وݙیاں وݙیاں بھٹیاں دے نشان نظر اَمدن۔ ہݨ توں کجھ عرصہ پہلے کھنڈر دا رقبہ وسیع ہا پر لوکاں نے رفتہ رفتہ صاف کر تے اپݨی زمیناں وچ شامل کر گھدا۔ اتھاں بغور جائزہ گھنݨ نال انہاں ݙونہیں منزلاں دی حد نظر اَمدی ہے، کیونجو کہیں جاہ ڈاٹ دار برآمداں دا گمان تھیندے ۔

کھنڈر منصور سیال

جھنگ صدر توں تریموں ہیڈ کوں ونڄݨ آلی سڑک تے موڑ ملہواݨہ توں ݙو میل اڳوں ہک وݙا ٹیلہ نظر اَمدے ایں ٹیلے تے لوکاں قبر بݨائی ہوئی ہے۔ اوں ویلھے کھنڈر دا رقبہ ݙاہ ایکڑ تے مشتمل ہئی ، اوندی چوٹی سطح سڑک توں ہک ہزار فٹ اُچی ہئی ۔ ہݨ توں تریہہ سال پہلے اتھاں سِلھیں دا پختہ برج ہا اَتے ایندے بارے وچ حکایت ہے جو جتھاں جتھاں سکندر دیاں فوجاں گزریاں یا انہاں پڑائو کیتا ہا یونانیاں نے برج تعمیر کرائے ہن انہاں وچ کجھ دے نشان شیر شاہ سوری دے عہد تئیں قائم رہے۔

کامریڈ رام کشن

قصبہ کوٹ عیسیٰ شاہ دے رہݨ آلے ہن ، 1940ء وچ کانگریس دی طرفوں سیاست وچ حصہ گھنݨ شروع کیتا ، ݙو دفعہ آزادی وطن دے جرم وچ قید تھئے، قیامِ پاکستان دے بعد جالندھر وچ آباد تھی ڳے ، مشرقی پنجاب اسمبلی دے ممبر بݨیے اَتے ترائے سال صوبہ مشرقی پنجاب دے وزیر اعلیٰ رہیے، موصوف کوں ادبی شغف وی ہا ، چنڳے مقرر ہن۔

کھو کھٹیا پتر گانمݨ

سرائیکی زبان دا قدیم ادب محفوظ نی رہ سڳیا ، البتہ ہُݨ وی کہیں نہ کہیں حوالے اساکوں سرائیکی زبان دی قدامت دے ثبوت ملدے رہ ویندن ۔ اِتھوں پتہ لڳدے جو سرائیکی زبان اَحٖ توں نی بلکہ ہزار ہا سالیں توں نہ صرف ٻول چال بلکہ لِکھ پڑھ دی زبان چلی اَمدی ہے۔

تقریباً ہک سو سال پہلے قدیم قلعہ سرواہی دے نیڑے ہک پراݨے کھوہ دی صفائی دے دوران ہک لوح ملی ہئی جیندے اُتے اے سرائیکی شعر لکھیے ہوئے ہَن:

سلاں سبند تھپیاں پھگیا نام نصیر

کھوہ کھٹایا پُتر گانمݨ دے اونڑ نام حمیر

وقت سکندر بادشاہ ملک دھنی پہلوان

رعیت راضی ایہا جئی جو بُٖڈھا نت جوان

ہک لکھ سلھاں لڳ چکیاں تھیاہ کھوہ تمام

ترے سو بوٹی باغ دی رادھی اوݨ جام

ترجمہ: ’’سِلھیں بݨاوݨ والے نصیر جیڑھا ذات دا پھگیا ہے ، سلھیں تیار کیتیاں ، اے کھوہ اونڑ قبیلے دے حمیر نے جیرھا گانمݨ دا پُتر ہے ، کھٹوایا ، زمانہ سکندر بادشاہ دا ہے تے حاکم دھنی پہلوان ہے ، رعایا اتنی خوشحال اے جو ہر بُٖڈھا جوان معلوم تھیندے ۔ ہک لکھ سِلھیں لڳ چکیاں ہِن ، تے کھوہ دی تعمیر مکمل تھی ڳئی اے ، اونڑ سردار باغ وچ ترائے سو ٻوٹے لاتے ہِن۔‘‘

واضح تھیوے جو سکندر بادشاہ دا زمانہ 25قبل مسیح ہا ۔ معروف محقق سئیں صدیق طاہر اپݨی کتاب ’’وادی ہاکڑہ اور اس کے آثار‘‘ وچ لکھیے جو کتبے وچ جیرھے سکندر دا حوالہ ݙتا ڳے ، او سکندر اعظم نی بلکہ سندھ دا حکمران جام سکندر ہے ، جنہاندا خاندان 750ء توں 975ء تک سندھ دا حکمران رہ ڳے ۔ جیکر سئیں صدیق طاہر دی ایں گاٖلھ کوں صحیح مَن گھنوں تاں وی ایں گاٖلھ توں ثابت تھیندے جو سندھ وی دراصل سرائیکی تہذیب دا حصہ ہا ، تے ایندے حکمران سرائیکی ہَن ۔ ایندا سب توں وݙا ثبوت خود ایہو کتبہ آپ ہے۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں بارے لکھدن:’’سندھ جیندا ہک اہم حصہ سرائیکی زبان دا علاقہ ہے ایں قدر پُر آشوب ہے جو کہیں لٹریچر دا صحیح و سالم بچ ونڄݨ کہیں معجزے توں گھٹ کائنی ۔ ایں علاقے کوں امن نصیب تھیا تاں کجھ حد تک مغلیہ عہد حکومت وچ تھیا وَل انگریزاں دے زمانے وچ تھیا ، اَتے ایں وقت وی کہیں لکھت دے نمونے مِلݨ دی اُمیند رکھݨ خام خیالی اے۔ البتہ کجھ چیزاں حافظے دی مدد نال سینہ بہ سینہ چلیاں آندیاں ہِن پر انہاں تے اعتماد نی کیتا ونڄ سڳدا ۔ کیوں جو اے زبان دا اصلی رنگ پیش نی کر سڳیاں ۔ مختلف ادوار دے لوکاں اپݨے دور دی زبان دا رنگ چڑھا ݙتا ہے تے ایں طرحاں تے زبان دی شکل تے اوندے اصلی خدووخال لُک ڳئے ہِن ۔ ایں ویلے اساں کول تاریخی ترقی ݙیکھݨ کیتے سرمایہ کائنی ، اے گاٖلھ یقینی ہے جو محمود غزنوی دی یورش کنوں پہلے دے ترائے سو سال وچ عربی ، فارسی تے مقامی ٻولی دی آمیزش توں ہک پچ میل قسم دی زبان ضرور وجود وچ آ چکی ہئی تے ۱۱۱ہجری دے بعد ݙو حصیاں وچ تقسیم تھی ڳئی ، ہک شمالی سندھ وچ تے ݙوجھی جنوبی سندھ وچ ۔ شمالی سندھ والی زبان کوں اساں سرائیکی آکھدوں تے جنوبی سندھ والی زبان کوں سندھی۔

گامݨ سچار

ٻارہویں صدی ہجری وچ نواب غازی خان دی شاہی عروج تے ہئی، غازی خان دیرہ غازی خان دا بادشاہ ہا تے اسماعیل خان دیرہ اسماعیل خان دی شاہی دا مالک ہا۔ ݙوہیں ملکیں دے درمیاب آپت وچ جنگاں رہ ویندیاں ہن۔ جھیڑے کوں ودھاوݨ تے دُکھدی کوں تیلی لاوݨ آلے ٻہوں سارے خوشامتی برآمدی ہر دور وچ موجود ہوندن ، پر خوشامتیں دے دربار وچ ہک شخص ایجھا وی ہئی جیڑھا ہر سچی ڳالھ منہ تے کر ݙیند ہا، اپݨی سچائی تے سینڑھپ دی وجہ توں وزیر دے عہدے تے پُڄ ڳیا پر بادشاہ کوں سچ آکھݨ توں باز نہ آیا۔ اوں شخص دا ناں ہا گانمن سچار۔ ذات دا کورائی بلوچ ہا ، اصل تعلق جھنگ نال ہا۔ ہک روایت دے مطابق دین پور شریف (خانپور ) دے بانی حضرت خلیفہ غلام محمد سئیں وی جھنگ وچوں آئے ہن تے گانمݨ سچار دی سچائی دے قصے سݨویندے ہن۔ آکھیا ویندے جو حق سچ دیاں گفالھیں کرݨ تے تھُک جھپ دربارئیں گانمݨ سچار کوں دربار وچوں کڈھوا ݙتا او۔ اوچ اپݨے پیراں کول آڳیا تے اُتھاں فوت تھیا ۔ اوندی قبر دربار جلال الدین بخاری دے دربار نال احٖ وی موجود ہے ، عقیدت مند گانمݨ سچار دی قبر تے ست پھیرے مار تے عقیدت پیش کریندن ۔

گوپی چند نارنگ

بر صغیر دے ممتاز محقق تے نقاد ڈاکٹر گوپی چند نارنگ یکم جنوری 1933ء کوں دُکی (بلوچستان ) اچ پیدا تھئے لیکن ٻلپݨ اچ ای اپݨے ماء پیو دے نال لیہ آ ڳئے، اتھوں 1945ء اچ میٹرک کیتا ۔ 1948ء اچ پنجاب یونیورسٹی لاہور توں بی اے آرنر کیتا۔ 1958ء اچ دہلی یونیورسٹی توں پی ایچ ڈی کیتی ۔ 1981ء اچ جامعہ ملیہ اسلامیہ یونیورسٹی دے قائم مقام چانسلر تے امریکا دی امکانسن یونیورسٹی اچ وزٹنگ پروفیسر تے 35 توں ودھ تحقیقی کتابیں دے مصنف ہن۔ دنیا بھر دی یونیورسٹیاں اچ خصوصی لیکچرز ݙیوݨ دا اعزاز حاصل ہے۔ معراج العاشقین ، اردو کی تعلیم کا لسانی پہلو، ہندوستانی قصوں سے ماخوذ مثنویاں ، ادبی تحریکیں ، اردو شاعری میں ہندوستانی عنصر، انتھالوجی آف ماڈرن اردو پوئٹری، انتھالوجی آف اردو شارٹ سٹوریزقابل ذکر تصانیف ہن۔

گمشدہ میراث

حملہ آور ی دی وجہ توں سرائیکی قوم تے سرائیکی خطے نال جو بݨی او ہِک الگ تاریخ تے الگ درد ناک داستان اے، سرائیکی وطن توں بے وطن تھئے، سرائیکی وچوں سندھی ، پنجابی ، اردو‘ پوٹھوہاری ہند کو تے ٻیاں زباناں پیدا تھیاں پر سرائیکی دی تہذیبی ثقافتی تے جغرافیائی شناخت مٹا ݙتی ڳئی۔ سندھی بھرانویں کوں شناخت تے صوبہ مل ڳیا تے اجرک دے رنگ تبدیل تھی تے سندھی اجرک بݨ ڳئی اے وی ݙسی ونڄاں جو سرائیکی اَجرک سندھی اَجرک دے مقابلے اِچ نی بلکہ اوندے متبادل ہے۔ سرائیکی قوم اپݨی صدیاں پراݨی اجرک کوں اوندے اصل رنگاں وچ جڳ جہان دے سامھے گھن اَئی اے تے اپݨی گمشدہ میراث کوں اونویں زندہ کیتے جیویں سرائیکی زبان تے سرائیکی ثقافت کوں زندہ کیتا ڳے۔

نکی جہی گاٖل اے وی کیتی ونڄاں جو سرائیکی اَجرک دا رنگ نیلا ہے تے نیلے رنگ نال سرائیکی وسیب دا وݙاڳانڈھا ہے ۔ ہک تاں پوری دنیا وچ نیل دی کاشت تے ٻاہرلے ملکاں کوں برآمد دا وݙا علاقہ سرائیکی رہ ڳئے ۔ ݙوجھا اے جو اساݙے سندھ دریا دا ناں ’’نیلاب‘‘ وی ہے ۔ ٻیا اے جو نیلے رنگ دے ویس کوں سرائیکی وسیب دا صوفیانہ لباس وی آکھیا ویندے ۔ اسیݙے وسیب وچ پڳ کوں نیل ݙیوݨ ضروری سمجھا ویندا ہا تے نیل آلا پٹکا ٻدھݨ آلے کوں سرائیکی وسیب اِچ معزز سمجھا ویندے ۔  بہرحال سرائیکی وچ نیل کوٹ ، نیل واہ ، نیل گڑھ تے ایہو جہے ٻہوں سارے ناں نیل دی عظمت دی نشانی ہن تے نیلے رنگ دی سرائیکی اَجرک سونے تے سہاڳہ ہے ۔ تاریخی حقیقت اے وی ہے جو پوری دنیا اچ نیل دی پیداوار دا سب توں وݙا مرکز سرائیکی وسیب رہ ڳے۔وقت ویلہا تیزی نال بدلدا پے ۔ اساں اپݨے نیلاب تے اپݨے آپ کوں ولا ڳول گھدے۔ رفعت عباس سچ تاں آکھئے:

اساں تاں نیلیاں سلھاں اُتے پُھل بݨاوݨ آلے

ہُݨ جے نوبت وحٖ پئی اے تاں ویس وٹَیندے پئے ہیں

گجݨ درویش

خانپور توں ݙو میل پِچادھی آلے پاسے گڄݨ درویش دا مزار ہے ، گجݨ درویش داؤد جہانیاں دے حقیقی بھرا تے خلیفہ مجاز ہن، جنہاں دا مزار ضلع مظفر گڑھ اچ ہے، انہاں دا تعلق میتلا قبیلے نال ہا ، انہان دے ہتھ تے ٻہوں سارے قبائل جنہاں اچ رونجھا، گوٹیا تے وہاس قابل ذکر ہن، مسلمان تھئے۔

گفتار خیالی

غلام حسین گفتار خیالی میاں اللہ بخش جوئیہ دے گھر وستی سمندری دائر ہ دین پناہ اچ 15 اپریل 1947 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کر تے محکمہ تعلیم اچ ملازم تھی ڳئے ۔ 1967 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سئیں ڈاکٹر پروفیسر خیال امروہی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔مدار شعور ، معدار شعور ، نیا پیراہن ، کسک چھپ تے سامݨے آئین ۔

گڑھی اختیار خان

خانپور توں چھ میل دے فاصلے تے ایہ قصبہ واقع ہے ۔ ایں دی بنیاد خدا یار خان کلہوڑہ دے ہک افسر شادی خان رکھی ۔اوں ویلھے سندھ تے کلہوڑیاں دا اقتدار ہا۔ پہلے ایں دا ناں گڑھی شادی خان ہا ۔ جݙاں کلہوڑیں دا قتدار کوں زوال تھیا تاں گوندی دے حاجی اختیار خان مندھانی 1753ء اچ اچانک حملہ کر تے ایں تے قبضہ کر گھداتے اپݨے ناں تے ایں دا ناں گڑھی اختیار خان رکھ ݙتا۔ 1806ء اچ نواب بہاول خان دوم ایں کوں فتح کر تے اپݨی ریاست اچ شامل کر گھدا۔ اتھاں قدیم زمانے دیاں کئی مسیتاں وی ہن، جنہاں اچ حاجی اختیار خان دی جامع مسجد خاص طور تے قابل ذکر ہے۔ گڑھی اختیار خان توں تھوڑے جہے فاصلے تے ستویں صدی ہجری دے ہک بزرگ شیخ عبدالستار دی خانقاہ ہے جیڑھے جو شیخ بہاؤ الحق زکریا ملتانی دے مرید ہن، اتھاں چیتر دے مہینے اچ میلہ لڳدا ہے۔ گڑھی اختیار خان اچ کوریجہ خاندان دے افراد سکونت پذیر ہن ، جنہاں اچ خواجہ دُر محمد تے مولوی احمد یار صاحب نامور بزرگ ہَن۔ ایں خاندان دے سجادہ نشین بدھن میاں ہن۔

گلشاد قادری

سئیں گلشاد قادری دا اصل ناں فیض بخش ہے ۔ محمد یار نون دے گھر چاہ مانجھی والا شجاع آباد اچ 1924 ء اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول زمیندارہ شروع کیتا ۔ نعت خوانی دا شوق شروع لا توں ہا ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ مدنی دے سہرے ( حصہ دوم ) ، مدنی دے سہرے ( حصہ سوم ) ، دیوان گلشاد ، انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔ آپ دی آواز وی ݙاڈھی چنڳی اے تے آپ دی مولود خوانی کوں لوک ݙاڈھا پسند کریندے ہن ۔ فوت تھی ڳن۔

گل زیب خاکوانی

معروف صحافی ، دانشور گل زیب حسن خان 10 جولائی 1972ء اچ بہاولپور اچ محمد اشرف خان خاکوانی دے گھر پیدا تھئے ۔ ایم اے اردو کیتا تے صحافت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1986ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ اپݨی والدہ فرزانہ شیرانی ، خالد احمد کوں اپݨا استاد منیندن۔ حالی تئی انہاں دی کوئی تصنیف سامݨے نی آئی ۔

گورنر ساوݨ مل

سکھ حکمراناں صوبہ ملتان دی لُٹ مار دے بعد ساون مل کوں ملتان دا گورنر بݨایا ، تخت لہور کوں بارا بھتہ ݙیوݨ سانگے سخی سرور دے سنگ جیرھے ملتانوں حاضری ݙے تے ویندے ہن تے وی ٹیکس لاتا ۔ ساوݨ مل قتل تھی ڳیا ، اوندا پُتر مولراج 1844ء اِچ صوبہ ملتان دا گورنر بݨیا ، اوں ویلے صوبہ ملتان اِچ جھنگ ، میانوالی ، ڈیرہ اسماعیل خان ، ڈیرہ غازی خان ، شاہ پور تے منٹگمری دے علاقے شامل ہن ۔ انگریزیں حملہ کیتا تاں مولراج صوبہ ملتان کیتے جنگ کیتی ، انگریزاں صوبہ ملتان کوں ختم کر تے پنجاب دا حصہ بݨایا کیوں جو ملتان دے لوکاں بغاوت تے پنجاب آلئیں تابعداری کیتی ہئی ۔(تاریخ ملتان مصنف کرم الٰہی بدر)

گنجی کبوتری

اے ٻالاں دا کھیݙ ہے پر جوان وی کھیݙ سڳدن ۔ ایں کھیݙ اچ ہک کھݙاری سر تے ݙوں ترائے پٹکے یا کپڑے ولھیٹ ݙتے ویندن ، ایندی چیل کوں پٹکے نال ہک پاند نال ٻدھ ݙتا ویندے تے ایندے ݙوجھے پاند کوں ٻیا کھݙاری پکڑ کھڑدے ، سر تے پٹکے ولھیٹیے ہوئے کھݙاری کوں ’’ گنجی کبوتری ‘‘ سݙیا ویندے ، ایں کھیݙ دا ناں وی گنجی کبوتری ہے۔

کھیݙ شروع تھیندے تاں باقی کھݙاری موقع پا تے گنج کبوتری دے سر تے مُک ، کھلا یا دھپڑ مریندن ، گنجی کبوتری یا اونکوں پکڑ کھڑݨ والا کھݙاری اُتے حملہ کرݨ یا مارݨ آلے کوں پکڑݨ دی کوشش کریندے تے محافظ ایں ڳالھ دا ٻہوں خیال رکھیندے جو کہیں پاسوں کوئی کھݙاری گنجی کبوتری دا گنج نہ کُٹ گھنے ، جیکر اوندا محافظ تکڑا ہووے تاں کہیں کوں سوکھا مارݨ نی ݙیندا ، بلکہ ہُشیاری تے چالاکی نال کہیں نہ کہیں کھݙاری کوں خود پکڑ گھندے ، ہُݨ پکڑے ہوئے کھݙاری کوں گنجی کبوتری بݨایا ویندے تے اونکوں ہر صورت آڳ ݙیوݨی پوندی اے ۔ یعنی اپݨی واری بھگتاوݨی پوندی ہے ۔ایں طرح کوئی نہ کوئی کھݙاری گنجی کبوتری بݨدا راہندے تے ٻئے اوندے سر تے مُک ، کھلا ، یا دھپڑ وغیرہ مار مار تے اوندا سر گنجا کرݨ دے جتن کریندن جیڑھا زمانہ مار کھاوے یا گنج کٹواوے اوندے اُتے ٻہوں کھِلاں کیتیاں ویندن ، ایویں سمجھو جو ایں کھیݙ وچ ہمت، جرات ، چالانکی تے ہوشیاری دا سبق ملدے ۔ جیکر چالاکی تے ہوشیاری نہ ہووے تاں نینگر تاں نینگر سرائیکی والی کار وݙیاں وݙیاں قوماں گنجی کبوتری بݨیاں راہندن ۔

گھنٹہ گھر

ملتان شہر دے قلب اچ گھنٹہ گھر دی عظیم الشان عمارت واقع ہے۔ گھنٹہ گھر نے شہر دے متھے تے جھومر دا کم کیتے تے ایندے عمارے حسن کوں دوبالا کر ݙتے۔

گھنٹہ گھر دی موجودہ عمارت علی محمد خان سدوزئی دی حویلی دے کھنڈرات تے تعمیر کیتی ڳئی ہے کیوں جو جئیں ویلے انگریزاں نے ملتان تے قبضہ کیتا تاں ایں علاقے اچ صرف حویلی دے کھنڈرات موجود ہن۔

گدا حسین راولؔ

اصل ناں گدا حسین قلمی ناں راول تے ابے سئیں دا ناں غلام نبی ہے۔ وریا قوم نال تعلق رکھدن۔ 1964ء کوں پیدا تھئے۔ پرائمری توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد ریڈیو سروس دے پیشے نال وابستہ تھی ڳے۔ 1992ء کوں سئیں عبدالکریم ناشاد دی شاگردی اچ شاعری د ا آغاز کیتا ۔ انہاں دی تصانیف اچ راول دے ݙوہڑے، عشق دی بونگ تے ٻیاں کتاباں شامل ہن۔ جام پور ضلع راجن پور دے رہائشی ہن۔ ٻہوں چنڳے شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان وی ہن ۔ سرائیکی زبان نال ٻہوں پیار کریندن۔

گلزار لالی

معروف سرائیکی گلوکارہ گلزار لالی وزیر احمد کھوکھر دے گھر 1964ء اچ پیدا تھئی ۔ 1994 ء اچ شاعری وی شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب لالی دیاں دھاڑاں ہے ۔

گݙی گݙے دی شادی

اے چوہریں دا کھیݙ اے تے کھیݙ چھوہریں وچ ٻہوں پسندکیتا ویندے ۔ ایندے وچ چھوہریں کیتے شادی دیاں رسماںریتاں کنوں واقفیت حاصل تھیندی اے ۔ در اصل اے وݙے لاء دی اصل شادی دی ہک قسم دی مشق تے ریہرسل ہے ۔ عملی تربیت وی اینکوں آکھیا ونڄ سڳدے ۔ ایندے وچ شادی شادہ زندگی کوں خوشگوار طور تے گزارݨ داسبق ملدے تے اپݨیاں جذبیاں تے احساس دا اظہار کرݨ دا موقع وی ملدے ۔ اے جذبے تے احساس وی سرائیکی گیتاں دی شکل اچ پیش کیتے ویندن ۔ اے ٻہوں مزیدار کھیݙ اے تے ہشراں تے وستیاں اچ ہک جیہا پسند کیتا ویندے تے خوب کھیݙیا ویندے ۔ ایندے وچ چھوکڑیاں تھڳڑیں نال گݙی گݙے بݨا تے انہاندی شادی کریندن ۔

ڳل اِ چ چولا سر تے پٹکا

سرائیکی وسیب دے لوک چولا یا کرتہ پیندن تے منجھلا ٻدھیندن ، سر تے پٹکا تے پیریں کنیں چھیکویں جُتی یا طلے آلا کھسہ پیندن ۔ طلے والا کھسہ کیا ہے ؟ عربی وچ طلا سونے کوں آکھدن ، سرائیکی وسیب کائنات دا واحد خطہ ہے جتھاں سونے دے تاریں نال بݨیا ہویا کھسہ یا جُتی پاتی ویندی ہئی ۔ سونے دی جُتی توں سرائیکی وسیب دی عظمت تے امارات دا ندازہ تھیندے ۔ سرائیکی وسیب وچ حملہ آوریں دی لُٹ مار دے بعد لوک سونے دے تاریں نال بݨیئے ہوئے کھسے تاں نی پا سڳدے البتہ طلے آلا کھسے ضرور پیندن ۔ جنہاندی قیمت پنج سو توں گھن تے پنج ہزار تھی سڳدی اے ۔ سرائیکی وسیب وچ منجھلے دے لُنگی وی پاتی ویندی اے ۔ منجھ ٻدھݨ کیتے سرائیکی وسیب دی ہک سوکھڑی لانچا وی ہے ۔ جیڑھا جو ݙاڈھا سوہݨا ہوندے ۔ سرائیکی وسیب دے عظیم ثقافتی خطے جھنگ وچ لانچے کوں ہُݨ وی وݙی چاہ تے محبت نال پاتا ویندے ۔ مرداں دے نال نال جھنگ ، شور کوٹ تے چنیوٹ دے سرائیکی علاقے وچ تریمتاں وی لُنگی تے لانچا ٻدھیندن ۔سرائیکی علاقے وچ پہلے تریمتاں گھگھرا پیندیاں ہن ، ہُݨ اے رواج ختم تھی ڳئے۔ ایویں مرد نینگر وی منجھلا یا لُنگی چھوڑ تے شلوار پاوݨ پے ڳن ۔ا لبتہ روہی وچ تریمتاں ہُݨ وی گھگرے پیندن ۔

ڳڑھ مہاراجہ

تحصیل شور کوٹ وچ دریا دے اُوں پار جھنگ توں 52میل جنوب آلے پاسے آباد تریخی حیثیت دا حامل قصبہ ہے ، اصل شہر سلطان شہاب الدین غوری دے عہد وچ موجودہ قصبے توں جنوب آلے پاسے کجھ فاصلے تے وسایا ڳیا ، کیونجو شہاب الدین کوں ملتان وچ فرقہ قرامطہ دی سرکوبی کیتے تازہ دم فوج دی ضرورت ہئی ۔ اے جاہ موزوں سمجھ تے شہر وسایا ہا ۔ ایندا ناں شاہ نگر ہا پر اے شہر بعد وچ مختلف جنگاں دی زد وچ آ تے تباہ و برباد تھی ڳیا۔ اورنگزیب عالمگیر دے عہد وچ اتھاں چھوٹا جہا قلعہ اَتے ہک فوجی چھائوݨی تعمیر تھئی کیوں جو اے تمام علاقہ صوبہ ملتان دا حصہ ہا ، اَتے حاکمِ ملتان اپݨی فوجی ضرورت دے مطابق اتھاں انتظامی تبدیلیاں کریندا رہیا۔ سکھاں دے عہد وچ ایں جاہ شدید سیلاب آیا جئیں توں عمارتاں ڈیہہ پیاں چنانچہ دیوان مولراج دے دور نظامت وچ نوازش علی خان دے ݙاڈے 1843ء سمت 1900ء وچ موجودہ قصبے دی بنیاد رکھی اَتے اے علاقہ وَلا آبادتھی ڳیا۔ سکھاں دے بعد انگریزی دور وچ وی قصبہ آبادی دے لحاظ توں ترقی کریندا رہیا۔ 1946ء وچ موجودہ قصبے دے شمال مشرق وچ نوازش علی خان نے اپݨے ناں تے نواں قصبہ نوازش نگر دے ناں توں وسایا۔ اتھاں ہک ہائی سکول اَتے ٹائون کمیٹی قائم ہے ،ز رعی اعتبار نال وی علاقہ شاداب ہے ۔ لیہ ، ملتان، مظفر گڑھ کوں اتھوں سڑکاں ویندن۔

ایں قصبے کوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زمانے اچ مہر رجب نے آباد کیتا۔مہاراجہ دی نسبت نال ایندا ناں ’’ گڑھ مہاراجہ‘‘ رکھیا ۔ اے قصبہ کݙاہیں ملتان دا صدر مقام ہا۔ اتھاں احٖ وی رنجیت سنگھ دے بݨا ئے ہوئے قلعے دے آثار ملدن۔ ایندے مشرق اچ دریائے چناب کوں عبور کرݨ دے بعد حضرت سلطان باہو دے والدین دے مزارات ہن۔ سیاسی اعتبار نال وی ایندا شمار پاکستان دی قدیم وستیاں اچ تھیندے۔ تحریک پاکستان دے ابتدائی زمانے اچ ’’پاکستان زندہ باد‘‘ دے نعرے اتھائیں لڳدے ہن۔ قائد اعظم  نے ہیں وستی اچ تشریف گھن آ تے کانگریسی رہنماواں کوں انج مسلم مملکت کیتے اپݨا ہم خیال بݨایا ہا۔ طلبہ تے طالبات سانگے انج انج ہائی سکول ہن۔ کپاہ ویلݨ تے برف تیار کرݨ دے کارخانے ہن۔ کپاہ تے کݨڑک اہم زرعی پیداوار ہن۔

لاہور یکے از مضافات ملتان است

تاریخی اعتبار نال ملتان ہک ذات دا نی ہک کائنات دا ناں ہے ‘ ماہرین آثار ایں ڳالھ تے اتفاق کریندن جو ملتان کائنات دے انہاں شہراں وچوں ہے جیڑھے ہزاراں سال توں مسلسل آباد چلے آندن ، ماہرین دا ایں ڳالھ تے وی کامل اتفاق ہے جو تاریک عالم وچ ملتان صرف ہک شرہ دے طور تے نی بلکہ ہک تۃذیب تے ہک سلطنت دے طور تے کرہ ارض تے موجود رہ گفئے ۔ 373 ھ دی ہک تصنیف ’’ حدود العالم بن المشرق الی المغرب ‘‘ اچ سلطنت ملتان دے بارے لکھیا ڳئے جو ملتان دیاں سرحداں جالندھر تے ختم تھیندن ، ہک ٻئی کتاب ’’ سیدا لمتاخرین ‘‘ وچ لکھئے جو ایہ خطہ ٻہوں زیادہ ذرخیز ہووݨ دے نال نال وسیع و عریض وی ہے ، ہک پاسے ٹھٹھہ ، ݙوجھے پاسے فیروز پور ، جیلسمیر تے کیچ مکران تک دے علاقے ایں دے وچ شامل ہن ۔ ابوالفضل دی مشہور کتاب ’’ آئین اکبری ‘‘ اچ درج ہے جو ملتان ٻہوں وݙی اقلیم ہے ایندے وچ ترائے سرکاراں ملتان خاص ، دیپالپور تے بھکر شامل ہن ، ملتان دی تہذیب و ثقافت ٻہوں مضبوط ہے ، اے علاقہ ٻہوں وݙا تجارتی تے ثقافتی مرکز ہے ، انقلابات زمانہ تے ہزاراں سالاں توں حملہ آوراں دی ریشہ دانیاں دے باوجود ایں خطے اپݨی منفرد تہذیبی شناخت کوں قائم تے زندہ رکھیا ہویا ہے ۔ اے وی ویلھا تے حالات دی ستم ظریفی ہے جو احٖ ملتان کوں جنوبی پنجاب بݨاوݨ آدے دلاسے ݙتے ویندے پن ، کل ملتان کیا ہا ؟ تے لہور دی کیا حیثیت ہئی ، ایہ تذکرہ حضرت داتا گنج بخش ہجویری ؒ دی کتاب ’’ کشف المحجوب ‘‘ ہکے از لاہور مضافات ملتان دی صورت اچ موجود ہے ۔

لاڑ

ضلع ملتان دا ہک قصبہ ہے۔ ملتان بہاول پور روڈ تے ملتان توں 17میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اتھوں کر شجاع آباد کوں ہک پکی سڑک ویندی ہے۔ 1973ء اچ اتھاں دیہی ترقیاتی مرکز قائم کیتا ڳیا۔ افزائش نسل حیوانات دا مرکز وی ہے۔ ہک مڈل اسکول ، چھوہریں کیتے ہک پرائمری سکول ہے۔ ہک ڈسپنسری ہے۔ ہک دینی مدرسہ وی ہے۔

لالیاں

لالیاں ضلع جھنگ، تحصیل چنیوٹ دا قصبہ ہے۔ چنیوٹ سرگودھا روڈ تے چنیوٹ توں ست میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ چک جھمرا تے شاہین آباد ریلوے سیکشن نال وی مربوط ہے۔ نواحی علاقیاں اچ کپاہ ہووݨ دی وجہ نال اتھاں کپاہ دے کارخانے ہن۔ طلبہ و طالبات سانگے انج انج ہائی سکول ہن۔ دیگر اہم سرکاری اداریاں اچ تھاݨہ، ٹائون کمیٹی، دیہی مرکزی صحت ، ڈاک خانہ، مارکیٹ کمیٹی شامل ہن۔ مرکزی جامع مسجد تے جامع مسجد شہیداں اہم مسیتاں ہن۔ صوفی بزرگ حبیب خان دا مزار مرجع خلائق ہے جیڑھا جو محکمہ اوقاف دی تحویل اچ ہے ۔

لیہ

لیہ ڈیرہ غازی خان ڈویژن دا ہک ضلع ہے۔ اے ضلع مظفر گڑھ دے ݙو حصیاں اچ منقسم تھیوݨ دے نتیجے اچ یکم جولائی 1982ء کوں وجود اچ آیا۔ ایندے شمال اچ نواں ضلع بھکر، مشرق اچ ضلع جھنگ ،جنوب اچ ضلع مظفر گڑھ تے مغربی سرحد دے نال دریائے سندھ واہندے تے ایندے پار ضلع ڈیرہ غازی خان ہے۔ ایں ضلع اچ دیہات دی کل تعداد 70ہے۔ سطح دے لحاظ نال اے ݙو حصیاں اچ مشتمل ہے ، نشیبی دریائی میدان تے تھل دا علاقہ۔ ضلع لیہ دے مغرب اچ دریائے سندھ دے نال نال زمین ہموار تے زرخیز ہے۔ ایں زرخیز زمین دی پٹی کوں نشیب یا کچے دا علاقہ آکھیا ویندا ہے۔ اے پٹی 20توں 25کلو میٹر چوڑی ہے۔

مغلاں دے عہد حکومت اچ اتھاں بلوچ آنوݨ شروع تھی ڳے۔ بلوچ سرداراں نے جھاہ جھاہ اپݨی سرداری قائم کرگھٖدی۔ ہولے ہولے منگیرہ (ضلع بھکر )دے بلوچ سردار ڈھیر طاقتور تھی ڳے۔ او نواب منگیرہ سݙویندے ہن۔ ضلع لیہ دا علاقہ وی انہاں دے ماتحت آ ڳیا ۔ شروع اچ اے نواب مغلاں کوں اپݨا بادشاہ منیندے ہن۔ جݙاں مغلاں دی حکومت کمزور تھی ڳئی تاں افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے انہاں علاقیاںتے حملے شروع کر ݙتے۔ ایں طرح ضلع لیہ ایندے تحت آ ڳیا۔ ایں نواب خان کوں اپݨی طرفوں ملتان دا حاکم بݨایا۔ منگیرہ دا نواب وی مظفر خان دے ماتحت تھی ڳیا۔

لیہ شہر ضلع دا صدر مقام ہے۔ غازی خان نے آباد کیتا۔ سطح سمندر توں اُچائی 500فٹ ہے۔ اے بذریعہ پکی سڑک مظفر گڑھ، بھکر ، میانوالی، جھنگ تے ڈویژنل ہیڈ کوارٹر ڈیرہ غازی خان نال ملیا ہویا ہے۔ آبادی سٹھ ہزار دے لڳ بھڳ ہے ایکوں’’تھل دا جھومر ‘‘ آکھدے ہن۔ قیام پاکستان دے بعد اتھاں مشرقی پنجاب دے اضلاع دے مہاجرین کثیر تعداد اچ آ تے آباد تھین۔

لال سونہارا پارک

سرائیکی وسیب دے سوہݨے شہر بہاولپور اچ واقع اے ملک دا تریجھا وݙا پارک اے،جیڑھا چولستان دے وسیع صحرا کنوں متصل اتے صحرا دے وسطی شمالی حصہ وچ ستر ہزار چار سو اسی ایکڑ رقبہ تے پھیلیا ہویا اے۔اے رقبہ تمام تر صحرائے اے اتے ایں مقصد کیتے مختص تھیوݨ کنوں پہلے چولستان دا ای حصہ ہا۔اے سطح سمند رکنوں125میٹر دی بلندی تے واقع اے اتے چونکہ اے خطِ سرطان دے قریب اے ایں واسطے دنیا دے بیشتر صحراواں دی درجہ بندی وچ امدے۔

صحرائے چولستان وچ پائے ونجݨ آلے جانوراں دی تیزی نال کم تھیوݨ آلی تعداد دے پیش نظر قدرتی حالات وچ انہاں دے تحفظ واسطے افزائش نسل کیتے اتھاں خاطر خواہ انتظام کیتا ڳیا اے۔

ایں نیشنل پارک وچ سیاہ ہرݨ ،چنکارہ، تلور، کشمیرا، پھٹ تیتر، بٹیر، نانگ، عقاب، حواصل،بطخاں،سیاہ تیتر،بھورے تیتر،خرگوش،خارپشت،گیدڑ،جنگلی سور،بھڑیئے،لومڑی اتے نیل گائے کوںرکھیا گیا اے۔جنگلے دے اندر رہݨ آلے جانوراں آلے جانور پرندیاں دی مجموعی تعداد ست سو اتھاسی اے اتے جنگلے دے باہر رہݨ آلے جانوراں دی تعداد پینتالی ہزار بطخاںعلاوہ ہن،اتے پرندیاں دی تعداد 1982وچ بارہاں ہزار نو سو چھپن ہائی۔

صحرائے چولستان دے ایں وسیع و عریض ٹکڑے تے اے پارک کینویں بنڑیا۔ایندی کہاݨی دلچسپ اے ،آکھدن جو1966ء اتے1967دے درمیانی حصے وچ ماہرین نیشنل پارک دے قیام کیتے موزوںجاہ دی تلاش وچ ہن۔سروے ٹیم دا لیڈر کائے مونٹ فوڈرہا،اوںنے ایںمہم دی جذئیات اپݨی کتاب(دی وینیشنگ جنگل) وچ رقم کیتی اے۔ایں مقصد واسطے پورے پنجاب دا دورہ کیتا ڳیا مگر آخر کار قرعہ فال لال سونہارا دا نکل آیا۔ماہرین دا خیال ہا جو محل وقوع وسائل آب اتے جغرافیائی اعتبار نال اے جاہ موزوں ترین اے۔چنانچہ حکومتی منظوری کنوں سندھ دے کرتھر نیشنل پارک دے نال نال لال سونہارا نیشنل پارک وی منظر عام تے آ ڳیا۔ایندے قیام دا مقصد جنگلی جانوراں دی قدرتی دولت دا تحفظ اتے انہاں دیاں نسلاں دی افزائش اے۔اے جاہ ایں لحاظ نال وی اہم اے جو ڈھیر سارے جنگلی جانور متصلہ صحرا کنوں حاصل کیتے ویندن اتے ایں واسطے وی اے جاہ گردش کرݨ آلے پرندیاں دے قدرتی رستیاں دے ادھ وچ اے۔جیں دے سبب اے پرندے رغبت اتے کثرت نال ایں پارک دے گھاٹے جنگلات وچ لہندن۔کجھ تاں اگلی منزل دی طرف اُڈ ویندن اتے کجھ ہیں پارک دے تھی کے رہ ویندن۔

لُٹݨ آلے تے لُٹاوݨ آلے

عباس سیال اپݨی کتاب ’’دیرہ مکھ سرائیکستان‘‘ اِچ تقسیم توں پہلے دیرہ اسماعیل خان اِچ رہݨ آلے سیٹھ جیٹھا رام بھاٹیہ دے بارے لکھئے جو بھاٹیہ جی 1875ء اِچ دیرے اِچ پیدا تھیا۔ وݙا تھی تے وݙا تاجر بݨیا۔ اُوں 1915ء 25000دی لاگت نال دیرے دے ٻالاں سانگے سکول بݨوایا۔ 1921کوں 5000روپے ݙتے۔ 1936ء اچ 50,000دی لاگت نال دیرہ اسماعیل خان وچ ہسپتال بݨوایا۔ عباس سیال اپݨی کتاب وچ بھاٹیہ جی دے نال نال اتھاں رہݨ آلے سیٹھ بگائی، ٹھاکردت، بالو رام ، ڈاکٹر دیال، ڈاکٹر جگن ناتھ پیلانی دے نال نواب اللہ نواز خان سدوزئی تے نواب امان اللہ خان دا ذکر وی وݙی محبت نال کیتے، ہُݨ سوال اے ہے احٖ جیرھے لوک دیرے ٹانک تے قابض اِن انہاں کول مݙیاں وی موٹیاں ہن افغان رپھڑ دی وجہ توں انہاں کول ارباں کھرباں آئن، انہاں انساناں سانگے کیا کیتے؟

لکھ مرے لکھ پال نہ مرے

خواجہ سئیں آکھئے ’’ کھا ساڳ پُسی دی پنڑی ، نِبھ ویندے وقت سکھڑے ، اِتھ درد منداں دے دیرے ، جِتھ کِرڑ کنڈا ٻوئی ڈھیرے ‘‘ ۔ ساڳ پُسی کھاوݨ والا ہک نینگر انگریز دے زمانے اچ ݙاکے مریندا ہا، سرکار دا مال گودام لُٹ گھندا ہا، چلدی ریل گاݙی دے مال ݙبے کپ گھندا ہاتے مال جنگلیں اچ سٹ ݙیندا ہا ،چلدی ڳاݙی تے چڑھ وی ویندا ہا تے لہہ وی امدا ہا، ݙاڈھا بہادر، سخی تے دلیر ہا، لُٹ دا سارا مال غریبیں کوں نسری مݨکا ، بِدام ، گھیو، شکراں تے میوے کھیوندا ہا تے ونوون دیاں چیزیں دے مزے کرویندا ہا ، پر خوس پُسی دا ساڳ کھمدا ہا ، روہی دے رہݨ آلا ہا ، اپݨے آپ کوں فخر نال ریاست اکھویندا ہا ، تے ݙاکھے مار ، مال ونڈا وہا کر تے اپݨے علاقے روہی ول ویندا ہا ، جݙاں او فوت تھیا تاں ریاست بہاولپور دے ہر گھر اچ سوگ ہا ، لوک ہک ٻئے دے ڳل لڳ روندے پئے ہن تے آکھدے پئے ہن ’’ لکھ مرے ہا پر لکھ پال نہ مرے ہا‘‘ ۔ وسیب دے اوں سخی حریت پسند دا ناں ہئی موسیٰ تے لوک اونکوں موسیٰ لکھ پال آکھدے ہن۔

لالہ جیمنی سرشارؔ

قصبہ خیر پور سادات ضلع مظفر گڑھ اچ پیدا تھئے ،تلوک چند محروم دے شاگرد ہن، 1928ء اچ ملتان دے ہک کانگریسی لیڈر پنڈت شودت رنگا دے ملتان توں شائع تھیوݨ آلے ہفت روزہ ’’ ویر کیسریٰ‘‘ دے جوائنٹ ایڈیٹر ہن۔ سرکاری طور تے تحصیل علی پور دے ریفیوجیاں کوں وساوݨ کیتے سونی پت دا علاقہ چُݨا ڳیا۔ انہاں دا اتھاں قیام ریہا۔ دہلی اچوں کئی پرچاں دی ادارت کیتی ۔ قیام پاکستان توں پہلے مظفر گڑھ توں شائع تھیوݨ آلے پرچہ ’’ پیغام ترقی‘‘ دی فائلاں اچ انہاں دا کلام محفوظ ہے ۔

لمبیاں قبراں

تحصیل بہاولپور دے تھاݨے مسافر خانے دی حد وچ ست قبریں علی اصحاب دے ناں توں ہکی جاہ تے ملدین جیرھاں لمبائی وچ زیادہ توں زیادہ 9 گز اَتے کم توں کم ترائے گز ہن ۔ ایں علاقے وچ انہاں دے متعلق عام شہرت ہئی جو اے اصحاب رسول صلی اللہ علیہ وسلم دیاں قبراں ہن جیرھے تبلیغ اسلام کیتے اتھاں آئے۔

لیہ تے خانگڑھ ضلعے بݨ ڳے

مئی 1849ء اِ چ بر طانوی قبضہ دے باد لیہ تے خان ڳڑھ کوں ضلع بݨایا ڳیا ۔ خان ڳڑھ ضلع اِ چ تحصیل مظفر ڳڑھ ، تحصیل علی پور، گڑھ مہاراجہ اَتے احمد پور دے تعلقے (جیہڑا ہُݨ ضلع جھنگ اِ چ شامل اے ) دے علاقے شامل تھیے ۔ خان گڑھ کوں پہلے ضلعی ہیڈ کوارتر دا درجہ ݙتا ڳیا سال 1849ء دے آخر توں پہلے ہیڈ کوارٹر ( دفتر ) مظفر گڑھ بݨائے ڳئے ۔ (1) خان گڑھ ضلع چار تحصیلیں دا ضلع ہا ۔ رنگ پور کینجھر ( شاہ جمال ) سیت پور تے خان گڑھ ( جیندا ہیڈ کوارٹر مظفر گڑھ اِ چ ہا ) شامل ہن ۔ سناواں تحصیل جیندا ہیڈ کوارٹر کوٹ ادو اِ چ ہا ۔ اولاََ ضلع لیہ اِ چ شامل کیتیاں ڳیا بعد اِ چ 1859ء مظفر گڑھ اِ چ شامل کر ݙتیا ڳیا ۔ 1861ء اِ چ تحصیل رنگ پور کوں ختم کر ݙتا ڳیا تے احمد پور تے گڑھ مہاراجہ دا علاقہ ضلع جھنگ اِ چ رَلا ݙتا گیا ۔ کینجھر تحصیل وی ختم کر ݙتی ڳئی اَتے ایندا علاقہ مظفر گڑھ اِ چ شامل کر ݙتا ڳیا ۔

ضلع لیہ اِ چ بر طانوی راج دے آغاز اِ چ جئیں تحصیلیں کوں شامل کیتا ڳیا انہاں وچ میانوالی ،بھکر ،لیہ تے کوٹ ادو شامل ہن ۔ سال 1861ء اِ چ لیہ کمشنری کوں ختم کر ݙتا ڳیا اَتے ڈیرہ اسماعیل خان کوں کمشنری بݨا ں ݙتا ڳیا ۔ ضلعی صدر مقام کنوں وی لیہ کوں محروم کر ݙتا ڳیا اَتے ڈیرہ اسماعیل خان دی تحصیل بݨا ݙتا ڳیا ۔نویں تحصیل لیہ اِ چ جیہڑا علاقہ شامل کیتا ڳیا ایندے اِ چ چوبارہ ، نواں کوٹ ، موج گڑھ شامل ہن ( اے علاقہ منکیرہ جینکوں (1853-54) اِ چ بھن ݙتا ڳیا ہا ایں توں پہلے شامل ہن ) ایندے علاوہ پہاڑ پور دا علاقہ سال 1861ء اِ چ کوٹ ادو دی تحصیل توں کلہا کر تے لیہ تحصیل اِ چ شامل کر ݙتا ڳیا ۔سال 1869ء سؤدریا دے نال نال دے علاقے کوں ڈیرہ غازی خان ضلع دی تحصیل سنگھڑ ( تونسہ ) توں لیہ تحصیل اِ چ شامل کر ݙتا ڳیا ۔ سال 1874ء اِ چ سکھانی تے چھ ٻئے دیہات سنگھڑ تحصیل توں لیہ تحصیل اِ چ شامل کیتے ڳئے ۔

لیاقت پور

لیاقت پور تحصیل صدر مقام ہے، جیڑھا لاہور کراچی مین ریلوے لائن تے واقعہ ہے۔ ایں دا ناں پہلے  چودری بمعنے چاردری ہا۔ جݙاں آباد کار آئے تاں اینکوں چوہدری بݨا ݙتا ۔ حالانکہ اتھاں نواب صاحب تشریف گھن امدے ہن، چار دری ( دربار ) لڳدا ہا۔ ول 1949ء اچ لیاقت علی خان سرکاری دورے تے اتھاں تشریف گھن آئے تاں ایں دا ناں لیاقت پور رکھ ݙتا ڳیا۔ ایں شہر دی تعمیر و توسیع دا کم وی انہاں دے مشورے تے شروع تھیا۔ 1956ی اچ شہر دی تعمیر تے ترقی تیز تھی ڳئی۔ نویاں سڑکاں تعمیر کیتیاں ڳیاں۔ رہائشی پلاٹ تقسیم کیتے ڳئے، غلہ منڈی دی بنیاد رکھی ڳئی تے آہستہ آہستہ شہر کھنڈدا ڳیا ۔

لانگے باغ لائبریری دی تحریری تریخ دی ابتداء

لائبریری دا کارروائی رجسٹر 16-03-1981دی کارروائی توں شروع تھیندے ایں توںپہلے دے کارروائی رجسٹر ناپید ہن لیکن ہولے ہولے گزشتہ سالاں دی کارروائی اَتے انتظامیہ کمیٹی دے جلوساں دی کارروائی دا تذکرہ 16مارچ 1913ء دے بعد دے کارروائی رجسٹر وچ ملدے ۔ ایں ویلھے لالہ ہری چند جیرھا جو پنجاب لیجسٹو کونسل دے رکن ہن او ملتان اربن دی ہندو سیٹ توں کامیاب تھئے ہن ۔ لائبریری دے صدر ہن ، او ہک سرکاری آدمی ہن پر عوامی کم کرݨ دا شوق ہا۔ او 1920تئیں لائبریری دے صدر رہیے۔

لالہ ہری چند دے رسوخ دی وجہ توں ملتان میونسپلٹی نے 1913ء کوں 13سو روپے سالانہ دی گرانٹ پہلی دفعہ منظور کیتی ۔ اوں ویلھے دے لحاظ نال اے ٻہوں وݙی گرانٹ ہئی ۔ انہاں دے دور وچ ہندوواں دی ممبران لائبریری اَتے انتظامیہ کمیٹی اچ عظیم اکثریت ہئی ۔ کوئی مسلمان عہدہ دار یا انتظامی کمیٹی دا رکن نہ ہا۔ ہیں واسطے تمام کتاباں تے اخبارات ہندووانہ مزاج اَتے پسند دے مطابق خرید کیتیاں ہن ۔ جݙاں روزنامہ زمیندار تے وطن منگواوݨ کیتے قارئین نے تحریک کیتی تاں مورخہ 13-04-1913دے اجلاس وچ ایں تے ݙو ٹوک جواب ݙتا ڳیا جو اے مسئلہ انتظامیہ کمیٹی مورخہ 19-01-1913کوں انتظامیہ کمیٹی نے حسب ذیل اخبارات اِتے رسائل قارئین کے مطالعہ کیتے منظور کیتے ڳے ۔

سول ملٹری گزٹ، ٹربیون ، پوانیٹر، پنجابی ویکلی ، کامریڈ، انڈیا، آریا پتریکا ، اردو روزنامے اخبار عام ، پیسہ اخبار، دیش ویر، ہندو ، پرکاش وکیل ، گورمکھی ، خالصہ سما چار، ہندی ہفت وار ست دھرم پرچار، شری ون کتیشور، سبھادیا، بھارت متر، سرسوتی ، انگریزی ہفتہ وار ماڈرن ریویو، ونڈ سر ، چلڈرن میگزین ، ریویو آف ریویو، اردو ماہوار تمدن ، مخزن ۔

لائبریری دی انتظامیہ غیر ممبراں دے خلاف ہئی چنانچہ انتظامی کمیٹی اپݨے اجلاس وچ نان ممبراں کوں لائبریری وچ کتاباں پڑھݨ دی اجازت دی تحریک نا منظور کر ݙتی ۔ اوں دور وچ 5 اگست 1913ء کوں نواب عبدالقادر خاں بادوزئی نے لائبریری کوں 60 کتابیں دا عطیہ ݙتا۔ انہاں کتاباں وچ کجھ قلمی نسخے وی ہن ۔ نواب عبدالقادر خان بادوزئی ملتانی پٹھاناں دے ہک سر بر آوردہ خاندان دے چشم و چراغ اَتے رئیس ملتان ، آنریری مجسٹریٹ اَتے پراونشل درباری ہن ، ملتان میونسپلٹی دے رائے دفعہ سرکاری ممبر نامزد تھی چکے ہن ۔ موصوف اعلیٰ تعلیم یافتہ اَتے ادبی ذوق دے مالک ہن ۔ آپ زراعت تے باغبانی تے کئی کتاباںوی لکھیاں۔ 2 فروری 1994ء  دے لائبریری دے سالانہ اجلاس وچ نواب عبدالقادر بلوچ خان صیب کوں لائبریری دے نائب صدر دے عہدہ کیتے منتخب کیتے ڳے ۔ او لائبریری دے پہلے مسلمان عہدیدار ہن ، لالہ ہری چند صدر ہووݨ دے باوجود کݙاہیں کݙاہیں لائبریری انتظامیہ دی میٹنگ وچ شریک تھیندے ہن لیکن نواب عبدالقادر خان کݙاہیں لائبریری دی انتظامیہ کمیٹی دی میٹنگ وچ شریک نہ تھئے لیکن او لائبریری دی ہولے ہولے امداد کریندے رہندے ہن ۔ 17-02-1915کوں نواب عبدالقادر خان بادوزئی نے 160روپے دیاں کتاباں ݙتیاں اوں ویلھے دے لحاظ نال اے ہک خطیر رقم ہئی ۔

لیاقت چولستانی

لیاقت چولستانی چک نمبر 59 تحصیل یزمان اچ 1959 ء اچ ڄمئے ۔ انہاں دے والد دا ناں غوث بخش ہے ۔ گلوکاری دا شوق شروع توں ہا ۔ شاعری دا شوق وی لڳ ڳیا 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

لباس

سرائیکی وسیب دے لوک چولا یا کرتہ پیندن تے منجھلا ٻدھیندن ، سر تے پٹکا تے پریں کنیں چھیکویں جُتی یا طلے آلا کھسہ پیندن ۔ طلے والا کھسہ کیا ہے ؟ عربی وچ طلا سونے کوں آکھدن ، سرائیکی وسیب کائنات دا واحد خطہ ہے جتھاں سونے دے تاریں نال بݨیا ہویا کھسہ یا جُتی پاتی ویندی ہئی ۔ سونے دی جتی توں سرائیکی وسیب دی عظمت تے امارات دا ندازہ تھیندے ۔ سرائیکی وسیب وچ حملہ آوریں دی لُٹ مار دے بعد لوک سونے دے تاریں نال بݨیئے ہوئے کھسے تاں نی پا سڳدے البتہ طلے آلا کھسے ضرور پیندے پیندن ۔ جنہاندی قیمت پنج سو توں گھن تے پنج ہزار تھی سڳدی اے ۔ سرائیکی وسیب وچ منجھلے دے لُنگی وی پاتی ویندی اے ۔ منجھ ٻدھݨ کیتے سرائیکی وسیب دی ہک سوکھڑی لانچا وی ہے ۔ جیڑھا جو ݙاڈھا سوہݨا ہوندے ۔ سرائیکی وسیب دے عظیم ثقافتی خطے جھنگ وچ لانچے کوں ہُݨ وی وݙی چاہ تے محبت نال پاتا ویندے ۔ مرداں دے نال نال جھنگ ، شور کوٹ تے چنیوٹ دے سرائیکی علاقے وچ تریمتاں وی لُنگی تے لانچا ٻدھیندن۔ سرائیکی علاقے وچ پہلے تریمتاں گھگھرا پیندیا ہن ، ہُݨ اے رواج ختم تھی ڳئے تے تریمتاں سُتھݨ پیندن ، ایویں مرد نینگر وی منجھلا یا لُنگی چھوڑ تے شلوار پاوݨ پے ڳئے ۔ا لبتہ روہی وچ تریمتاں ہُݨ وی گھگرے پیندن ۔

لُک چھپ

اے کھیݙ شہراں تے وستیاں دے ٻالاں کوں ݙاڈھی بھمدی اے ۔ پِڑھ اُتے یعنی کھیݙ دے مرکز والی جاء تے ہک کھݙاری دیاں اکھیں اصلوں بند کر ݙتیاں ویندن تے باقی سارے کھݙاری اِݙے اُݙے کہیں نہ کہیں اوٹ وچ اوڈھر تھی ویندن ، لُک ویندن ، ہک کھݙکار ’’کوکڑی ‘‘ مریندے تاں جو او کھݙاری کوں جیندیاں اکھیں بند کر ݙتیاں ڳیاں ہن ، اندازہ تھی ونڄے جو باقی کھݙاری کیڑھے کیڑھے پاسے لُکئے ہوئے ہن ۔ چنانچہ جیڑھے ویلھے اوندیں اکھیں توں پٹی ہٹا ݙتی ویندی ہے تاں او لُکیاں ہویاں کھݙاریاں دی ڳول پھول اچ لڳ ویندے ۔ اوݙوں لُکیے ہوئے کھݙاریں اچوں جینکوں موقع ملدے او بچ بچا تے بھڄ تے پِڑ تے آکھڑے ۔ ایں طرح او پُڳ ویندے ۔ ہُݨ اونکوں پکڑݨ دا کوئی فیدہ نی تھیندا ۔ ایویں ٻئے کھݙاری وی موقع پا تے بھڄ دھرک وچ ڳول پھول وچ وݙا مزا گھندن ۔ جیکر کوئی کھݙاری لُکیا ہویا لبھ پووے تے پکڑیج پووے یا پِڑ اُتے سارے کھݙاری اپݨیاں اپݨیاں سنگیتاں دے ہتھ چھوڑ تے جلدی جلدی خود اپݨے ہتھاں اُت ݙوجھا ہتھ پُٹھا یا سِدھا رکھ ݙیندن ول ڳنڑیاں ویندے جو پُٹھے ہتھ رکھݨ آلے کتی کھݙاری ہِن تے سِدھے ہتھ کتی کھݙاریاں نے رکھین۔ چنانچہ جیڑھی حالتے اچ رکھئے ہتھ زیادہ نہ ہوون او پُڳ ویندے ، جیت ویندن تے باقی رہندے کھݙاریں ولا ولا کھیݙدن ۔

لودھراں

لودھراں کوں 1991ء اچ ضلع بݨایاڳیا۔ لودھراں دریائے ستلج دے اُبھے اچ واقع ہے۔ لودھراں دے اُبھے اچ اچ ملتان تے خانیوال دے ضلع، جݙاں جو بہاولپور دا ضلع لَمے اچ واقع ہے۔ پودادھ اچ وہاڑی تے بہاولپور دے ضلع شامل ہن۔ گرمیاں اچ ایں ضلع دا درجہ حرارت 28 ڈگری سینٹی گریڈ توں 42 ڈگری سینٹی گریڈ تئیں پُڄ ویندے ، جݙانجو سردیاں اچ 5 ڈگری سینٹی گریڈ توں 21 ڈگری سینٹی گریڈ تئیں آ ویندے۔ ایں ضلع دا رقبہ 1790 مربع میٹر ہے۔ ایں دی سطح زمین ریتلی تے ہموار ہے۔ کپاہ ، کݨک، دالیں ، مکئی ، ڳنا، ٻاجرہ ،چاول تے تل ایں ضلع دی اہم فصلاں ہن۔ ایں ضلع دی آبادی 472188 ہے۔ شرح خواندگی 29.9فیصد ہے۔

مہر علی شاہ

خواجہ پیر سید مہر علی شاہ گولڑوی 14اپریل1859ء (یکم رمضان 1275ھ) کوں گولڑہ راولپنڈی وچ پیدا تھئے۔ آپ دے جد اعلیٰ بغداد توں آ ئے ہن۔ آپ دا سلسلہ نسب 25پشتیں توں شیخ عبد القادر جیلانی تے ول حضرت امام حسن ؓ نال ونڄ ملدے۔ پیر مہر علی شاہ ابتدائی تعلیم اپݨے ݙاݙا سید نذرالدین توں حاصل کیتی۔ قرآن مجید حفظ کرݨ توں بعد مولانا محمد شفیع قریشی تے مولانا سلطان محمود توں دریس نظامی دیاں مروجہ کتاباں پڑھیاں تے خواجہ شمس الدین سیالوی دے ہتھ تے سلسلہ چشتیہ وچ بیعت کیتی۔ آپ شیخ ابن عربی دی کتاب فصوص الحکم دا درس وی ݙیندے ہن۔ آپ دی وفات 12مئی 1937ء (29صفر 1356ھ) گولڑہ شریف وچ تھئی ۔ آپ صوفی بزرگ ہووݨ دے نال نال شاعر وی ہن۔ آپ دا اے نعتیہ شعر احٖ دی ضرب المثل دی حیثیت رکھیندے۔

کتھ مہر علی کتھ تیڈی ثناء

گستاخ اکھیں کتھ جا لڑیاں

مولانا سندھی دا تاریخی خطاب:

25 سالہ جلا وطنی دے دوران آپ حجاز مقدس وی ڳئے مکہ وچ بیت اللہ تے مدینہ وچ روضہ رسولؐ تے حاضری ݙتی ۔ واپسی تے آپ 1939ء وچ بذریعہ بحری جہاز کراچی بندرگاہ تے پُڄے تاں آپ دے استقبال کیتے آزادی دے پروانے سینکڑاں دی تعداد اچ موجود ہن ۔ کراچی کارپوریشن دی طرفوں تقریب منعقد تھئی۔ سپاسنامے دے جواب اچ آپ نے جو خطاب فرمایا اور تاریخ دا حصہ ہے۔ انہاں نے فرمایا:

’’ میݙے چھیکڑی ݙینھ ہن ، پر مرݨ توں پہلے تہاکوں ݙساوݨ چہنداں جو انگریز ٻہوں مکار ہے، او ہُݨ بھڄدا پے ، پر بھڄݨ توں پہلے ایں خطے کوں ایں طرح تقسیم کر ویسی جو تُساں ہمیشہ ہک ݙوجھے نال لڑدے مردے راہسو۔ ایندی سازش ہوسی جو بنگال کوں ݙو حصیاں اچ تقسیم کر ݙیوے ، پنجاب ، سندھ ، پشتون علاقے تے بلوچ علاقیاں کوں ݙو ݙو حصیاں اچ ونڈ کر ݙیوے ۔ تُساں لوک مذہب دی ونڈ دے ناں تے ایندی مکاری وچ نہ آوݨا ، ہندوستان دیاں خود مختار ریاستاں مذہب دی بنیاد تے نی بلکہ ثقافت دی بنیاد تے قائم کراؤ تے جتھاں جتھاں کوئی قوم آباد ہے تے ایندا اپݨا خطہ زمین ہے، الگ تہذیب ، ثقافت تے زبان رکھیندے ایندی اپݨی ریاست ہووݨی چاہیدی ہے ۔ انگریز ہندوستان کوں نی بلکہ مسلماناں کوں تقسیم کرݨ چاہندے ، ہندوستان دے لوکو انگریز مکار توں ہوشیار راہوو، انقلابی بݨو انقلابی ! طوفان نوح آیا ہویا ہے، گھٹائیں اُٹھی پن ، بدل وسݨ آلے ہن ، وقت تے وقت دی رفتار ݙیکھو ، اتھاں سیاستدان بے بصیرت ہن، او اپݨی ذات دے خول اچ بند تھی چکین ، انہاں کوں کوئی ذاتی اغراض دے سوا کجھ نی نظر آندا، علماء کتابی کیڑے بݨ چکین ،او مذہب دی غلط تاں ویلاں کریندے پن ، یاد رکھݨا چاہیدے ! تورات تے انجیل دی غلط تاویلاں کرݨ آلے یہودی تے عیسائی کافر ہن ، قرآن دی غلط تاویلاں کرݨ آلے مولوی وی مسلمان نی تھی سڳدے ۔ قرآن حق دی ڳالھ کریندے ، انصاف دی ڳالھ کریندے ، ظالم دے مقابلے اچ مظلوم دی ڳالھ کریندے ، غریب ‘ محنت کش‘ مزدور تے دہقان دی ڳالھ کریندے ، روٹی ، کپڑے تے مکان دی ڳالھ کریندے ، مزدور کسان تے محنت کش کوں ایندا حق ݙیو ۔ جیڑھا جو زمین کاشت کرے ایندی ملکیت تے ایندا حق ہے،۔ اگر کائنات کوں فساد توں بچاوݨ چہندو تاں غیرب دے پیٹ کوں بُکھا نہ راہݨ ݙیو ۔ مولویو یاد رکھو !بخارہ دی ہک یونیورسٹی اچ ستر لکھ انساناں عربی علوم پڑھین مگر ظلم زیادتی دے سامݨے بخاری دی مذہبیت نہ کھڑ سڳی ،ترکی دی سیاست نی کھڑی ، تُساں کیڑھے باغ د ی مولوی ہو ، ݙوجھاں دی کمائی نال اپݨے حرام پیٹ نہ بھرو، محنت کش بݨ ونڄو،  انقلاب دی راہ ہموار کرو، غریباں دی خون پسینے نال محلات بݨاوݨ آلیاں کوں جھنجھوڑو ، غریب دی جھونپڑی نال انقلاب اُٹھدے تاں امیراں دے محلاں کوں نیست و نابود کر ݙیندے ( بحوالہ رسالہ ترجمان الاسلام 1969ء ) ‘‘۔

ملتان

ہک ویلے ملتان دی قدیم ترین سلطنت تے مغلیہ عہد اچ ہندوستان دا وݙا صوبہ ہا ، پر احٖ صرف ہک ڈویژن ، ہک ضلع ،ہک شہرہے۔ ڈویژن دا رقبہ 24ہزار 827مربع میل ہے۔ تے آبادی 1981ء دی مردم شماری دے مطابق ہک کروڑ 27لکھ توں ودھ ہئی۔ ہُݨ اے ڈویژن چار ضلعیاں تے مشتمل ہے یعنی وہاڑی، ملتان، خانیوال، تے لودھراں۔ ملتان ڈویژن کوں اے فخر حاصل ہے جو پنجاب دی کپاہ دی پیداوار دا 60فیصد تے کݨڑک دی پیداوار دا 35فیصد مہیا کریندے۔ مصنوعی کھاد وی ایں ڈویژن دی اہم صنعت ہے۔ دریائے سندھ، چناب، راوی تے ستلج ایں ڈویژن دے وسیع علاقے کوں نہ صرف پاݨی ݙیندن بلکہ عوام دی غذائی ضرورت سانگے مچھی وی ݙیندن۔ مچھی دی پیداوار دا تخمینہ 70ہزار مݨ سالانہ ہے۔ ملتان ڈویژن برعظیم دیاں گاٖواں، منجھاں دی مشہور نسلاں ساہی وال، راوی تے نیل اتھاں ٻہوں ملدین۔صوبے دے کھیر ݙیوݨ آلے بہترین جانوراںدا 35فیصدایں ڈویژن اچ ہے۔ پاکستان اچ سب توں ودھ امب دے باغ وی ایں ڈویژن اچ ہن۔

ملتان ضلع دے شمال اچ ضلع جھنگ، مشرق اچ خانیوال تے وہاڑی دے اضلاع، جنوب اچ بہاول پور تے مغرب اچ مظفرگڑھ دے اضلاع واقع ہن۔ دریائے ستلج ایکوں بہاول پور توں تے دریائے چناب ضلع مظفر گڑھ توں انج کریندن۔ ضلع ملتان ترائے تحصیلاں تے مشتمل ہے۔ کبیروالا، شجاع آباد تے ملتان۔ ضلع دا رقبہ 10ہزار 8سو مربع تے آبادی 1981ء دی مردم شماری دے مطابق 40لکھ68ہزار ہئی۔ آبادی اچ ودھارے دی شرح 3.13فیصد سالانہ ہے۔ 73فیصد لوگ دیہات اچ رہندن۔ ضلع اچ 1629 دیہات ہن۔ امب ،ککر، شیشم، ٻوہڑ تے کھجوراں دے درخت عام ہن۔ جنگلاں دا رقبہ 9327ایکڑ ہے۔ علاقے دی اراضی کوں سیراب کرݨ سانگے ترائے دریاواں راوی، ستلج تے چناب توں نہراں کݙھیاں ڳیاں ہن۔زرعی پیداوار اچ کݨڑک، کپاہ، چاول تے گنا قابل ذکر ہن۔ امب، سنگترہ، نبوں، انار تے کھجور اہم پھل ہن۔ ضلع اچ 34وݙے صنعتی یونٹ ہن۔ ضلع اچ پکیاں سڑکاں دا جال وچھیا ہویا ہے۔ریلوے توں وی ضلع دے اہم شہر تے قصبے آپت اچ ملئے ہوئے ہن۔ سید، قریشی، سیال، ارائیں، کمبوہ، پٹھاݨ ، جٹ ، تے راجپوت ضلع دی مشہور قوماں ہن۔

ملتان شہر نہ صرف پاکستان بلکہ جنوبی ایشیاء دا سب توں قدیم شہر ہے۔ ماضی اچ اے شہر سنبھاپورہ، باغا پورہ، لنبھا پورہ، تے مولاس دے ناواں نال وی سݙیا ویندا ہئی۔ آکھیا ویندے جو ایندا ناں اتھاں دے قدیم قبیلے مل یا ملی دی نسبت نال ملتان پیا۔ ملتان دا ذکر شاہنامہ فردوسی اچ وی ہے جیندے اچ ایں لکھیا ہویا ہے جو اے شہر 6سو سال پہلے قبل مسیح اچ ہک صوبہ  ہا۔ ہندواں دی روایات دے مطابق ملتان انہاں دی دیوی تے دیوتاواں دا مسکن ریہا ہے۔ ایندی مستند تاریخ سکندر اعظم دے حملے نال ملدی ہے جیڑھا 350قبل مسیح اچ تھیا۔ جنرل الیگزنڈر کننگھم نے 1953ء تے 1964ء اچ کھٹائی دے بعد جیڑھے آثار قدیمہ لبھیے، انہاں توں ثابت تھیندے جو 8سو سال پہلے مسیح اچ ملتان وادی سندھ دا ہک اہم زرخیز باثروت حصہ تے تہذیب و ثقافت دا وݙا مرکز ریہا ہے۔ راجا چچ سندھ تے ملتان دا حکمران ہا۔ ایندی حیاتی اچ چینی سیاح ہیواں سوانگ ملتان آیا تے ایں نے ایں شہر دی عظمت دا تفصیل نال ذکر کیتا۔ بعض مورخین ملتان کوں کئی لکھ سال پراݨا شہر قرار ݙیندن۔ قلعہ کہنہ دی کھٹائی نال جیڑھیاں شئیں برآمد تھیاں انہاں توں ایں امر دی تصدیق تھیندی ہے جو ملتان ہڑپہ تے موئن جو دڑو اے ہکو زمانے اچ یعنی تقریباًترائے ہزار پہلے مسیح اچ تہذیب و تمدن دے ہم عصر مراکز ہن تے ایں زمانے اچ ملتان کوں ہک وݙا تجارتی مرکز ہووݨ دی شہرت وی حاصل ہئی۔

آکھدن جو دریائے راوی کہیں زمانے اُوں جاہ وہندا ہا جتھاں ہُݨ پُراݨا شہر آباد ہے۔ ٻوہڑ گیٹ دے نیڑے توں تے چوک بازار دے اَدھ اِچ ایں جاہ توں گزردا ہا ۔جتھاں ہُݨ مسجد ولی محمد ہے ۔ وَل ہولے ہولے دریا رستہ تبدیل کیتا تے اِتھاں توں پرے چلے ڳیا ۔ دریا دے کنارے ہک وستی آباد ہئی ناں اوندا میسان ہا  جو مول استھان ، مالی استھان تے ہولے ہولے ملتان تھی ڳیا ۔ 1897تئیں اینکوں مولتان اِی آکھیا ویندا ہا کہیں دانشور صوتی آہنگ بہتر بݨاوݨ کیتے ایندی ’’وائو‘‘ ختم کیتی تے ایہ ملتان بݨ ڳیا ۔ ساڈھے پنج ہزار سال پہلے دریا کنارے وسائی ونڄݨ والی وستی میسان دے مولتان تے وَل ملتان تک دا سفر کیویں طے کیتا ایندی روداد اساکوں تاریخ دی کتاباں توں ملدی ہے ۔

ملتان ماء بہ جنت اعلیٰ برابر است

آہستہ پا بنہ کہ مَلک سجدہ می کنند

اولیاء دی سرزمین ۔ ساڈھے پنج ہزار سال دی تاریخ رکھݨ والا دنیا دا واحد شہر ہے جہڑا ہک دفعہ آباد تھیا تے وَل کوئی اینکوں برباد نہ کر سڳیا ۔ کئی حملہ آور اَئے ، آفتاں آئیاں ، امراض پھٹیے مگر ملتان اپݨا وجود برقرار رکھیا۔

مرشدنال نسبت:

مخدوم سید ولایت حسین شاہ بخاری اپݨے مرشد خواجہ فرید سئیں نال ٻہوں محبت کریندے ہن۔ خواجہ سئیں وی سادات دا ٻہوں احترام کریندے ہن پر شاہ صاحب ہمیش قدم بوس رہندے ہن سید ولائت حسین شاہ سئیں دا اے شعر ٻہوں مشہور ہے ۔

سیدسٹ سادات دا ماݨاں

تھی سڳ فرید دے در دا

مظفر خان دا استاد

حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی روحانی پیشوا ہووݨ دے نال نال ہک ٻہوں وݙے ادیب تے سرائیکی زبان دے بہترین شاعر وی ہن ، آپ دے کول علمی ادبی تے عسکری محفلاں تھیندیاں رہ ویندیاں ہن ، انہاں محفلاں دا نوابزادہ مظفر خان دی طبیعت تے خوشگوار اثر تھیا ، کم عمری دے باوجود آپ اپݨے استادیں توں ایجھے ایجھے سوال پُچھ گھندے ہن جو استاد وی حیران رہ ویندے ہن ۔ ہک روائت دے مطابق ہک دفعہ مظفر خان اپݨے استادا توں پُچھیا جو ملتان شہر دی تاریخ کتنی پراݨی ہے ؟ تے اے جو ملتان دی عظمت بارے مشہور فارسی شعر : ۔

ملتان ما بہ جنت اعلیٰ برابر است

آہستہ پابنہ کہ ملک سجدہ می کند

کئیں نال منسوب اے ؟ استاد جواب ݙتا جو ملتان شہر دی تاریخ بارے تعین ایں سانگے نی کیتا ونڄ سڳداجو ایندی تاریخ ہزاراں سالاں تے محیط اے ، صرف اتنا آکھیا ونڄ سڳدے جو ملتان کائنات دا واحد شہر اے جو ہزاراں سالیں توں مسلسل آباد ہے تے جتھاں تئیں ملتان دی عظمت بارے شعر دا تعلق ہے تاں اے شعر حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی نال منسوب ہے ، جݙݨ نواب مظفر خان اے ڳالھ اپݨے استاد توں سُݨیاں تاں او فرطِ مسرت نال جھومݨ لڳے تے بے ساختہ انہاں دی زبان توں اے جملہ ادا تھیا جو جیں شہر اچ فرشتے سجدے کریندے پن اونکوں قیامت تئیں نی مٹایا ونڄ سڳدا۔

حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دی تعلیم و تربیت دا اے اثر تھیا جو نواب مظفر خان کم عمری اچ امور مملکت دے رموز توں آشنا تھی ڳئے ، چنانچہ آپ دے والد نواب شجاع الدین خان محض 13 سال دی عمر اچ مظفر گڑھ دا علاقہ ( جتھاں وقتاً فوقتاً سکھیں دے حملے تھیندے رہندن ) نواب مظفر خان دے حوالے کیتا، نواب مظفرخان حملیں دے بارے اچ دفاع کیتے سب توں پہلے خانگڑھ اچ قلعہ تعمیر کرایا ، جو دفاعی نقطہ نظر دے علاوہ فن تعمیر دے حوالے نال اپݨی مثال آپ ہا۔ ایں دوران سکھاں ملتان تے قبضے کیتے حملے تیز کر ݙتے تے ملتان دا گھیرا تنگ کیتا۔ حملہ آور سکھیں نال جنگدے مقدس مشن اچ نواب شجاع خان اپݨی علالت تے ٻڈھیپے دی وجہ توں حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے کول گوشہ نشین تھی تے اللہ اللہ کرݨ لڳے تے امور مملکت اپݨے وݙے پُتر نواب مظفر خان دے حوالے کر ݙتے، 1777ء کوں نواب شجاع الدین فوت تھی ڳئے۔ والد دی وفات دے بعد تخت ملتان دی ذمہ واریں دا پہاڑ نواب مظفر دے سر تے آ ڳیا ۔

مولوی لطف علی

مولوی لطف علی ؒ سرائیکی زبان دے ٻہوں وݙے شاعر ہن ، انہاں احٖ توں ݙو سو سال پہلے سرائیکی زبان اچ قصہ سیف الملوک لِکھ تے سرائیکی زبان کوں زندہ کر چھوڑیا۔ سیف الملوک اپݨے ویلھے دی شاہکار کتاب اے جینکوں پڑھ تے کئی لوک شاعر بݨ ڳئے۔ سیف الملوک دی مقبولیت دی حالت اے ہئی جو سرائیکی وسیب اچ لوک یا قرآن دے حافظ ہن یا ول سیف الملوک دے۔مولوی لطف علی چوک بہادر پور ضلع رحیم یار خان دے نیڑے راہݨ آلے ہن ، ابے سئیں دا ناں غیاث الدین ہا تے ذات دے نیجڑے ہن۔ نیجڑے دی شاخ میرانی وچوں نکلی اے،ایں واسطے مولوی لطف علی اپݨے آپ کوں میراݨی لکھدے ہن ۔ آکھیا ویندے جو قصہ سیف الملوک مولوی لطف علی ہوراں گڑھی اختیار خان اچ ٻہہ تے لکھیا ۔ آپ عربی فارسی دے ٻہوں وݙے عالم ہن پر انہاں اپݨی ماء ٻولی دے ذریعے سرائیکی شاعراں کوں اظہاروسیلہ بݨایا تے نہ صرف اپݨے آپ کوں بلکہ سرائیکی شاعری کوں امر کر چھوڑیا۔

ماء ٻولی دا عالمی ݙینھ

21فروری ہر سال ماء ٻولی دا عالمی ݙینہ منایا ویندے ، اے ݙینہ 1952ء دے اوں افسوسناک واقعہ دی یاد گار ہے ،جݙاں ڈھاکہ یونیورسٹی دے طالبعلم اپݨی بنگالی ماء ٻولی دے حق وچ جلوس کڈھیا تے آکھیا جو اساں اُردو زبان کوں قومی زبان تسلیم نی کریندے کیو ںجو اے زبان نہ اساں پڑھ سڳدوں، نہ لکھ سڳدوں ، مشرقی پاکستان اِچ اساݙی قومی زبان بنگالی ہووے ، پر سکیورٹی فورسز ظلم کیتا ، نوجواناں تے گولی چلائی تے ڈھیر سارے نوجوان شہید تھی ڳئے، بعد اِچ اے ݙینہ پوری دنیا واسطے اقوام متحدہ دی طرفوں ماء ٻولی دا عالمی ݙینہ قرار ݙتا ڳیا۔

مہدی حسن

ہندوستان دی تقسیم ویلھے وݙے وݙے انقلاب آئے ۔سکھیں مسلمانیں نال وݙے ظلم کیتے تے کئی مسلمان خاندان گاجر مولی آلی کار کپیے ڳئے تے وت رت دے دریا جاڳ تے پاکستان پُڄے ، ایویں ہک خاندان چیچہ وطنی تے بعد وچ سرائیکی وسیب دی وستی شیدانی ( ضلع رحیم یارخان ) آیا ۔ شیدانی وچ بگن میاں کوریجہ دی کچاری لڳدی ہئی، کچاری وچ پناہ گیر نینگر سُر نال ٻول سݨائے تاں واہ واہ تھی ڳئی ۔ بگن میاں اونکوں اپݨے کول ڈرائیور رکھ گھدا۔ کجھ عرصہ بعد بگن میاں دا اپݨا ڈرائیور تیار تھی ڳیا تاں بگن میاں اونکوں اپݨے کول ڈرائیور رکھ گھدا ۔ نینگر خاندان توں وچھڑ ڳیا ، پردیس تے جاگیرداری نظام دے حبس زدہ ماحول وچ حیاتی دی جھٹ لنگھیندا ریہا ۔ مونجھ اونکوں اندر ای اندر کھمدی رہ ڳئی ،کلہی جاہ ٻہہ تے اپݨی غریبی دے ݙکھ دے ڳاوݨ ڳمدا وی ہا تے روندا وی ہا ۔ ہک ݙیہاڑے خوشامتی تے چغل خور درباری لوکیں چغلیاں کھا تے اونکوں بگن میاں دے پُتر کالے میاں توں ݙاڈھا مروایا ۔او شخص رت وہیندا لیاقت پور دے ٻئے قصبے کنڈانیں ہک کلکتی تے نوکری ونڄ کیتی ، اِتھوں نوکری چھوڑ تے ریڈیو لہور چلیا ڳیا ۔ ریڈیو توں فیض احمد فیض دی غزل ’’ گلو ں میں رنگ بھرے باد نو بہار چلے ‘‘ ڳائی تاں غزل دیاں دھماں پئے ڳیاں ۔ شیدانی دے صاحبیں انہاندے تھُک جھپ درباری لوکیں وچ کھس بُس تھیوݨ پئے ڳئی جو ’’ ووئے اے اوہو مہدی حسن تاں نی جیکوں کُٹیا تے بے عزتا کر تے کڈھیا ہاسے ‘‘ ۔ کجھ عرصہ بعد صدر ایوب خان دے حکم تے رحیم یارخان اچ نمائش تھئی تھئی تاں نمائش اچ ہوکا ݙتا ڳیا جو ’’گلوں میں رنگ بھرے ‘‘ ڳاوݨ والا مہدی حسن وی آؤسے ۔ موسیقی والے ݙینھ لوکیں دا سمندر ٹھاٹھاں پیار مریندا ہا ۔ شیدانی دے درباری وی ڳئے جو ’’ ݙیکھوں تاں سہی مہدی حسن اوہو تاں نی‘‘۔  مہدی حسن دی آمد دا اعلان کیتا ڳیا ، لوکیں دا اتنا رش ہا جو او کویلی والی کار وی وِتھ نہ چا سڳدا ہا ، لوک ݙیکھݨ کیتے کندھیاں تے وݨیں چڑھ ڳن ، کوئی ہتھ چمیندا پے تے کوئی منہ تے مونڈھا ، او شخص آ بیٹھے تے سٹیج سیکرٹری آکھئے جو اے ہن اساݙے عظیم فنکار مہدی حسن ۔ جنہاندے بارے لتا منگیشگر آکھئے جو ’’ مہدی حسن دے منہ وچوں بھگوان الیندے ‘‘ ۔ ݙوجھے پاسے شیدانی دے دربارئیں جو ݙٹھے اپݨے ݙوہیں ہتھیں دے چنبیں کھول تے منہ تے ماریے تے آکھیونے ’’ بھڄو ووے اے تاں اوہو مہدی حسن اے جیندے نال اساں ظلم کریندے ہاسے ‘‘ ۔ دنیا دا عظیم مہدی حسن سرائیکی وسیب وچ رہ ڳیا۔ سرائیکی فر فر الیندا ہا پر افسوس جو جاگیردارنہ سماج دی وجہ توں سرائیکی توں تریہہ ڳیا تے سرائیکی وچ ڳاوݨ نہ ڳا سڳیا ، میں سمجھدا جو اے اتنی بے نصیبی ہے جینکوں اساںلوظاں اچ بیان نی کر سڳدے ۔

ماڑی انڈس

ضلع میانوالی دا ہک قصبہ، دریائے سند ھ دے مشرقی کنارے تے دائود خیل توں شمال اچ کالا باغ ونڄݨ آلی ریلوے لائن تے میانوالی توں تریہہ میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اے ریلوے لائن ماڑی انڈس دے ناں نال مشہور تھی تے دائود خیل توں تھیندی ہوئی میانوالی، کندیاں، لیاقت آباد تھیندی ہوئی بھکر ویندی ہے۔ ماڑی انڈس توں ہک چھوٹی ریلوے لائن کالا باغ تے عیسیٰ خیل تھیندی ہوئی بنوں ویندی ہے۔ دریائے سندھ کوں اتھوں ریلوے پل تے سڑک دے پل دے ذریعے پار کیتا ویندے۔ ایندے نیڑے نمک دیاں کاناں ہن۔ مکڑوال کوئلے دیاں کاناں تے خام لوہے دے دفاتر وی اتھائیں ہن۔اتھاں طلباء تے طالبات سانگے انج انج ہائی سکول ہن۔

مخدوم حمید الدین حاکمؒ

حضرت شیخ مخدوم حمید الدین حاکم رحمۃ اللہ علیہ او بزرگ ہستی ہِن جنہاں دا نسب حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم توں تھیندا ہویا حضرت امام حارث بن حضرت علی کرم اللہ وجہہ بن حضرت ابی طالب نال ونڄ مِلدا ہے ۔ امام حارث علیہ السلام حضرت مولا علی شیرِ خدا دے سب توںچھوٹے پُتر ہن۔ حضرت شیخ حمیدالدین حاکم ؒ آپ دی اولاد اِچوں ہِن ۔ آپ دا شجرہ نسب ایں طرحاںہے ۔

حبقر: ح  ب  ق  ر

حمیدالدین بن بہاء الدین بن قطب الدین بن رشید الدین

عطم: ع  ط  م

علی بن طاہر بن موسیٰ

ایم: ا  ی   م

ابراہیم ابوالحسن علی نوری ہنکاری بن یوسف بن محمد

ععزح: ع  ع  ز   ح

عمر بن عبدالوہاب بن زید بن حارث بن

عطمہ: ع  ط   م   ہ

علی المرتضیٰ بن طالب بن مطلب بن ہاشم

ایہ خاندان یا تاں قطب زماں ریہا ہییا شہنشاہِ وقت ۔آپ ؒ وی سلطنت کیچ مکران اِچ تخت شاہی تے22سال تخت نشینی دے رضائے الٰہی دے حصول کیتے جنگلاں تے بیاباناں دا رُخ کیتا تے وَل دِل دی تسکین دی خاطر مجاہدات کیتے تے بزرگانِ سہروردیہ توں فیض حاصل کرݨ دے بعد مخلوقِ خدا کو ںدوزخ توں نجات تے جنت اِچ ونڄݨ دا رستہ ݙکھایا۔ آپ غوث العالمین حضرت بہاء الدین زکریاؒ ملتانی دے ڄنواترے تے شیخ رکن الدین رُکن عالمؒ نوری حضوری دے مرید و خلیفہ تے سجادہ ہن۔ آپ دی پیدائش 12ربیع الاوّل 570ھ کوں تھئی تے وفات 12ربیع الاوّل737ھ کو ںتھئی۔ آپؒ 167سال دی عمر مبارک پاتی ۔ آپ دا وصال ملتان شریف وچ تھیاکجھ عرصہ دے بعد آپ کوں مؤ مبارک دفن کیتا ڳیا آپ دا روضہ مبارک مؤمبارک تحصیل و ضلع رحیم یارخان اِچ زیارت گاہ خلائق ہے۔

ملتان دیاں عورتاں

چمڑے دے جُتیاں مثلاً کھسہ، پوٹھوہار ، منڈا، کنالی وغیرہ دے اُتلے حصے تے چٹے یا سنہری تلے یا ریشم نال سوہݨیاں بیلاں بݨایاں ویندیاں ہن۔ جئیں نال جُتیاں وݙیاں دیدہ زیب تھی ویندیاں ہن۔

مٹھاٹواݨہ

ضلع خوشاب دا مشہور قصبہ جیڑھا خوشاب توں 22کلو میٹر دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایندی بنیاد 1680ء اچ احمد خان نے رکھی جیڑھا ہک ہندو راجپوت رائے شنکر دی اولاد اچوں ہا۔ اے لوگ مسلمان تھیوݨ دے بعد دریائے سندھ دے کنارے جہانگیر دے مقام تے آ تے آباد تھی ڳے ہن۔

مروٹ

قلعہ مروٹ فورٹ عباس توں 40کلو میٹر دے فاصلے تے واقع ہے۔ فورٹ عباس یزمان روڈ ایندے اَدھ اچو ں لنگھدی ہوئی ایکوں ݙو حصیاں اچ تقسیم کریندی ہے۔ایں توں کجھ کلو میٹر تے ریت دے ہک 80فٹ اُچے ٹٻے تے قلعہ مروٹ واقع ہے جیندے معنی موت دے ہن۔ اے قلعہ ہندو راجا مہروت نے تعمیر کرایا ہا۔ ستوں تے اٹھویں صدی عیسوی اچ اے قلعہ جین مذہب دے پیروکاراں دے ہتھ رہا۔ انہاں ایندے اچ کجھ مندر تعمیر کیتے جیندے اچوں ہک دا کجھ حصہ احٖ وی موجود ہے۔ مروٹ تے ایندے آسے پاسے دے قلعیاں توں حاصل کیتے ڳے تقریباً19مجسمے تے مختلف شبیہاں آلے پتھر بہاول پور میوزیم اچ موجود ہن۔ قلعہ مروٹ دا کل رقبہ تقریباً ہک مربع کلو میٹر ہے۔ ایندے اچ تعمیرات دی کجھ باقیات موجود ہن۔ ایکوں ’’سورت سنگھ دا برج‘‘ آکھدن۔ روایت ہے جو جئیں زمانے اچ اتھاں دریائے ہاکڑہ واہندا ہا سورت سنگھ اتھاں ٻہہ تے موسیقی سُنڑدا ہا۔ قلعے دے اندر عہدے داراں کیتے انج تے بلحاظ عہدہ رہائش گاہواں تعمیر کیتیاں ڳیاں ہن۔ قلعہ داراں ، قاضیاں تے منشیاں کیتے انج انج کمرے ہن۔ ݙو مسیتاں وی قلعے اچ موجود ہن جنہاں کوں اکبر بادشاہ دے عہد اچ تعمیر کیتا ڳیا ۔ ہک مسجد اچ تیل دا چراغ ہے تے پتھر دی سلھ ’’آستانہ شاہ مرداں‘‘ دے الفاظ کندہ ہن۔

ماء دی خدمت

مولانا عبید اللہ سندھی مسلماناں دے عظیم پیشوا ہووݨ دے باوجود اپݨی سکھ والدہ دی عزت‘ شان تے خدمت وچ کݙاہیں کوتاہی نہ کیتی ۔ دین پور شریف دے بزرگ اچ وی ݙسیندن جو ضعیف العمری وچ آپ اپݨی والدہ کوں سیالکوٹ توں خانپور گھن آئے ، والدہ مولانا کوں ’’ موسلا‘‘ آکھ تے سݙیندی تے کݙاہیں غصے وچ آندی تاں کَھلا لہا تے مار ݙیندی ۔ آپ ایندا برا مناوݨ دی بجائے کھَلا چا تے چم تے والدہ دے پیراں اچ پوا ݙیندے ، احٖ ایہو جہی عظیم ہستیاں کوں اساں کتھوں لبھوں ؟ مولانا عبیدا للہ سندھی 2 رمضان المبارک 22 اگست 1944ء کوں اللہ کوں پیارے تھی ڳئے ۔ دین پور شریف خانپور اچ آپ دی قبر مبارک اساݙے کیتے حٖ وی مینارہ نور دی حیثیت رکھیندی ہے ۔ اساݙے کیتے مولانا عبید اللہ سندھی دے فرمودات مشعل راہ ہن ، خصوصاً انہاں دا اے فرمان جو ’’ انسانیت تے علاقیاں کوں مذہب دے ناں تے تقسیم نہ کرو ‘‘پر افسوس جو انہاندے فرمان دے بر عکس احٖ اساݙے پیشوا انساناں کوں فرقہ تے مسلک دے ناں تے قتل کرݨ اچ مصروف ہِن۔

ملتان اچ طباعت و صحافت دا ارتقا

ملتان اچ طباعت دی تاریخ صرف اَدھ صدی دے مختصر عرصے اچ کھنڈی ہوئی ہے سب توں پہلا پریس غالباً 1920ء اچ بلدیہ نے اپݨے دفتری کم کیتے لاتا ہا۔ چھاپہ خانہ ہتھ نال چلدا ہا تے ایندی چھپائی خاص مسالہ نال بݨے ہوئے وزنی پتھریں نال تھیندی ہئی جنہاں کوں ایݙے کنوں چا تے اُوݙے رکھݨ کیتے گھٹ توں گھٹ ݙو بندیں دی لوڑھ پمدی ہئی۔ اے ہک عجیب تے مختصر جیہاں لکڑی دا ڈھانچہ ہوندا ہا۔ جئیںتے سارے ݙینھ چ ودھ توں ودھ ݙو سو داب کاغذ چھپ سڳدے ہن۔ بلدیہ دے بعد ہک ہندو طابق سونو رام نے پُل شوالہ تے ایں طرح دا ہک دستی پریس لاتا ۔ ایں پریس دا ناں وکٹوریہ پریس ہا۔ چھائونی اچ ہک ٻئے ہندو بدھو رام نے ایڈورڈ پریس دے ناں نال انگریزی دا ہک دستی چھاپہ خانہ قائم کیتا۔ چوتھا دستی پریس مول چند مدان نے بوہڑ گیٹ دے ٻاہر نو بہار پریس دے ناں نال لاتا۔اے تمام چھاپہ خانے ہُݨ ناپید تھی چکے ہن۔

مزار حسین ارغون

مزار حسین ارغون شاہ بیگ دا فرزند ہا۔ مرزا حسین نے ملتان کوں دوبارہ سندھ اچ شامل کرݨ سانگے 1524ء اچ ملتان تے حملہ کیتا۔ سندھ تے ملتان اچ ارغون خاندان دا ٻہوں عروج تے ہئی جو بابر تے حملہ کرتے ایندا خاتمہ کر ݙتا۔

مسجد ملک واہن

میلسی توں چڑھدے پاسے تقریباً پنج میل دے پندھ تے موضع ملک وہن واقع ہے ، جیندی اپݨی ہک تاریخی اہمیت ہے ،ہک تریخی مسیت اتھاں بݨی ہوئی ہے ، جیڑھی اورنگ زیب عالمگیر دے زمانے دی ہے ۔ایں مسیت دے وݙے ٻوہے دے سڄے کھٻے ݙو نکے ٻوہے وی موجو ہن، ایہہ مسیت تے بݨی ہوئی ہے ، ایں دا ہک وݙا گنبد تے ݙو نِکے نِکے گنبد ہن ، چارکنڈیں تے چار بُرجیاں ہن ، آکھیا ویندے جو اے مسیت لہور دی تریخی مسیت وزیر خان دے برابر دی اے تے ہک ویلھے اچ اُتنے ای نمازی ایں مسیت اچ نماز پڑھ سڳدے ہن ۔ ایں مسیت دیاں کندھیاں اپݨے دور دی عظمت دی کہاݨی سُݨویندیاں ہِن ، ہر کندھ تقریباً پنج چھ فٹ چوڑی ہوسے ، اتنے سال گزرݨ دے باوجود ایندا حسن قائم دائم ہے۔

’’ملتان دیاں کنجیاں میݙے پیٹ اچ ہِن‘‘

1818ء دے شروع اچ مسلماناں دے غدار نواب عبدالصمد خان بادوزئی نے رنجیت سنگھ کوں ملتان تے حملے دی دعوت ݙتی جیندے نتیجے اچ سکھاں دی بھنگی مثل جدید اسلحہ تے جنگی سازو سامان نال سنبھر تے ملتان تے حملہ کر ݙتا، قلعہ ملتان کوں فتح کرݨ کیتے ترائے مہینے

جنگ تھیندی رہی ، پر سکھا فوج ملتان دا قلعہ فتح نہ کر سڳی، ایندے بعد سکھاں نویں کمک منگوائی، چنانچہ سکھاں دی بارہ مثلاں نال ہزاراں گھڑ سوار فوج ملتان تے حملہ آور تھئے ، جنہاں آندے ای ملتان تے چڑھئی کر ݙتی تے قلعے دی دیوار تے دراڑ پا تے اندر داخل تھی ڳئے ، ایں موقع تے متلان دی سیاہ دے نال نال نواب مظفر خان تے انہاں دے پُتر سرفراز خان ،ذوالفقار خان ،شاہ نواز خان ، ممتاز خان ، شہباز خان ، اعزاز خان ، امیر باز خان تے ہک دھی صبیحہ بی بی جنگ اچ شریک تھئے، جنگ دے دوران رنجیت سنگھ دی طرفوں نواب مظفر کان کوں ہتھیار سٹݨ دا حکم ݙتا ڳیا، نواب مظفر خان انکار کیتا تے آکھیا جو مسلمان کافر دے اڳوں ہتھیار نی سٹیندا ۔ انہاں آکھیا جو مسلمان کوں جان دی نی ایمان دی فکر ہووݨی چاہیدی اے ۔ نواب مظفر خان چند سو سپاہیاں  دے نال ہزاراں سکھاں دا مردانگی دے نال مقابلہ کریندے رہے تے سینکڑاں سکھاں کوں دوزخ پُڄایا ۔ ایں دوران نو اب مظفر دا پُتر ذوالفقار خان شہید تھی ڳیا ۔ سکھا فوج دی طرفوں ول سنیہا آیا جو ’’ ٻڈھا مظفر ! ہیل تیݙی چیل ترٹ ڳئی ہُݨ ملتان دی کنجی اساݙے حوالے کر ݙے ‘‘۔ نواب مظفر خان آکھیا ’’ او میݙے پیٹ اچ اے ‘‘ ۔ سکھاں ݙو ٻئے پُتر تے دھی کوں وی شہید کر ݙتا تے آکھیا جو ہُݨ ہتھیار سٹ ݙیو ، نواب مظفر خان جواب ݙتا جو ایں مٹی تے اٹھ تاں کیا اٹھ لکھ پُتر ہوون تاں وی ہک ہک کر تے قربان کر سڳداں ، نواب مظفر خان چھیکڑی دم تئیں سکھ فوج دے نال جنگ کیتی تے ہتھیار نہ سٹ تے رسم شبیری ادا کیتی ۔ نواب مظفر خان دی شہادت دے بعد وݙے پُٹر سرفراز خان تے سب توں چھوٹے امیر ایاز خان عمر 3 سال کوں قید کر تے لاہور چا ڳئے تے ملتان تے ہک دفعہ ول لُٹ مار تے قتل و غارت دا بازار گرم کریندے ہوئے ظلم دے پہاڑ توڑ ݙتے۔ تاریخ دیاں کتاباں گواہ ہن جو سکھا فوج دے ملتان دے قبضے دے بعد گھراں اچ داخل تھی ڳئی ، گھریں کوں لُٹیا ، سونا، ڳئو، ڳہݨا چاتا تے نال عصمت مآب تریمتاں دی آبرو ریزی کرݨ دی کوشش کیتی ۔ تاریخ عالم اچ پہلی واری تھیا جو سرائیکی وسیب دے غیرت مند چھوکریاں تے عورتاں عزتاں بچاوݨ کیتے کھوہ تے کھوہیں اچ ترپ مار ݙتے، جان ݙے ݙتی، آن نہ ݙتی ، بعد اچ نہ ملتان بلکہ وسیب دے اکثر علاقیاں وچ کھوہ لاشین نال ٹٻ تھی ڳئے تے انہاں کوں اجتماعی قبراں قرار ݙتا ڳیا ۔

مسعود حسن شہاب

صحافی، ادیب ، شاعر اَتے محقق ہن۔ 20اکتوبر 1922ء کوں دہلی اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی۔ 1940ء اچ دہلی توں ’’الہام‘‘ دے ناں نال ہک ادبی مجلہ جاری کیتا۔ 1947ء اچ ہجرت کرتے بہاول پور کوں وطن ثانی بݨایا تے ول بہاول پور دی سر زمین تے تاریخ بارے تحقیق دا حق ادا کیتا۔ بہاول پور توں ہفت روزہ ’’الہام‘‘ دی تجدید اشاعت کیتی جیڑھی مردے دم تاݨیں جاری ریہی۔ شعر و ادب دا ذوق ورثے اچ ملیا۔ ݙاݙا میر حسن رضوی دہلی توں اخبار ’’خیر خواہ عالم‘‘ کݙھیندے ہن۔ ابا سئیں سید منظور حسن رضوی نے ’’مطبع رضوی‘‘دا کاروبار سنبھالیا تے کئی کتاباں لکھیاں۔ 1949ء اچ بہاول پور دے پہلے میونسپل کمشنر تے پہلے وائس چیئرمین منتخب تھئے۔ بہاول پور مسلم لیگ دی مجلس عاملہ تے آل پاکستان مسلم لیگ کونسل دے رکن ریہے۔ انجمن مدیران جرائد بہاول پور دے صدر تے پریس کلب بہاول پور د کئی واری بلا مقابلہ صدر منتخب تھئے۔

33سال تک اُردو اکیڈمی بہاول پور د ے جنرل سیکرٹری ریہے۔ اکیڈمی دے سہ ماہی ’’الزبیر‘‘ دے ایڈیٹر وی ریہے تے ایں رسالے دے کئی واری خاص نمبر شائع کیتے۔ تصانیف بے شمار ہن۔ زیادہ اہم تے قابل ذکر اے ہن۔ خواجہ غلام فرید۔ خطہ پاک اوچ۔ اولیائے بہاول پور۔ مشاہیر بہاول پور۔ بہاول پور کی سیاسی تاریخ بہاول پورمیں اُردو۔ وادی جمنا سے وادی ہاکڑہ تک (خود نوشت )۔ نقوش شہاب(مجموعہ کلام )۔ جنگ نامہ۔ موج نور ۔  29اگست 1990ء کوں رحلت کیتی ۔ بہاول پور اچ دفن ہن۔

مندر پرہلاد

اے مندر قلعہ کہنہ دی سطح مرتفع تے بݨیا ہویا ہا ایکوں خود پرہلاد بھگت بݨوایا ہا۔اے ملتان اچ ہندو عہد دی سب توں پُراݨی یادگار ہے جیڑھی جو بہائو الحق زکریاؒ دے بالکل سامݨے ہے۔2دسمبر 1992ء کوں ملتان دے لوکاں نے ایں ہندو یادگار کو ݙہا ݙتا۔

مزار یوسف شاہ گر دیزی

اے ایں مقام تے واقع ہے جتھاں سید یوسف گردیز توں آتے 1088؁ء اِ چ دریا کنارے ریہے ۔روغنی سِلہاں دی عمدہ عمارت اے جیندے چھت تے چھوٹے چھوٹے آئینے ٻیل ٻوٹے دی طرح لڳیے ہوئے ہن ۔ اے لاثانی عمارت باعثِ افتخار ملتان اے ۔قلعہ دے دیہہ دروازے دی سائیڈ اُچی جاہ تے ہے ۔اندروں 51فٹ 9انچ دے قطر اِ چ ہے ۔دیواراں 40فٹ 4انچ اُچیاں ہِن اَتے 13فٹ 3انچ موٹی ہن۔ہک دے اُتوں ݙو مثمن عمارتاں ہن ۔بالائی مثمن دا قطر 25فٹ 8انچ اَتے اونچائی 26فٹ 10انچ ہن ۔ ساری عمارت قُبہ توں مستصف ہے ۔ قطر 58فٹ ہے ۔ پوری عمارت دی اونچائی ہک سو فٹ ہے ۔ سے لال سِلہیں نال بݨی ہوئی اے جیندے ٻاہر روغنی سلہیں اَتے پچی کاری اَتے بروج نال سوہݨی منیا کاری کیتی ڳی ہے ۔ روغنی سِلہیں تے پُھل پتیاں اُبھریاں ہوئیاں ہِن ۔ جیندے نال خوبصورتی ودھدی اے ۔ اے روضہ اصل اِ چ غیاث الدین تغلق اپݨے کیتے بݨوایا ڳیاہا اَتے او ہک حادثے دے نتیجیاِ چ دہلی فوت تھی ڳیا تاں اوندے پُتر خان سلطان محمد تغلق اے روضہ شاہ رکن الدین دی تدفین کیتے ݙے ݙتا ۔جیندے نال اینکوں ٻہوں زیادہعقیدت ہئی ۔

معدنیات

سرائیکی وسیب اِ چ دنیا دی سب تو زائد مہانگی معدنیات دیرہ اسماعیل غازی خان اِ چ تھیندی اے ۔ تیل گیس وی ملدے ۔قیمتی پتھر ،ملتانی مٹی ،قیمتی ریت ،چیکی مٹی ،گندملک ،لوہے دے ذخیر ے ،چونے آلا پتھر ،کولا ،جپسم ،ایندے نال نال ٻئی معدنیات ہر شئے اتھاں موجود اے ۔

منکیرہ

منکیرہ ضلع بھکر دی تحصیل ہے۔ بھکر توں 40میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ایکوں مانک سیال نے 1389ء اچ آباد کیتا ۔ مغلاں دے دور اچ انہاں دے گورنر دا نمائندہ اتھائیں رہندا ہا۔ علاقے دے مسائل اسلامی شریعت دے مطابق حل کیتے ویندے ہن۔ سکھاں دے عہد حکومت اچ راجا رنجیت سنگھ نے جݙاں سارے پنجاب تے قبضہ کر گھٖدا تاں اُوں منکیرہ کوں فتح کر تے ضلع بھکر کوں سکھ حکومت اچ شامل کر گھٖدا ۔ ول انگریزاں دے تسلط اچ آیا تے ایکوں تحصیل دا درجہ ݙتا ڳیا۔ اتھاں قالین، کھدر ، کھیس تے دریا ں تیار کیتیاں ویندیاں ہن۔ نیڑے دے ریلوے سٹیشن بھکر ہے۔ اطراف اچ پکیاں سڑکاں ہن جیڑھیاں ݙوجھے قصبیاں نال ملیندین۔ طلبہ تے طالبات سانگے کئی ہائی سکول ہن۔

مولانا یار محمد دھریجہ

دینی مدرسہ دھریجہ نگر دے بانی مولانا یار محمددھریجہ ٻہوں وݙے عالم دین ہووݨ دے نال نال فارسی تے سرائیکی دے ٻہوں وݙے شاعر وی ہن۔اُنہاں دھریجہ نگر وچ مدرسے دی بنیاد رکھ تے سارے جڳ جہان اچ علم دی روشنی کھنڈائی ۔ آپ ٻہوں وݙے زمیندار ہن تے اپݨیں سارے وسائل مدرسے دے نال نال وسیب دے غریب لوکیں دے ضرورتیںتے خرچ کریندے ہن۔ٻہوں وݙے مہمان نواز تے سخی ہن ،مسافر طلباء دے نال نال روزانہ ڈھیر سارے راہ وٹائو تے مہمان اُنہیں دے دسترخوان تے ہوندے ہن۔انہاں ساری حیاتی انسانیت دی خدمت کیتی ۔

میاں انیس دین پوری

سئیں میاں انیس دین پوری ہِک شخص نی ہِک عہد دا ناں اے، آپ 1940ء اچ خانپور دے وݙے گھراݨے خلیفہ غلام محمد دین پوری دے خاندان اچ پیدا تھئے، سئیں کوں سرائیکی دے پہلے کالم نویس ہووݨ دا شرف تے اعزاز حاصل اے ، چنڳے لکھاری ہووݨ دے نال نال آپ  ٻہوں اچھے انسان ہن ،  اُنہاں اپݨی صحافت دا آغاز روزنامہ کوہستان توں کیتا، بعد اِچ امروز نال وابستہ تھی ڳے ، ایندے نال نال انہاں انگریزی اخبار وچ وی لکھݨ شروع کیتا۔ 11 جون 1990 کوں پہلا سرائیکی اخبار ’’جھوک‘‘ خان پوروں شروع تھیا تاں او اپݨی جھوک اِچ آ ڳے۔ اُنہاں کھل ہس یعنی ’’ ٻٹ کڑاک‘‘ دے ناں نال لکھݨ شروع کیتا ۔ اے کالم اتنا مشہور تھیا جو پڑھݨ آلے ایندا انتظار کریندے ہن ول اے وی تھیا جو جھوک دے اداریے تے کالم دی ٹرانسلیشن انگریزی اخبار ڈان وچ شفقت تنویر مرزا کریندے رہ ڳے تے اے لکھتاں سرائیکی توں انگریزی دے وچ وی شائع تھیندیاں ریہاں ۔سئیں میاں انیس دین پوری کوں اردو، انگریزی تے سرائیکی دے نال نال سندھی دا وی ٻہوں مطالعہ ہئی ۔سئیں میاں انیس دین پوری 11 فروری 2014ء اچ خانپور اچ طویل علالت دے بعد فوت تھی ڳئے ۔ انہاں دی کتاب ٻٹ کڑاک آپ دی وفات دے بعد جولائی 2016 ء اچ جھوک پبلشرز شائع کیتی ۔

ملتان اچ کتب خانے

جدید عہد اچ ملتان اچ انگریزاں دی آمد دے بعد ملتان اچ ہک سوسائٹی 1850ء اچ قائم تھئی جیں توں پہلے پہل انگریز ای استفادہ کریندے ہن۔ ایندے بعد ہند قارئین دی اجارہ داری رہی۔ ویہویں صدی دے آغاز اچ مسلمان قارئین کوں وی استفادہ دا موقع ملیا تے لائبریری دی انتظامیہ اچ وی مسلمانیں کوں شریک کیتا ونڄݨ پے ڳیا۔ ایندے بعد ایندا ناں پبلک لائبریری باغ لانگے خان رکھیا ڳیا۔ ایندے اچ اُردو، عربی، فارسی، ملتانی، سندھی،بلوچی، پنجابی،پشتو، سنسکرت، ہندی، گورمکھی زلآنوں تے 25000 توں ودھ کتاباں موجودہن۔ ایندے علاوہ میونسپل لائبریری 1954ء اچ قلعہ کہنہ قاسم باغ دے غربی پاسے قائم کیتی ڳئی جیندا افتتاح سید علمدار حسین گیلانی نے کیتا۔ ایندے اچ وی قدیم تے نویاں کتاباں موجود ہن۔ ایندے اچ باقاعدگی نال اُردو، انگریزی روزنامے ہفت روزہ ، ماہنامے، منگوائے ویندے ہن۔ ایں نسبتاً وݙی لائبریریاں دے علاوہ تمام تعلیمی اداریاں نے وی اپݨی اپݨی لائبریریاں قائم کر رکھیاں ہن ۔ جنہاں اچ درسی ضرورتاںدے علاوہ وی کتاباں دستیاب ہن۔

نجی لائبریریاں ،کتب خانہ ناصر گردیزی اچ گردیزی خاندان دے سید محمد ناصر گردیزی نے کُتب خانہ قائم کیتا۔ جئیں وچ مطبوعہ کتب دے علاوہ نادر محفوظات وی موجود ہن۔ درگاہ موسیٰ پاک شہید اچ موجود کتب خانہ اچ وی مطبوعہ دے علاوہ قلمی نسخے موجودہن۔ عبدالحلیم خوئیداد اچ وی نادر مخطوعات موجود ہن۔ سید عباس حسین گردیزی نے وی ذاتی لائبریری اچ مطبوعہ دے علاوہ نادر قلمی نسخے جمع کر رکھیے ہن۔ علامہ عتیق فکری نے ذاتی شوق دی تکمیل اچ ہزاراں کتب دا ذخیرہ کیتا۔

سردار پور جھنڈیر جھنڈیر لائبریری (میلسی)اچ مسعود جھنڈیر ریسر لائبریری پاکستان دی سب توں وݙی پرائیوٹ لائبریری قائم شدہ ہے جو جھنڈیر بھراواں (میاں مسعود احمد ، میاں غلام احمد )دی علم دوستی دا بھرپور اظہار ہے۔ ایں لائبریری اچ ہک لکھ ݙاہ ہزار کتاباں پنجھتر ہزار رسالے تے جرائد ترائے ہزار مخطوطات ہن۔ قرآن مجید دے 1133قلمی نسخے موجود ہن۔ ٻنہاں مخطوطات اسلامی علوم دے علاوہ فلسفہ منطق طب زبان منظوم و نثر ادب تصوف تاریخ ہندسہ وغیرہ تے مشتمل ہن۔ مخطوطات اچ ست سو سال تک پُراݨے مخطوطات موجود ہن۔ علامہ اقبال دے ہتھ نال لکھئے ہوئے او خط وی ایں ذخیرہ اچ شامل ہن۔

قاضی اللہ بخش (جلالپور پیروالا)دے کتب خانے  اچ وی مخطوطات دا ذخیرہ ہے۔ ایں طرح اسد نظامی (جہانیاں)دے کول ہزاراں قدیم مطبوعہ کتاباں تے سینکڑاں مخطوطات تے مشتمل کتب خانہ موجود ہے۔ زیادہ ترکتاباں انہاں کوں وراثت اچ ملیاں ہن۔ انہاں دے انتقال دے بعد اے کتب خانہ بند پیا ہے۔ ول او اپݨی وفات توں پہلے (2001ء )توں پہلے کتب تے اخبارات جیڑھے ڈھیر دی شکل اچ پے ہن کوں جلد بندی کرا ڳئے ہن۔

میاں سراج الدین سانول

میاں سراج الدین سانول دا تعلق رحیم یار خان نال ہے۔ ٻہوں وݙے گھرانے دے آدمی ہن سرائیکی نال ٻہوںمحبت کریندے ہن اُنہیں دا کارنامہ سرائیکی لغت ہے۔ارمان ایں گاٖلھ دا ہے جو اُنہیں دی حیاتی اچ سرائیکی لغت نہ چھپ سڳی تے اُنہیں دے فوت تھیوݨ دے بعد وسیب تاں وسیب اُنہیں دی اولاد وی اپݨے ابے سئیں دے کارنامے کوں رول ݙتے۔

مولانا نور احمد خان فریدی

سرائیکی ادب دی دنیا ء ِ چ مولانا نور احمد خان فریدی کوں وݙا مقام حاصل اے۔ اُنہاں دا تعلق شجاع آباد دے علاقے جگو آلا دے نال ہئی پر او ملتان آ ڳے تے 1938ء اِ چ لکھݨ پڑھݨ دا کم شروع کیتا۔دیوان فرید دے ترجمے دے نال نال تاریخ ملتان تے تصوف دے ٻہوں ساریاں کتاباں اُنہاں لکھیاں ۔ 1971ء اِ چ اُنہاں سرائیکی رسالہ ’’سرائیکی ادب‘‘ جاری کیتا۔

محمد نواز خوشتر

محمد نواز خوشتردا تعلق ججہ عباسیاں نال ہئی ٻہوں وݙے شاعرہن ، اُنہاں مثنوی یوسف زلیخا وی لکھی جیڑھی سرائیکی ادبی مجلس بہاولپور توں شائع تھئی۔محمد نواز خوشتر1905ء اچ پیدا تھئے تے 1972ء ء ِ چ وفات پاتی سرائیکی واسطے آپ دیاں ٻہوں خدمات ہن۔

ملتان اِ چ ریلوے نظام

ریلوے اصل اِ چ اُ وں نظام دی شکل اے جیڑا پہلے پہل سولہویں تے اٹھارویں صدی تئیں انگستان اِ چ گھوڑے نال ویگن کوں چھِکݨ دا عمل شروع تھیا ۔لکڑ دے تخت تے پہیہ لاتا ڳیا اَتے بعد اِ چ لکڑ دے تخت دے بجائے لوہے کوں پہیے لاتے ڳئے ۔جݙاں لوہے دیاں استعمال تھیوݨ لڳیاں تاں پہلی دفع ریلوے لائن وینڈز ورتھ تاکوریڈن شروع کیتی ڳئی ۔اے سال 1804ء اِ چ کیتا ڳیا ۔ ایں نظام اِ چ ترقی دی صورت حال 1825ء اِ چ تھی جݙاں سٹیم ریلوے سٹاکین اَتے ڈارلنگٹن دے اَدھ اِ چ سامان چا ونڄݨ کیتے کھولی ڳی ۔اے ریلوے لائن 38میل وݙی ہئی ۔اَتے جارج اسٹیفن پہلالوکیڈٹو انجݨ خود چلایا ہا ۔پاکستان دے علاقے اِ چ ریلوے دا نظام 13مئی1861ء کوں متعارف کیتا ڳیا جݙاں کراچی توں کوٹری تئیں 105میل لمبی ریلوے لائن کھولی ڳی اَتے ملتان اِ چ ریلوے دی تاریخ ݙو سال بعد 1863ء اِ چ شروع کیتی ڳئی ۔ہک چھوتا جیہا سیکشن جیڑا 11میل لمبا ہا کھولا ڳیا جیڑا شیر شاہ دے نال کشتیاں دے گھاٹ کنوں شروع تھی تے ملتان شہر تک امدا ہا ۔ لاہور توں ملتان سیکشن 1865ء اِ چ کھولیا ڳیا ۔ریلوے دی بھرتی اَتے تیاری کیتے لاہور دے کھنڈرات اَتے ہڑپہ دے کھنڈرات دا مواد حاصل کیتا ڳیا ۔ملتان توں کوٹری براستہ لودھراں لودھراں ریلوے لائن دی تکمیل 1870ء اِ چ تھی اَتے 1870توں 1876ء دے درمیان وقفے وقفے کنوں مختلف حصیاں اِ چ بݨائی ڳی ۔سکھر دا پُل بݨݨ تے 1889اِ چ کراچی تئیں ریل چلݨ پئے ڳئی۔

مندر طوطلاں مائی

ہندوواں دا تریجھا قدیمی آثار حرم دروازہ دے اندر مندر طوطلائی مائی ہے جیڑھا جو طوطل دیوی دے ناں نال منسوب ہے۔ اورنگزیب نے ایندی مورتی کھوہ اچ سٹوا ݙتی ہئی۔ایں مندر دی مرمت دیوان ساون مل نے کروائی ہئی۔

مندر جوڳ مایا

ہندوواں دااے چوتھا آثار ہے۔ اے ملتان دے ریلوے اسٹیشن دے نیڑے ابتداً چبوترا شکل اچ ہا۔ دیوان ساول مل نے ایندے تے مندر دی تعمیرشروع کروائی تے مولراج نے ایندی تکمیل کیتی۔

محسن خان پوری

محسن خان پوری اپݨے ناں والی کار خان پور دے محسن ہن ۔1867ء ء ِ چ پیدا تھئے تے 1944ء وچ وفات پاتی۔خان پور دی علمی ادبی دنیا وچ اُنہاں دیاں ٻہوں خدمات ہن ۔محسن خان پوری دا ریختی زبان دا دیوان ’’رنگیلی بیگم‘‘ دے ناں نال 1921ء ء ِ چ عشرت پریس لکھنؤ توں چھپیا۔ واضح تھیندے جو اُوں ویلے اُردو کوں ریختی زبان سݙیندے ہن۔

مقبرہ طاہر خان ناہڑ، سیت پور

پندھرویں صدی دے آخری ایام وچ اے مقبرہ طاہر خان ناہڑ نے اپݨی زندگی وچ بݨوایا ہا،مقبرہ ہشت پہلو تے مقبرہ ملتان شاہ رکن عالم دے نال گھاٹی مماثلت رکھیندا ہا ۔مقبرہ 45 فٹ بلند تے پہلے چبوترے تے بݨیا ہویا اے ۔ایندا اندرونی حصہ ساوے گھاٹے نیلے تے سفید رنگ دی روغنی ٹائلان نال جیومیٹری تے پھلدار طریقے نال سجایا ڳیا اے۔مقبرہ ہشت پہلو تے نصف کرہ گنبد ہشت پہلو تے بنڑایا گیا اے۔مقبرہ وچ روشنی کیتے اٹھ محرابی دروازے بݨائے گے ہن ۔مقبرہ دا باہرلا حصہ  پھل دار طریقے نال سڄایا گیا اے ۔

مندر نرسنگھ پوری

اے مندر قلعہ دے اندر واقع ہا۔ایں سانگے پُجاریاں کوں حاکم وقت دی اجازت دے بغیر اندر ونڄݨ دی اجازت نہ ہئی۔ انہاں دی ایں تکلیف مُکاوݨ سانگے پرہلاد پوری دے پجاری نے سبزی منڈی دے نیڑے ہک نواں مندر بݨواتے کرنر سنگھ اوتار دی مورتی ایندے ا چ رکھ ݙتی ۔جیکوںہک خزانچی نے ݙاہ ہزار دی لاگت نال ہک پکا تے شاندار مندر اچ بدل ݙتا۔

ملوک شاہ

بہاولپور شہر دے جنوب وچ نور محل دے نیڑے ہک وسیع قبرستان ایں ناں توں مشہور ہے جئیں وچ ݙھیر اولیاء اللہ اَتے بزرگانِ دین دیاں قبراں ہن پر انہاں وچ ݙو قبراں خاص طور تے عوام اَتے خواص کیتے جذب اَتے کشش دا سامان رکھیندن ۔ انہاں وچ ہک قبر تاں خلیفہ اول حضرت ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہ دے پوترے سعد بن عبداللہ دی اَتے ݙوجھی حضرت امام حسین علیہ السلام دے اتالیق سعید بن محمد دی ݙسائی ویندی ہے ۔ آکھدن جو اے حضرات سیاحت اَتے تجارت دی غرض توں اتھاں آئے ہن ۔ دوران سفر بیمار تھئے اَتے اللہ کوںپیارے تھی ڳے ۔

مزارات صحابہ کرام

ڈراور دے مقام تے چار مزار ہن جنہاں کوں صحابہ رسول اکرم ؐ دے مزار ݙسایا ویندے۔انہاں دے چارے پاسوں چار دیواری اے۔جیندے وچ دروازہ نسب کیتا گے۔چولستانی انہاں مزاراں کوں عقیدت دی نگاہ نال  ݙیکھدن۔ایں طرح باقی مزارات دی طرح اینکوں کھلا نی چھوڑیا ڳیا۔بلکہ چار دیواری اتے دروازے نال محفوظ کیتا ڳے۔ تربتاں اتے لوح مزار نصب اِ جیندے اُتے صاف لکھیا ڳے کہ اُو مزارات اصحاب رسول ؐ دے ہن۔انہاں مبارک ہستیاں دے ناں کہیں کوں معلوم کائنی۔تربتاں دی طوالت غیر معمولی طور تے ودھا ݙتا گیا اے۔تاکہ ایندے شہداء دے مراتب زائرین بآسانی آگاہ تھی سٖگن۔

اے روایت اے کہ چاراں اصحاب تبلیغ اسلام اتے تجارت دی غرض نال سندھ اتے بنارس ونجݨ آلے ٹولے نال آئے ہن۔پوپلا قوم دے افراد کوں انہاں حضرات نے اسلام دا عالمگیر پیغام پُڄایا۔جانڈہ کھانڈہ(قلعہ ڈراور دے سامݨے آلے کھنڈر) دے راجہ نال مقابلہ کریندے ہوئے شہید تھیے۔

مسجد ڈراور دا پتھر

ڈراور دی خوبصورت مسیت دے جنوبی دروازے دے ادھ وچ ہک پتھر نصب اے جیں دے اندر از خود غلام فرید ؒ دا ناں ابھر آئے۔لوک ایندی زیارت کریندن اتے اینکوں فریدؒ سائیں دی کرامت سمجھدن۔

مہندر پرتاب چاندؔ

مہندر پر تاب چاند یکم اگست 1935ء کوں سوبھراج نارنگ دے گھر کروڑ لعل عیسن اچ پیدا تھئے ۔ابتدائی تعلیم ستویں جماعت تائیں کروڑ تے کلور کوٹ دے سکولاں اچ حاصل کیتی ۔ 12سال دے ہن جو تقسیم دے دوران اپناں آبائی شہر کروڑ مجبوراََ چھوڑناں پیا ۔ تے آپ ہجرت کر کے اپنے والدین دے رلّے ہندوستان دے شہر انبالہ وچ آباد ونج تھئے۔گورنمنٹ کالج لدھیانہ توں بی اے کیتا ۔ تے ول لائبریری سائنس اچ ماسٹر دی ڈگری دہلی یونیورسٹی توں حاصل کیتی۔جڈاں جو 1959ء وچ آپدی شادی نرملا دیوی نال تھئی ۔چاند صاحب 1964ء توں 1995ء تائیں کورو کیشتر یونیورسٹی اچ بطور لائبریرین اپنے فرائض سر انجام ڈتے۔علم تے ادب دی دنیا نال آپ دا گہرا تعلق ہے۔

جتھوں تک چاند صاحب دا شاعری نال تعلق ہے تاں بنیادی طور تے آپ اردو دے شاعر ہن ۔لیکن مادری زبان سرائیکی ہوون پاروں ماء بولی نال بے پناہ محبت کریندے تے ایندے وچ شعر وی آہدن۔ شاعر ہوون دے نال نال اوہ ہک بہوں وڈے نثر نگار وی ہن۔مختلف زباناں یعنی اردو ، انگریزی ، ہندی تے سرائیکی اچ مختلف موضوعات تے ہن تائیں آپ دیاں 18کتاباں چھپ  چکیاں ہن۔ اکتوبر 2010ء دے چھیکڑی ڈہاکے وچ چاند صاحب اپنے جنم بھومی شہر کروڑ لعل عیسن دی زیارت واسطے پاکستان آئے ہن ۔جڈاں کروڑ شہر اچ اپنے گھر دے سامنے پہنچے تاں دل دی دھڑکن تیز تھی گئی،اکھیں وچ بے اختیار خوشی دے ہنجوں آگئے،تے عقیدت و احترام نال انہاں دا سر جھک گیا۔مکان دے اندر گئے تاں ترمدیاں اکھیں نال انہاں ہک لفافے وچ اپنے مکان دی مٹ پا کے بطور نشانی محفوظ کر گھدی۔اپنے آبائی شہر کروڑ دی جدائی دا صدمہ ساری حیاتی چاند صاحب دے نال نال رہ گئے ۔جڈاں وی کروڑ دی یاد آوے تاں آپ بے اختیار رو ڈیندن۔مہندر پرتاب چاند اپݨی دھرتی اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کرݨ آلے انسان ہن۔

ملک واہن

ایہہ موضع میلسی توں چڑھدے پاسے تقریباً چھے میل پرے واقع ہے ۔ اتھاں دی تاریخی مسیت مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دے دور اچ تعمیر تھئی ہئی ، جیڑھی ݙیکھݨ دے لائق ہے تے تعمیر دے فن دا نادر نمونہ ہے ۔

مینارہ یادگار

قلعہ ملتان دے عین اَدھ اچ انگریزاں نے اپݨی فتح تے عیدگاہ اچ قتل تھیوݨ آلے مسٹر ایگینو تے مسٹر اینڈرسن دی یاد اچ اے مینار تعمیر کرایا ۔ اے مینار گائو دُم سُرخ پتھر نال بݨیا ہویا ہے تے پنجاہ فُٹ اُچا ہے۔ چبوترہ دے غربی پاسے سنگ مر مر دے ہک ٻہوں وݙے پتھر تے ہک کتبہ کنندہ ہے۔

مینارہ یادگار مشرقی پاسے ترائے ٻیاں انگریزی یادگاراں وی ہن جنہاں تے درج ذیل دے کتبے درج ہن۔’’میجر جارج شیف مونٹیز بمبرٹ دی مقدس یاد اچ جوہز مجسٹی دی ݙاہویں پلٹن دی کمان کریندے ہوئیں 12دسمبر 1848ء کوں 34سال دی عمر اچ قتل تھئے تے کپتان لنگز ورتھ جیڑھے 30سال دی عمر اچ 9ستمبر 1848ء زخمی تھی تے فوت تھئے ‘‘۔

مسجد چہار یار

قصبہ دیوان صاحب وچ چاہ فرید دے نال ای لہندے آلے پاسے ہک نکہی جہی مسیت اڄاں وی موجود ہے ، آکھیا ویندے جو ایں مسیت دے نال ای بابا فریدؒ ہوراں دا گھر ہئی تے ایندے کول ای بابا جی ہوراں دے پُتر نصیر الدین دی قبر وی ہے ، کجھ عرصہ پہلے ایں دی چھت نویں سرے توں بݨائی ڳئی ہے ۔ آکھیا ویندے جو اتھاں اللہ دے چار ولی کٹھے ٻہندے اُٹھدے ہن ۔ اپݨی محفل لیندے ہن تے رب دی عبادت کریندے ہن ،صوفیاء اچ چہار یار مشہور ہن ، اُنہاں توں اے چار مشائخ مراد ہِن:۔

1۔ شیخ الاسلام حضرت بہاؤ الدین زکریا ؒ

2۔ سید السادات حضرت مخدوم جلال الدین بخاریؒ

3۔ قطب المشائخ حضرت فرید الدین گنج شکر ؒ

4 ۔ حضرت مخدوم لعل شہباز قلندر ؒ

انہاں چار یاریں دی بیٹھکاں پورے پاکستان اچ چپے چپے تے ملدیاں ہن ۔ منگھو پیر انہاں دا خادم ہا ۔

ملتان آرٹس کونسل:

سٹیٹ بنک بلڈنگ توں چوک ایم ڈی اے آلے پاسے ویندے ہوئیں کھٻے ہتھ تے ملتان آرٹس کونسل دی نویں عمارت مکمل تھی چکی اے۔ ایندا ہال 620نشستاں تے مشتمل ہے۔ سٹیج کافی کشادہ بݨایا ڳیا ہے۔

آرٹس کونسل دی عمارت دی تعمیر اچ ملتان دی قدیم تے جدید ثقافت کوں خصوصی طور تے مد نظر رکھیا ڳیا ہے۔ بیرونی د یواراں تے لال گُٹکا استعمال کیتا ڳیا ہے جئیں اچ نیلی تے فیروزی ٹائلاں نال سوہݨے بارڈر بݨائے ڳے ہن۔ صدر دروازہ وی ٻہوں سوہݨا بݨایا ڳے۔ اے عمارت ملتان دی پُر شکوہ عمارتاں اچ ہک ٻہوں سوہݨا ودھارا ہے۔

ماء ٻولی نہ الاوݨ

ڈھیر سارے سرائیکی اپݨے گھریں دے وچ اپݨی اولاد نال سرائیکی نی الیندے ۔ اے ٻہوں وݙا جرم اے ۔ کہیں وی ٻال توں اوندی ماء ٻولی کھسݨ اوندی زبان کوں قتل کرݨ وانگے ہے۔ جیں کنے چار پیسے آ ونڄن ‘ او ول منہ چِٻا کر تے اپݨی اولاد نال ٻیاں ٻولیاں ٻولݨ پئے ویندے ۔ میں ہِک تکڑے بندے کوں آکھیا جو تُساں اپݨی اولاد نال سرائیکی کیوں نی الیندے ۔ اوں ولدی ݙتی نہ سئیں اساں اپݨے نوکریں نال سرائیکی الیندوں ۔ میکوں مکنی چڑھ ڳئی تے میں اونکوں سِدھیاں سݨائیاں ۔ ول میں اوندے نال الاوݨ چھوڑ ݙتا ۔ ایجھے لوک قابلِ نفرت ہِن۔ جو اپݨی اولاد نال اپݨی ماء ٻولی نی ٻولیندے ۔ ایں مرض دا شکار سرائیکی استاد وی ہِن تے ایں مرض دا شکار سرائیکی پڑھاوݨ آلے استاد وی ہِن ۔ میکوں تاں لکھدیں ہوئیں شرم  امدی اے جو اساکوں اے وی اطلاع ملی ہے سرائیکی شعبے دے وچ وی لیکچر اردو اچ ݙیوݨ آلے موجود اِن تے کجھ ایجھے لوک وی ہِن جیرھے سرائیکی شعبے دے دفتریں دے وچ ہِک ٻئے نال اردو الیندن۔ میݙی ایں ڳالھ دا مطلب اے نی جو میں اردو دے خلاف نفرت کھنڈیندا پیاں ۔ میں اردو دے خلاف نفرت دی ڳالھ نی کریندا ، بلکہ میںاپݨی سرائیکی کون نفرت توں بچاوݨ دا آکھینداں۔ اے ڳالھ کرینداں جو جیرھے لوک سرائیکی دے نال نفرت کریندن ، سرائیکی کوں ݙوجھے درجے دی زبان سمجھدن تے سرائیکی شعبیں دے وچ ٻہہ تے وی سرائیکی نی الیندے یا سرائیکی دے وچ لیکچر نی ݙیندے تاں او قومی مجرم ہِن ۔ ایجھے لوکیں کوں سرائیکی قلم قبیلے دے لوک کن کنوں پکڑ تے ٻہر پُڄا آون۔ جے تئیں گندے کوں گندا نہ اکھیسوں ، کوڑ کوں کوڑ نہ اکھیسوں ، برے کوں برا نہ اکھیسوں تاں ول اساں آپ منافق ہوسوں تے منافقت کفر توں وی بری شئے ہے ۔

میانوالی قریشیاں

ایہ قصبہ تحصیل رحیم یارخان تقریباً 25 میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ اتھاں مئو مبارک دے مشہور بزرگ شیخ حمید الدین حاکم دی اولاد آباد ہے۔ اتھاں ایں قریشی علوی خاندان دے چند اکابر دے مزارات وی ہن۔ شیخ حاکم دے سجادہ نشین مخدوم حمید الدین ہن ،جنہاں دا تعلق ایں قصبہ نال ہے۔ میانوالی قریشیاں دا مخدوم پاکستان دی سیاست اچ نمایاں مقام رکھیندا ہے۔ ایں خاندان دے سیاستدان مخدوم حمید الدین ہن جیڑھے اعلیٰ تعلیم یافتہ ہن، آپ پنجاب یونیورسٹی توں بی اے دی ڈگری تے فیڈرل یونیورسٹی کراچی توں ایل ایل بی دی ڈگری امتیازی حیثیت نال حاصل کیتی ۔

میانوالی قریشیاں دے معزز بزرگاں اچ مخدوم روشن چراغ سابق ریاست بہاولپور دی ہک اہم سیاسی شخصیت ہن۔ آپ ریاست دی پہلی اسمبلی اچ حزب اختلاف دے لیڈر ہن۔ مخدوم چراغ دے پنج پُتر مخدوم سلطان احمد، مخدوم احمد شاہ، مخدوم مصطفی شاہ ،مخدوم ارشاد احمد شاہ، مخدوم فضل حسین شاہ ہن۔ مخدوم سلطان احمد شاہ ڈسٹرک کونسل رحیم یارخان دے ممبر رہ چکئے ہن ۔

ایں مخدوم خاندان دی ہک ٻئی مشہور شخصیت مخدوم اختر شاہ ہن۔ جیڑھے آنریری مجسٹریٹ ہن۔ انہاں دی اولاد مخدوم نور محمد، مخدوم مظفر حسین، مخدوم مشرف حسین تے مخدوم اطہر حسین شاہ ہن۔ ملکی سیاست اچ مخدوم نور محمدہاشمی دا مقام نہایت ای اُچا ہے۔ ایں توں علاوہ مخدوم رکن الدین شاہ، مخدوم محمد ابراہیم شاہ ، مخدوم شہاب الدین، مخدوم خسرو بختیار، مخدوم ہاشم جواں بخت دے اسمائے گرامی وی قابل ذکر ہن۔

مصطفیٰ خادم

اصل ناں غلام مصطفیٰ خادم قلمی ناں مصطفیٰ خادم تے ابے سئیں دا ناں حافظ امام بخش خادم ہے۔ جٹ مکول قوم نال تعلق ہے۔ 5جولائی 1956 ء کوں دائرہ دین پناہ پچادھی دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ بی اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی تے سرکاری ملازمت اختیار کر گھٖدی۔ سئیں غلام محمد شاکر تونسوی دی شاگردی اچ 1970ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ پارت ، لُوآر لہجے، پنج کݨی، بھانج، خادم دے ݙوہڑے ، تے پورھیا شامل ہن۔ دیرہ غازی خان دے رہائشی ہن۔ سرائیکی شاعری اچ آپ دا ٻہوں ناں اے۔

مالک اُشتر

اصل ناں مالک اُشتر قلمی ناں مالک تے ابے سئیں دا ناں سید عباس رضا ہے۔ سیدبرادری نال تعلق ہے۔ 21اکتوبر 1978ء کوں منگڑوٹھ شرقی دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے۔ ایم اے ۔ بی ایڈ توݨیں تعلیم حاصل کیتی ۔سئیں سرور کربلائی دی شاگردی اچ 1993ء کوں شاعری دا آغاز کیتا۔ تصانیف اچ لہندی شام۔ ہوا دے ہتھ شامل ہن۔ دیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں پیار کریندن۔

ملک ضیاء الحق عیسیٰ خیلوی

عیسیٰ خیل دھرتی دیضیاء عیسیٰ خیلوی ہوراں دا اصل ناں ضیاء الحق ہے ۔آپ 1949ء اچ شیخ موسیٰ خیل ضلع میانوالی اچ پیدا تھئے۔ایم اے۔ بی ایڈ تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد بطور ایجوکیشن آفیسر تعینات تھئے۔ احٖ کل ریٹارڈ ہن۔سرائیکی شاعری دیاں تمام اصناف اچ طبع آزمائی کیتی تے سوہݨا کلام لکھیا۔

ضیاء عیسیٰ خیلوی دا شمار ضلع میانوالی دے نمائندہ شعراء وچ تھیندے ۔آپ ادبی تنظیم ’’حلقہ اِ اربابِ ذوق‘‘ عیسیٰ خیل دے صدر ہن تے آپ دی سربراہی وچ ایہ تنظیم ماشاء اللہ 30سالاں توں فعال کردار ادا کریندی پئی ہے ۔جتھوں تک ضیاء صاحب دی شاعری دا تعلق ہے تاں خوبصورت شاعری کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں محبت کریندن۔

ممتاز عاصم

ممتاز عاصمؔ مرحوم شاعر ابنِ شاعر ہن انہاندے والد بزرگوار احمد بخش سیال وی شاعر ہن ،عاصم سئیں دا پیشہ وکالت ہا ،سادہ مزاج تے خوش اخلاق انسان ہن۔انہاندی غزل عشقیہ موضوعات دے نال نال معاشرتی مسائل تے محرومیاں دی تر جمان ہے۔اوہ غزل اچ رواں بحراں تے خوبصورت قافئے ردیف استعمال کریندے ہن تے فنی اعتبار نال اوہ اپنی غزل اچ غزل دے سارے لوازمات پورے کریندے نظر آندن۔

منظور سوختہؔ

وسیب دے چنڳے شاعربزمِ سوختہ ،دے بانی منظور حسین سوختہ (مرحوم) دا تعلق ضلع خانیوال دی تحصیل کبیر والا نال ہا ۔ آپ سرائیکی زبان دے ہک عمدہ شاعر ہن۔ 1975ء کنوں انہاں شاعری دا آغاز کیتا تے بہوں جلدی اوہ سینئر شعراء دی صف اچ شامل تھی گئے۔تے سرائیکی شاعری دیاں تقریباََ ساریاں صنفاں وچ طبع آزمائی کیتی ۔منظور سوختہ دی شاعری اچوں راوی تے چنھاں دی مٹی دی خوشبوآندی ہے۔2004ء اچ ’’بکھ دی دار‘‘ دے عنوان نال انہان دی ہک کتاب وی چھپ چکی ہے ۔منظور سوختہ مرحوم اجاں بہوں کجھ لکھناں ہا جو مارچ2012ء وچ اوہ اللہ کوں پیارے تھی گئے۔

محمود احمد محمودؔ

1969ء اچ پیدا تھیوݨ آلامحمود احمد محمود میانوالی دا ہک پڑھیا لکھیا خدا داد شعری صلاحیت دا حامل شاعر ہا جو میانوالی دے ادبی اُفق تے مہتاب بن کے ابھریا تے چوڈویں دے چندر وانگوں اپنے اشعار دی روشنی پھیلائی تے ول اچانک غروب تھی گیا۔اجاں اوں بہوں کجھ لکھناں ہا تے بہوں کجھ علم و ادب دی روشنی پھیلاونی ہئی ۔مگر موت دا قاصد وقت توں پہلے آگیا لیکن محمود احمد محمود جتناں تے جو کجھ وی لکھ گئین اوہ انہاں دے ناں کوں زندہ رکھن واسطے کافی ہے۔آپ دی وفات 2014ء اچ تھئی۔ وسیب احٖ وی سوگوار اے۔

مخمور ؔقلندری

اصل ناں سید وسیم عباس ہے۔ آپ 1970ء اچ پیدا تھئے۔ بی اے تک تعلیم حاصل کیتی۔ نِکیں لا توں شعرو شاعری نال ٻہوں لگائو ہووݨ پاروں سرائیکی شاعریں دا کلام پڑھدے رہندے ہن۔ ہیں سانگے آپ وی لاجواب سرائیکی شاعری کریندن۔ ڈیرہ اسماعیل خان دے رہائشی ہن۔شاعرِ با کمال ، سرائیکی ادب دا مان ،ڈیرہ اسماعیل خان دی پہچان ،شعری مجموعہ ’’ترشنا‘‘ دے خالق مخمور ؔقلندری سرائیکی وسیب دے مقبول ترین شاعر ہن ۔جنہاں دے اشعار زبان زدِ عام ہن ۔ غزل ، آزاد نظم تے پابند نظم ایہ آپدیاں  پسندیدہ صنفاں ہن۔ اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوںمحبت کریندن ، سرائیکی واسطے آپ دیاں ٻہوں خدمات اِن ۔

مصطفیٰ عدمؔ

شاہ صدر درین دے سرائیکی شاعر مصطفیٰ عدم دا اصل ناں غلام مصطفٰے ہے ۔ 1978ء کوں پیدا تھئے۔ ایف اے توݨیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد زراعت دے شعبے اچ منسلک تھی ڳے۔ شاہ صدر دین ڈیرہ غازی خان اچ رہائش پذیر ہن۔کمال دی سرائیکی شاعری کریندن۔ سرائیکی ماء ٻولی نال ٻہوں محبت رکھدن۔

’’پار دیاں ٹالھیاں‘‘تے’’ دانے دانے دی گالھ‘‘ دے خالق مصطفیٰ عدم دا تعلق حضرت احمد خان طارقؔدی دھرتی شاہ صدر دین نال ہے تے احمد خان طارق(مرحوم) توں ای رہنمائی حاصل کیتی۔تہوں عدم سئیں پار، اروار دیاں ٹالھیاں دی چھاں تلے بہہ کے اپنی شاعری اچ آر ، پار دیاں گالھیں کریندن،عدم دی شاعری وچ بیٹ تے بیلا دے رنگ نمایاں نظر آندن۔عدم صاحب دے غزلیہ کلام دا نمونہ حاضر ہے۔

منشاؔ فریدی

منشا فریدی دا تعلق بزدار فیملی نال ہے جو 1978ء کوں رانجھا خان بزدار دے گھر موضع نواں شمالی چوٹی زیرین اچ پیدا تھئے۔2001ء توں شاعری دا آغاز کیتا۔معروف شاعر و نقاد فرید ساجد لغاری توں راہنمائی حاصل کیتی۔منشا فریدی زبر دست خدا داد صلاحیت دے حامل ہمہ جہت شاعر و ادیب ہن۔مثلاََ۔شاعر و ادیب ،نقاد ، نثر نگار،کالم نویس وغیرہ وغیرہ۔مگر افسوس جو اتنیاں خوبیاں دے مالک منشا فریدی بقول فرید ساجد اپنی منشا دی تکمیل واسطے کئی زاویئے اختیار کر کے الجھ گئے۔جیندی وجہ توں شاعری ترک کر ڈتی ہس۔جیندا اوندے استاد فرید ساجد کوں بہوں افسوس ہے۔میڈی دعا ہے جو اللہ تعالیٰ ایں نوجوان کوں شاعری آلے پاسے دوبارہ گھن آوے۔منشا فریدی دا نمونہ کلام پیش خدمت ہے۔

منیرݨ ؔبلوچ

اصل ناں منیر احمد ہے۔ 1972ء کوں پیدا تھئے۔ایف اے توݨیں تعلیم حاصل کیتی۔ سائونڈ سروس دے پیشے نال وابستہ ہن۔سرائیکی زبان نال ٻہوں محبت رکھدن۔ آپ وی سرائیکی شاعری ڈاڈھی کریندن۔ جلالپور پیر والا ملتان دے رہائشی ہن۔سرائیکی وسیب تے سرائیکی ادب دے دیوانے ہن۔

منیرن بلوچ جلال پور پیر والے دے ہک ہوشیار تے متحرک نوجوان شاعر ہن ۔ ’’پیر قتال سرائیکی ادبی سنگت ‘‘ جلال پور دے جنرل سیکرٹری ہن ،تے منیرن بلوچ دے طفیل ای ایہ تنظیم عرصہ دراز توں فعال  کردار ادا کریندی پئی ہے سرائیکی زبان و ادب دے حوالے نال منیرن بلوچ ہر ویلے ایکٹِو(ACTIVE)نظر آندن۔جتھوں تک منیرن دی شاعری دا تعلق ہے تاں خوبصور ت شاعری کریندن۔تے سرائیکی شاعری دیاں تمام مروجہ اصناف لکھدن ۔ہُن تائیں ڈوشعری مجموعے چھپ چکے ہن تے تریجھا مجموعہ ’’سوچاں دا سفر ‘‘ عنقریب چھپن والا ہے۔

مرید عارف

راجن پور دھرتی دے شاعر مرید عارف سئیں دا قلمی ناں اسجد ؔ ہے۔ابے سئیں داناں اللہ بخش تے چاچڑ برادری نال تعلق رکھدن۔ فاضل پور اچ 6جولائی1982ء کوں پیدا تھئے۔ مطالعہ پاکستان اچ ایم اے دی تعلیم جاری رکھی پن تے نال نال زمیندارہ وی کریندن۔شاعری دا آغاز 2000ء توں کیتا ۔ فاضل پور ضلع راجن پور اچ رہائش پذیر ہن۔ سرائیکی ماء دھرتی تے ماء ٻولی نال بے حد محبت کریندن۔

ماچھکہ

ماچھکہ یاماچکہ تحصیل صادق آباد دے پِچادھ اچ دریائے سندھ دی بھِک تے واقع ہے، دریائے سندھ ایں دی وچوں لنگھدا ہے۔ ماچکہ دے ترائے پاسوں سندھ دے ضلع اچ واقع ہن، لَمے پِچادھی اچ ضلع سکھر ، اُبھے پِچھادی اچ شکار پور، لمے پوادھی اچ کشمور ہے۔ ایہ علاقہ ضلع رحیم یارخان دے نال مرید شاخ دے ذریعے ملیا ہویا ہے۔ ماچھکہ دی تریخ ٻہوں قدیم ہے، ایہ علاقہ ماچھی قوم دے سرداراں دریائے سندھ دے کنارے آباد کیتا ہے تے ڈھیر عرصہ تئیں ایں دی حیثیت ہک انج سٹیٹ دی ہے ۔ 1525ء اچ شاہ حسن ارغون دریائے سندھ دے کنارے آباد ماچھی قوم کوں شکست ݙتی۔ ریاست بہاولپور دے عہد اچ ایہ علاقہ امیر بہاولپور ثالث دے قبضے اچ ہا جو میر ناصر خان ایہ علاقہ امیر بہاولپور توں کھس گھدا۔ عباسی حکمراناں 1833ء دے معاہدیاں دے تحت حکومت برطانیہ کوں ملتان فتح کرݨ اچ فوجی امداد ݙتی جیں توں خوش تھی تے برطانوی حاکم سر چارلس نیپٹر نے 1844ء اچ ایہ علاقہ فتح کر تے حکومت بہاولپور کوں ݙے ݙتا۔

ماچھی ڳوٹھ

تحصیل دے صدر مقام صادق آباد توں پنج میل دے فاصلے تے ماچھی گوٹھ دا علاقہ دریائے سندھ دے کنارے آباد ہے۔ جیڑھا سندھ دے قدیم قوم ماچھی آباد کیتا ہا ۔ ریاست بہاولپور دے دورا اچ ماچھی گوٹھ تحصیل احمد پور لمہ اچ شامل ہا۔ ریاست دے میر ناصر خان ماچھی گوٹھ سمیت کوٹ سبزل دا علاقہ امیر بہاولپور توں کھس گھدا۔ امیر بہاولپور دی فوجی مدد توں خوش تھی تے برطانوی حاکم سر چارلس نیپیئر 1844ء اچ ایہ علاقے نواب بہاول خان ثالث کوں واپس کر ݙتے۔ ماچھی گوٹھ ݙو فیکٹریاں دی وجہ توں پاکستا ن بھر اچ مشہور ہن۔ ہک یونائیٹڈ شوگر ملز تے ݙوجھی فوجی فرٹیلائزرز کمپلیکس ۔

مبارک پور

تحصیل احمد پور شرقیہ، ضلع بہاول پور دا ہک قصبہ ایکوں 1751ء اچ امیر بہاول پور ‘نواب محمد مبار ک خان ثانی نے آباد کیتا ہا۔ اے بہاول پور اچ اُچ ونڄݨ آلی سڑک تے واقع ہے۔ نور پور تے اُچ توں پکیاں سڑکاں اتھاں آ تے ملدین۔ یونین کونسل ایندا انتظام سنبھلیندی ہے۔ اتھاں اسکول تے ڈسپنسری وی ہے۔

مٹھن کوٹ

کوٹ مٹھݨضلع راجن پور دا مشہور قصبہ ہے۔ جیڑھا راجن پور توں ٻارھاں میل دی مسافت تے ریلوے تے سڑک دے ذریعے مربوط ہے۔ اے پنج دریاواں دا سنگم ہے۔ قبل ازیں اے پنجویں دریا اُچ شریف دے مقام تے ملدے ہن۔ لیکن 1790ء اچ دریاواں نے اپݨا رستہ تبدیل کر گھٖدا ۔ دریا تے ہک وݙا پل وی ہے جیندے پار قصبہ چاچڑاں شریف واقع ہے۔ ایکوں مٹھن خان نے آباد کیتا ہا۔ اصل قصبہ دریا دے کنارے تے آباد ہا۔ 1862ء اچ اتھاں زبردست سیلاب آیا تاں پراݨا قصبہ تباہ تھی ڳیا تے ایندی جھاہ نواں قصبہ آباد تھیا۔ اے تحصیل دا صدر مقام ہا، لیکن بعد ازاں ا یکوں راجن پور اچ منتقل کر ݙتا ڳیا۔ موجودہ آبادی ٻارھاں ہزار دے نیڑے ہے۔ خواجہ غلام فرید ؒ نے 1901ء اچ اتھاں وفات پاتی۔ انہاں دا مزار مرجع خلائق ہے۔ قصبے دا انتظام ٹائون کمیٹی چلیندی ہے۔

مجید امجد

مجید امجد29جون1914ء کوں جھنگ اچ پیدا تھئے ۔ پنجاب یونیورسٹی توںبی اے دی ڈگری حاصل کیتی۔ ابتداء اچ صحافت دا پیشہ اختیار کیتا تے ہفتہ روزہ ’’عروج‘‘ جھنگ توں جاری کیتا۔ ول سرکاری ملازمت اختیار کیتی تے محکمہ خوراک اچ اسسٹنٹ فوڈ کنٹرولر دی حیثیت نال ساری عمر ساہیوال اچ گذاری۔ 11جنوری 1974ء کوں وفات پاتی۔ انہاں دی یادگار دے طور تے ساہیوال اچ’’مجید امجد پارک‘‘ قائم کیتا ڳیا ہے۔ آپ دا مجموعہ کلام ’’شب رفتہ‘‘ دے ناں نال آپ دی حیاتی اچ ای چھپ ڳیاہا۔ باقی کلام تاج سعید صاحب نے مرتب کر تے ’’اے خدا مرے دل‘‘ دے ناں نال آپ دی وفات دے بعد شائع کیتا۔

ملتان دے عرس

ملتان کوں مدینۃالاولیا آکھیا ویندے ، سوالکھ پیر اتھاں دفن ہن سال د ا کوئی ݙینھ ایجھا کینی جݙاں عرس نہ ہووے ،اڄ کل عرس آکھدن پہلے میلہ آکھیا ویندا ہا انہاں وچ سخی سرور دے سنگ ،بہاوالحق سئیں ، شاہ رکن عالم سئیں ، حافظ جمال سئیں، شیر شاہ سئیں، شاہ شمس سئیں، مخدوم رشید سئیں ، پیر جہانیاں سئیں، شیخ سرور سئیںتے ٻے میلے مشہور ہن ۔

میاں چنوں

میاں چنوںضلع خانیوال دی تحصیل ہے۔ کراچی پشاور شاہراہ تے مین ریلوے لائن تے خانیوال توں 28میل دے فاصلے تے واقع ہے۔ ہک وݙی کاروباری منڈی ہے۔ قیام پاکستان دے بعد زرعی آلات تے مشیناں دی صنعت دی وجہ نال شہرت ملی۔ اتھاں ہک ٹیکسٹائل مل، اَٹا پیہݨ ، کپاہ ، برف بݨاوݨ تے تیل کݙھݨ دے کئی کارخانے ہن۔ طلبہ تے طالبات کیتے کالج تے ہائی سکول ہن۔ بزرگ میاں چنوں دی نسبت نال اے ناں پیا۔

ٻیا ݙیکھو

•  Wb/skr/میݙی دھرتی میݙے لوک (پہلا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میڈٖی دھرتی میݙے لوک (ٖݙوجھا حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (تریجھا حصہ) ظہور دھریجہ
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (پنجواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (چھیواں حصہ) ظہور دھریجہ‏

• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (ستواں حصہ) ظہور دھریجہ‏
• Wb/skr/میݙی دھرتی ، میݙے لوک (اَٹھواں حصہ) ظہور دھریجہ‏