İtiqatê Kırmanciye de Hazar Çêverê Serê Sodıri
Anadoliye ra bıjê hatanu Asya Düri itiqatê zafine de Xızır esto. Xızıri, her mılet ho rê eve çımê vineno. Kami çım de "mordemê sata tengewo", kami çım de "sevekdarê dar u beri, khewe u bostanio", kami çım de ki çiyo de bino.
Sarê Dêrsımi, Anadoliye de geçê şarqi rawo. Ma wazenime ke naza de ero cı bıfetelime ke ala no sarê Dêrsımi Xızıri nas keno, nêkeno? Eke nas keno ine çım de Xızır kamo? Şiya Xızıri itiqat u kulturê dine de çıturi asena, no çıtur sewlê ho dano ra lavatiya dine ser?
Qe itiqatê sıma ro cı bêro qe mêro, sarê Dêrsımi ke qeseykerdene musnê domanunê ho, tewr verênde domani na qesa "Xızır"i musenê. Ni ke domanu cênê ho vırane, vanê "Xızır to mı rê pil kero!". Nanê ro, vanê "Xızır to mı rê khal kero!". Duwa u reza kenê, vanê "Xızır to wayirê emrê dergi kero!" Eve na qeyde domani namê Xızıri musenê. Domani ke hurdi hurdi feteliyay ki nafa hekmeta Xızıri vinenê. Hard de lulık ke bıvinê, pi vano "Name ni Astorê Heqio". Hes ke bıvinê, vano "Xızıri no kerdo hes". Dare ke bıvinê, vano "Dara Xızıria". Gol ke bıvinê, vano "Golê Xızırio". Ko ke bıvinê, vano "Mekenê Xızırio". Nisange ke bıvinê, vano "Nisangê Xızırio". Domanê sarê Dêrsımi işte nia benê pili.
Eke heni ro sarê Dêrsımi çım de Xızır zobinawo. Sarê Dêrsımi, Tırki be Kırdu ra ke Xızıri kamji çım ra vinenê, i na çım ra nêvinenê. İtiqatê Kırmanciye de Xızır, teyna "mordemê sata tenge" niyo. Xızır, İtiqatê Kırmanciye de Heqo. Heq, hazar u jü namunê Xızıri ra jükeko. Namê deyê jü "Xızıro Khal"o, jü "Khalo Sıpê"wo, jü "Asparê Astorê Qıri"yo, jü "Wayir"o, jü "Xızırê Bonê Tasniye"o, jü "Xızırê Pırdê Suri"o, jü "Meymanê Hewsê Qızılbeli"o, jü "Meymanê Ana Yemise"wo... Ma nêşikinime ke nine eve mordene bıqedenime.
Xızır, İtiqatê Kırmanciye de Wayiro. Wayir ki İtiqatê Kırmanciye de jü niyo. Xızır, İtiqatê Kırmanciye de Astarê Destê Sodırio. İtiqatê sarê Dêrsımi de caê seri Xızıri dero. Xızır, Wayirê sarê Dêrsımio. Xızır, itiqatê Dêrsımi de Wayirê dinawo, ama itiqatê dine de tek Wayir ki Xızır niyo. Wena İtiqatê Kırmanciye de Wayirê çêi esto ke no sarê çêi sevekneno; Wayirê Mali esto ke no mali sevekneno; Wayirê Jiar u Diaru be Wayirê Khurêsu ra esto ke ni ki qomê Dêrsımi seveknenê.
Tavi ke Xızır Wayirê serrio. İtiqatê Kırmanciye "düalist"o, no rındêni be xıravêni sero vazno ra. Çımê rındêni, roştêni be xêrêni de Khurês, Duzgın, Wayirê Jiar u Diaru be Wayirê Çêi ra esto ke sare nine Xızıro. Çımê xıraviye, tariye be gıraniye de ki Mordemê Nêweşiye, Mılaketê Gıraniye be Mılaketê Xıraviye estê. Sare nine Evdıl Musawo. Ni, eskerê Evdıl Musayê. Ni, qe jü xıraviye bê izna dey nêkenê. Evdıl Musa Sereskerê xıraviyewo. Xıraviye be rındiye ra boyna jüvini de perodayis dera. Xıraviye qe pê rındiye nêşikina.
Tavi heto bin de ki raa Evdıl Musay de eke bi tari loqme danê, cêrenê Evdıl Musay vero ke o eskerê ho ine ser meerzo, ine rê xıraviye mekero.
Xızır ke va, mordem gereke Astorê Qıri ki biaro ho viri. İtiqatê Kırmanciye de Astoro Qır jê şiya Xızıri dey ra nêvışino. Xızır mordemo de ciamerdo, kokımo, hêrdisa huya sıpiya de derge esta, kıncê ho sıpêyê, çüyê ki dest dera. Mordemê kokımi rê tavi ke astor lazımo. Astoro Qır ki jê Xızıri sıpêwo. Coku, sarê Dêrsımi namunê Xızıri ra jü ki "Sıpêla" no pa.
Jiar u Diarê Dêrsımi pey de jêde namê Xızıri esto. Taê Jiar u Diarê Dêrsımi estê ke nine pey de teyna namê Astorê Qıri esto. Sarê Dêrsımi Astoro Qır gol de diyo gol kerdo Jiare, kemer de diyo kemer kerdo Jiare. Astoro Qır Xızırê Khali ra nêbırno ra, qırvani kerdê, eştê lıngunê Qıri ver. Coku, cem u cematunê sarê Dêrsımi de ke bavay venga Heqi danê, kılama heqiye eve namê Xızıri, Astorê Qıri, Khurêşi, Duzgıni kenê ra cı vanê eve nine ki xelesnenê.
Xızır, Wayirê çerx u pewrazio, Wayirê hard u asmenio, Wayirê ram u comerdiyewo. Xızır, teyna mordemê sata tenge niyo, verênde mordemê sata wesewo. Kami ke weşiye de Xızır ardo ra ho viri, tengiye de ki Xızıri o ho viri ra nêveto. Kami ke weşiye de Xızır nêardo ra ho viri, tengiye de jü pasqule ki Xızıri eşta qena dey.
Xızır albazê ğeribuno, piyê bêkesuno, omedê feqiruno, xelasê xelasuno. Coku, Xızır boyna dılğê kokımu be feqiru dero. Xızıri de Cenet u Ceneme çino. O hesavê ho na dina de vineno. Kuyno dılğê kokımê de feqiri yeno to keno intam. Hora ke tı kokımu be feqiru rê wayir vejiya, ine sero şiya, ine çık ke waşt to da cı, to i seveknay Xızır ki varneno to ro, jüya to keno hazare. Nê, eke to ke ri kokımu be feqiru nêda, ine rê wayir nêvejiya, i nêseveknay o taw Xızır ki adırê mordemê nianêni sayneno.
Xızıri çım de cêni u ciamerd jüyo. O, Qızılbel de ke Dewrês Sılêmani rê biyo meyman, Tasniye de ki Ana Yemise rê biyo meyman. İtiqatê Kırmanciye de cêni u ciamerdi jüvini ra nêbırninê ra, domanu ki nêerzene hetê pey. Raa heqiye de kes nêzano ke Heq kami dero; cêniye dero, ciamerdi dero, domani dero?
Mıslımani bê, İsewi bê ni qe Heqê ho nêvinenê. Ama sarê Dêrsımi heni niyo. Xızır, Dêrsım de Kemerê Duzgıni dero, Jêle dero, Golê Buyer Bavay dero, Bağıra Sıpiye dero, Koyê Qosani dero, Yıxır Gol dero, Tasniya dewa Bamasuru dero, Qızılbele dewa Khurêsu dero... Koti vazê uca dero. To ke zerrê Xızırê ho vıraşto, koti ke vazê uza Qırê xo rameno verê to.
Xızır, mordemo de zerrehirawo. Kami ke piştigê Xızırê ho de mokem pêgureto, ey ra nêxapiyo, mordemo nianên şikino ke Xızırê ho de çiyê sero vêreno ki. Dêrsımi ra Dewrêsê Xızıri ra vato "Dêrsım ke qırr kerd tı koti biya?" Qızılbel de Dewrês Sılêmani cı ra vato "Eskerê Evdıl Musay ke erzeno ma ser çıra ma rê wayir nêvejina?" Kamci itiqat de mordem Heqê ho de nia jê dı bırau nano werê?
Des u Dı asmu ra jü asme, sarê Dêrsımi Xızırê ho rê bırna ra. Nae ra "Asma Xızıri" vanê. Asma Xızıri, asma Gağandi ra dıme, ama asma Gujige ra raveri yena, wertê ni dı asmu de manena. Hesavê qeleme (Miladi) ra ke 13ê wa (l3, Ocak), hesavê ma ra (Rumi) 1ê asma Xızıri vano. Na asme de çar heşti Rozê Xızırio. Rocê Xızıri hirê rojio. Şêseme, çarseme, phoncseme roze cênê, yene qırvanu kenê. Sarê Dêrsımi pêro zerrê jü heşti de Rozê Xızıri nêcênê. Ca be ca, dewe be dewe, ucağe be ucağe, aşire be aşire herkes na çar heştu ra jü de cêno. Tavi, asma Xızıri de Xızır vecino meymaniye. Xızır ke dine rê kamji heşt de biyo meyman, i ki Rozê Xızıri o heşt de cênê.
Fıkrê Xızıri be kerdena Xızırê Dêrsımi, ma no nusto kılm de şikinime ke nia hunde qalê cı bime. Xızırê Dêrsımi ke nia yeno meydan, eke heniro no sewlê ho çıtur dano ra lavatiya sarê Dêrsımi ser? Verênde kokımunê Dêrsımi ra bıjêrime. Kokımê Dêrsımi ke hêrdise verdanê meqes panênanê. Çıra? Xızıro Khal meqes hêrdisa ho ra nênano, coku. İ ki wazenê ke jê Xızırê ho bıasê. Jü ke meqes na hêrdisa ho ra pê dey kay kenê, vanê "Hêrdiso kırrık!"
Verênde her keşi waştêne ke jü astoro de qır bıonco bınê ho. Xızır, Astorê Qıri serowo coku. Sarê Dêrsımi verênde kıncê sıpi kerdêne pay. Coku, İhsan Sabri Çağlayangili sarê Dêrsımi ra "Beyaz donlular" (tumanê sıpiyıni) vano. (LS. Çağlıyangil, Anılarım, Güneş Yayınları, s.45) Xızırê sarê Dêrsımi sıpê gureto ho ra, coku ine ki sıpê kerdo pay.
Bêrime xort u çênekunê ma: Xızır çıtur ke tenganiye de reseno mordemi, gencê ma ki na qeyde Xızırê ho yemişê lavatiya ho kenê. Xızır çıtur ke koto dılğê kokımu be feqiru i seveknê, gencê ma ki feqir u fıqaru seveknenê, dewucunê bêhardi seveknenê, "proleterya" seveknenê. Kam ke hete nine de niyo ey de danê pêro. Tavi, Xızırê mordemi ke isyankar bi, seveta kokımu be feqiru ra adırê mordemi sayna, qomê dey ki vazeno ra seveta "proleterya" ra adırê sari sayneno. Ma kami ra se vajime?
Xızıro ke cêni u ciamerd jü çım ra di, qomê dey ki vazeno ra seveta heqa cêniyu lez keno. Wazeno ke cêni endi şiya ciamerdu ra vejiyê, heqê cêniyu be ciamerdu ra çırpa jüvini de bê. Mordemo ke Xızırê ho de na werê, vazeno ra dewlete de ki nano werê, hukumati de ki nano werê, vano "Sıma naza de nêheqêni kenê!", ya ki "Ma tam demoqırasiye wazeme!", "Ma adalet wazeme!", "Ma zulım nêwazeme!"
Xızırê mordemi ke xıraviye de, tariye de, nêheqiye de da pêro; qomê dey ki vazeno ra xıraviya cemati de, fıkırunê tariyu de, nêheqiya hukımdaru de dano pêro.
Şiya itiqatê sarê Dêrsımi her dewır de eşto lavatiya dine ser. No vıjêri ki heni bi, ewro ki heniro. Tavi ke itiqatê dine ewro teyna Xızır niyo, İtiqatê Kırmanciye niyo. Sarê Dêrsımi İtiqatê Kırmanciye be Elewiyêni ra girena jüvini. İtiqatê dine, sentezê ni dı itiqatuno. İ, naza de ki raa Xızırê ho de şiyê. Qayt biye ke Ehlibeyt rê nêheqêni biya, Hz. Eli rê nêheqêni biya, Des u Dı İmamu rê nêheqêni biya, coku hetê dine gureto. Ma Xızır ki hetê kokımu be feqiru de nêbi? Mordem gereke nae ki bızano ke Xızır zerrê Elewiyêni ra nêvejiyo. Koka ney çand hazar serre xori de sona. Tırki vanê "İtiqatê mawo khan namê xo Şamanênia." Kırdi ki vanê "İtiqatê mawo khan namê xo Zerduştênia." Sarê Dêrsımi ki qa Elewiyêni ra raver bêitiqat nêbi. Kes nêzano ke Xızıri itiqatê sarê Dêrsımi de çand hazar serrio ke ca gureto. Xızıro ke sarê Dêrsımi cı ra vano "Heqo", i "Wayir" vineno itiqatê jü hazar serri niyo.
Çıtur ke ma nusna, sarê Dersımi Xızıri eve na çım vineno, o ki sewlê ho nia dano ra lavatiya dine ser. Sarê Dêrsımi teyna eve zonê Zazaki ra nê, eve itiqatê Xızıri ra ki ğezna kulturê Anadoliye re kifato de hewl kerdo. Anadoliye pê nine ho bıgoyno
Sarê Dêrsımi Elewiyêni rê zaf xızmete kerda. Anadoliye de ke "Dêrsım" ra Elewiyêni, Qızılbaşêni yena ra mordemi viri. Dêrsım ra des u dı ucağe Elewi, hem sarê Dêrsım rê hemı ki sarê dormê Dêrsım rê xızmete danê. Qe Tırkki, qe Kırdaşki, qe Zazaki qesey bıkerê pirê Elewiyunê Şarqi têde Dêrsım raê. Sarê Dêrsımi Zazaki qesey keno ama; sarê Elewi kam beno bıbo, qe Tırkki, qe Kırdaşki qesey kero ni ho sero mordê. Mavênê nine jüvini de zaf gemı biyo. Çêney dê jüvini, jüvini ra çêney guretê.
Kamci zon qesey kene bıkerê, Elewi gereke bıêrê jü ca, jüvini de bıjêrê ra. Şovenênia mıleti kamji het ra yena bıêro, jiyan dana itiqatê Elewiyêni. Şovenêni ki Tırkiya de teyna Tırku ra nina, jüyo ke na fıkır dero ma çım de ğeleto. Şovenêni gereke ma caverdime. Anadoliye hardo de hirawo, kam beno bıbo ma hatan nıka naza pia vınetime, nae ra tepia ki gereke pia vınderime. Anadoliye welatê ma pêruno.
Bınnote edit
Ma ke mecmua "PİR"i diye zaf bime sa. Çımê ma raa "PİR"i ra şi. "PİR" ame, tenga "talıvu" biye mokeme. Heq xêr kero! Xızır emrê "PİR"i derg kero! Xızır "PİR"i destu ver mekero! "Çêneka mı to ra vanu, veybıka mı tı bıhesne!" Hukumatê mıno demoqırat tı nae mecê xoser!
Çımey edit
- [P İ R Dergisi Sayı 3 Ağustos 1995 İstanbul]