Podgorička skupština (zvanični naziv: Velika narodna skupština) održana je dana 26. novembra 1918. godine (13. novembra po starom kalendaru).
Crna Gora 1914. - 1916.
editCrna Gora je bila jedna od prvih zemalja koja je proglasila rat Austrougarskoj zbog napada „dvojne monarhije“ na Srbiju u julu 1914. Doduše, kralj Nikola I je imao lične rezerve o odlasku u rat 1914., ali je ipak proglasio rat Austrougarskoj monarhiji zbog opšteg raspoloženja u Crnoj Gori da se uđe u rat. Više od jedne godine, crnogorski vojnici su zadržavali Austrijance i pored velike austro-njemačke ofanzive 1915.-1916. koju je predvodio feldmaršal von Mackensen, čak i nakon pada Crne Gore u januaru 1916. godine, čuvajući odstupnicu srpskoj vojsci koja se povlačila prema Albaniji i dalje ka ostrvu Krf u Grčkoj. Zahvaljujući crnogorskoj vojsci srpska vojska je neometano odstupala od Kosova i Sandžaka, preko Crne Gore za Albaniju, a zatim u Grčku. Petar I Karađorđević je već 15. novembra 1915. godine bio u Lješu (preko Kosova i Albanije), dok su regent Aleksandar, srpska Vlada i Skupština sa srpskom vojskom bili u Podgorici, odnosno u Skadru u to vrijeme. Krajem novembra 1915. godine stigli su u Podgoricu srpski generali Mišić i Stepanović, 17. novembra regent Aleksandar i 09. januara 1916., Nikola Pašić (otplovio za Italiju 14. januara 1916.). Srpske trupe su se već 06. januara 1916., ukrcavale u Draču i Lješu, da bi se prve jedinice našle u Solunu 18. januara 1916. Srpska Vlada je prešla na Krf 17. januara 1916.
Crna Gora se našla u bezizlaznoj situaciji. U telegramu Nikole Pašića regentu Aleksandru Karađorđeviću o stanju i vojno-političkoj situaciji, između ostalog se kaže : Srbija trenutno gubi rat protiv Austrije, ali za sva vremena dobija rat protiv Crne Gore!
Kraljevina Crna Gora je pokušala 10. januara 1916. ugovoriti primirje sa Austrougarskom, ali bez uspjeha. Austougarska je insistirala isključivo na bezuslovnoj kapitulaciji i potpisivanju ugovora o miru.
Odlazak kralja Nikole
editKralj Nikola I, dio Vlade i dvora, 19. januara 1916. se evakuišu u Albaniju i iz luke Medova brodom, dalje, za Italiju.
Ministri koji su ostali u zemlji donose 21. januara 1916. odluku o raspuštanju vojske. Na Cetinju su 25. januara 1916. potpisane Odredbe o polaganju oružja. Kraljevina Crna Gora je ostala u statusu zaraćene strane poput kraljevine Belgije i Srbije.
Kralj Nikola je odbio da izda punomoćje „krnjoj Vladi“ u domovini da potpiše ugovor o miru, izbjegavši na taj način formalnu kapitulaciju Crne Gore.
Raspuštanjem crnogorske vojske i odlaskom kralja Nikole i dijela Vlade, uspostavljena je austro – ugarska okupaciona vlast.
Potpisujući separatan ugovor – kapitulaciju, Crna Gora nije izašla iz ratnog stanja, niti je prestala da bude članica ratnog saveza.
Odnos velikih sila prema Crnoj Gori
editVelike sile su rano počele da razmišljaju o budućnosti Balkana nakon pada Austrougarske monarhije, za koji se vjerovalo da je samo pitanje vremena. Jedna od varijanti je bila stvaranje velike države južnih Slovena u čiji sastav bi ušle Srbija i Crna Gora sa oblastima pod austrougarskom vlašću – Slovenijom, Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom. Pitanje uređenja te države ostavljeno je za period nakon prestanka rata. No stav prema Crnoj Gori je bio i tada jasan. Tome je doprinjela i državna politika kralja Nikole prema etničkoj pripadnosti Crnogoraca. Crna Gora je u planovima velikih sila morala nestati kao nezavisna država i njena dinastija detronizovana.
Još 1916. godine, u vremenu emigracije porodice Petrović, među velikim silama je postignuta saglasnost o pripajanju Crne Gore Srbiji. Rusija je, takođe, te godine izrazila zadovoljstvo odlukom da Crna Gora postane dio Srbije. Predśednik francuske vlade, Aristide Briand, je u avgustu 1916. licemjerno uvjeravao kralja Nikolu da još nije donesena konačna odluka o budućnosti Crne Gore. Premijer Velike Britanije je 20. januara 1918., kazao obavezujućom izjavom: „Belgija, Srbija i Crna Gora moraju biti restauirane i ponovo uspostavljene“. A Lojd Džordž je 7. novembra 1917. godine izjavio: „Dan restauracije Belgije, Srbije i Crne Gore takođe će biti dan slobode za cijeli svijet“.
Pokret za ujedinjenje
editPokret za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, među Crnogorcima, u periodu 1916.-1918. godine, javio se svuda đe ih je bilo: na Krfu, u Solunu, u Švajcarskoj, u Italiji, u Americi. Među Crnogorcima su se u radu za ujedinjenje posebno isticali Todor Božović, Mihailo Vukčević, Gligorije Vukčević, Jovan Đonović, Nikola Đonović i Vukota Božović. Svi su se, osim Vukote Božovića, u toku rata 1914. i 1915. godine nalazili u Srbiji i zajedno sa srpskom vojskom povukli se na Krf. Andrija Radović (Martinići, Knjaževina Crna Gora 1872. - Beograd 1947), jedan je od najvažnijih agenata Kraljevine Srbije u kampanji nasilnog pripajanja Kraljevine Crne Gore Srbiji 1918. godine. On je u januaru 1917. podnio neopozivu ostavku na premijersku dužnost u vladi Crne Gore i otišao u Ženevu i tamo, uz finansijsku pomoć Nikole Pašića, oformio Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, pokrenuo list Ujedinjenje i započeo obavještajnu i propagandnu djelatnost u korist Srbije. Pri Ministarstvu spoljnih poslova, Pašić osniva, 27. novembra 1916. godine, Crnogorski odśek i za šefa postavlja Svetozara Tomića, Crnogorca koji je radio u Alžiru kao delegat srpske kraljevske vlade.
Pašić piše opširan referat o crnogorskom pitanju u kojem ističe da su ratni događaji stavili u prvi plan pitanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije, posebno zato što se cetinjski dvor odvojio od Srbije i saveznika i što je izdao srpstvo i saveznike tražeći mir sa Austrougarskom, iako je sama Srbija sugerisala preko Petra Pešića, srpskog oficira koji je od strane Rusije nametnut Crnoj Gori na čelo Generalštaba crnogorske vojske.
Komitske čete organizuju oslobađanje Crne Gore
editSredinom 1916. godine, počinju razgovori o dizanju ustanka i sve više Crnogoraca se odmeće u šumu, nazivajući sebe komitama. Krajem 1916.godine, bilo ih je oko 300, da bi nakon naredne dvije godine taj broj premašio 1 000.
Da bi suzbila otpor, austrougarska vlast je započela internaciju Crnogoraca, uglavnom u Mađarsku. 1916.-te je upućeno više od 4 000, a do kraja rata oko 10 000 Crnogoraca.
Krajem 1918. godine, samoorganizovane crnogorske jedinice (pet bataljona), u oktobru, oslobodile su Crnu Goru od trogodišnje austrougarske okupacije. Oslobodile su: 30. septembra - Andrijevicu; sljedećeg dana - Berane; narednih dana do 23. oktobra oslobodile su Nikšić. 22. oktobra, jedinica austrougarske vojske napustila je Cetinje. Tog dana oslobođena je od austrougarske okupacije čitava teritorija Crne Gore. Jedino je desna kolona II jugoslovenskog puka (srpske trupe) učestvovala u borbama za oslobođenje Podgorice 17. i 18. oktobra. Međutim, nakon što su oslobodili zemlju, svih 5 bataljona crnogorske vojske bili su razoružani. Poslije oslobođenja Podgorice, komandant srpskog detašmana ih je raspustio svojom naredbom od 12. novembra 1918. godine.
Centralni izvršni odbor za ujedinjenje
editDolaskom srpskih trupa u Crnu Goru i formiranjem fantomskog Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje počinje organizovan rad na prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Taj Centralni izvršni odbor obrazovao je Svetozar Tomić, državljanin Srbije, po nalogu i zadatku dobijenom od Nikole Pašića, predśednika vlade Srbije. Pored Svetozara Tomića kao “glave odbora”, članovi su bili Petar Kosović, državljanin Srbije , Janko Spasojević i Milosav Raicević, državljani Crne Gore.
Saveznička okupacija
editNa śednici Vrhovnog ratnog savjeta savezničkih i udruženih sila u Versaju, 2. novembra 1918. godine, odlučeno je da Crnu Goru pośednu francuske, engleske, italijanske, američke i srpske trupe. Sve te vojne formacije stavljene su pod vlast Vrhovnog ratnog savjeta. To potvrđuje i predśednik Francuske Republike u pismu kralju Nikoli, đe kaže da su sve vojne snage saveznika, uključujući i komandanta Istočne armije, generala Franša Deperea, stavljene pod vlast Ratnog savjeta velikih sila. Komanda je formirana za Crnu Goru i Kotor. Zamišljena kao privremena, neposredno je bila stavljena pod vlast Glavnog komandanta za istok F. Deperea i njome je komandovao francuski general.
Savezničke trupe su ušle u Crnu Goru, kršeći tako međunarodno pravo koje određuje da neko područje se smatra okupiranim kada je država kojoj ono pripada usljed provale neprijateljskih trupa stvarno prestala da tu vrši redovinu vlast i kada neprijateljski osvajač jedini tu može da održava red.
Djelovanje srpske vojske
editSrpska vojska, iako je formalno nosila jugoslovensko ime, pod komandom Dragutina Milutinovića, svojim prisustvom i djelovanjem u Crnoj Gori bila je oslonac i davala je snagu Privremenom centralnom izvršnom odboru, jer nikakvog pravnog osnova nije bilo, niti ga je moglo biti, za njegovo postojanje i da srpska vojska, koja je bila dio savezničkih snaga koje su trebale da organizuju mir i omoguće uspostavljanje pravnog stanja prije okupacije od strane Austrije, svojim djelovanjem omogući pravno i fizičko nasilje nad Crnom Gorom.
General Živojin Mišić, načelnik Vrhovne komande srpske vojske, vojnički precizno, uputio je komadantu Jadranskih trupa u Crnoj Gori, Dragutinu Milutinoviću, 19. novembra 1918. godine naređenje: „Nastavite najenergičnije i svim sredstvima, da se na teritoriji koju je naša vojska okupirala, uguši svaka agitacija, pa ma od koga dolazila. Za ovo vam stoje na raspoloženje sva sredstva kojima možete raspolagati bez ikakvog prezanja!“ Na taj način je veoma jasno određen status tzv. Jadranskih trupa na teritoriji Crne Gore.
Vrhovna komanda srpske vojske naredila je svojim komandama sa śedištem u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu da spriječe povratak dijela uglednih crnogorskih interniraca (vodećih oficira, ministara, poslanika...) „dok se pitanje ujedinjenja ne riješi“.
Uloga Francuske
editPosljednjih mjeseci 1918. godine, srpska vlada je poslala instrukcije svom diplomatskom predstavniku u Parizu: „Molim, učinite korak kod francuske vlade da nam se prema Crnoj Gori i Albaniji ostave što više slobodne ruke i da nam u tom radu, koji je više politički nego vojnički, general D'Esperey što energičnije pomaže“. Francuska vlada je podržala taj plan i naredila generalu Louis Franchet D'Espereyu da pomogne srpskoj vojsci u njenim namjerama, potvrđujući srpskoj vladi da će pomoći da se kralj Nikola više nikada ne vrati na crnogorski prijesto i da se Crna Gora pripoji Srbiji. Kralj Nikola je stalno pokušavao da zainteresuje Antantu tokom mirovnih pregovora da istraži tok stvari koje su vezane za kapitulaciju Crne Gore. Bio je spreman i da se lično podvrgne istrazi Antante. Međutim, uzaludno. Uticaj Srbije i njene zaštitnice Francuske bio je u to vrijeme toliko veliki da je Mirovna konferencija prešla preko crnogorskog pitanja ne pozabavivši se njime ozbiljno.
Raspisivanje izbora
editSamozvani Centralni izvršni odbor je donio odluku (25.oktobra) da se raspišu izbori za opštecrnogorsku narodnu skupštinu, „koja bi suvereno odlučivala o ujedinjenju Crne Gore i Srbije“ i zakazao njeno održanje u Podgorici za 24. novembar 1918. godine.
Propisao je pravila za izbore po kojima:
- svaka kapetanija daje 10 elektora;
- svaki kotar 15 elektora (područja osvojena u balkanskim ratovima);
- svaki grad s više od 5000 stanovnika 10 elektora;
- svaki grad s manje od 5000 stanovnika 5 elektora.
Ovako izabrani elektori su trebali potom glasati ko će ući u parlament i to tako da je svaka kapetanija davala 2 zastupnika, srez 3, a gradovi 1 ili 2 u zavisnosti od veličine. To je bilo u potpunoj suprotnosti s crnogorskim izbornim zakonodavstvom.
Pobjeda u atmosferi straha najavljena je tokom izbora kada se prozivalo: „Crnogorac, koji bi bio protiv ujedinjenja Srpskog naroda, taj je izdajnik, to nije Srbin, već je izrod, njega će narod zgaziti kao crva koji kalja zemlju kud prolazi“.
Elektori su se birali aklamacijom na skupovima, na kojima su se, po mnogim svjedočenjima, pojavljivao jedan broj istih ljudi. Ništa se nije smjelo prepustiti slučaju.
Očekivano, izbornu pobjedu ostvarili su, pripadnici Bijele liste (bjelaši) koja se zalagala za bezuvjetno ujedinjenje, čemu su se protivili pripadnici Zelene liste (zelenaši, koji su bili za ujedinjenje Crne Gore sa ostalim narodima, ne gubeći subjektivitet) koji, na kraju, nijesu ni verifikovali svoje liste niti su bili učesnici izbora. Zbog kratkoće vremena u kojima su se sproveli izbori u kotarima Bijelo Polje, Plav i Gusinje pripadnici Bijele liste koji su uvedeni u parlament (sveukupno njih 30) nijesu bili birani nego su postavljeni od anonimnih, samoproklamovanih lokalnih vlasti.
Pismo kojim su 250 uglednih građana Cetinja izrazili protest protiv načina izbora povjerenika, niko nije uzimao u obzir. Odbačene su i inicijative nekolko odbora Crnogoraca u inostranstvu da se pitanje ujedinjenja sa Srbijom riješi putem plebiscita, ili pak, izjašnjavanjem na zborovima po plemenima.
Odluke Podgoričke skupštine
editZasijedanje Podgoričke skupštine, u zgradi Monopola duvana u Podgorici, otpočelo je 24. novembra 1918. godine, trećeg dana po završetku izbora i trajalo je do 29. novembra.
Ispred zgrade Monopola, Kosta Pećanac je postavio svoju jedinicu sa puškomitraljezima uperenim u samu zgradu Monopola.
Za to vrijeme održane su dvije prethodne śednice i pet redovnih. Po dogovorenoj proceduri, na drugoj redovnoj śednici od 26. novembra, Podgorička skupština jednoglasno je donijela odluke koje su jednoglasno i usvojene:
- Da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prijestolja;
- da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca;
- Da se izabere Izvršni narodni odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju, i
- Da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši kralj Crne Gore Nikola I Petrović, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske savezničke sile i sve neutralne države.
Krfskom deklaracijom od 7. (20.) jula 1917. godine, već je donešena odluka o detronizaciji dinastije Petrovića, u njoj nema mjesta za, niti se pominje bila kakva volja crnogorskog naroda, pa je tzv. Podgorička skupština samo opracionalizacija odluka donešenih na Krfu, na koje crnogorski narod nije imao nikakvog uticaja. U Krfskoj deklaraciji se nedvosmisleno kaže: "Država Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatih i pod imenom Južnih Slovena ili Jugoslovena, bit će slobodna, nezavisna Kraljevina s jedinstvenom teritorijom i jedinstvenim državljanstvom. Ona će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića...
The Daily Chronicle je objavio intervju sa kraljem Nikolom 27. januara 1919, koji je u Parizu napravio Hebert Vivial, poznati novinar. U tom intervju kralj Nikola kaže: „Iz Crne Gore nemam vijesti, jer je srpska okupaciona vojska ustanovila kordon kroz koji ne puštaju ni pisma ni ljude. Dobijam izvještaje, koji mi moji povjerenici donose po cijenu života. Izgleda da tamo vlada pravi teror. Ubijaju se bez suda muškarci, žene i đeca, bombe se bacaju u kuće mojih prijatelja a novac se prosipa kao voda da bi se Crnogorci odrekli zakletve... Nema sumnje da ste čuli za moje svrgavanje i aneksiju moje zemlje od strane Srbije. Da, to je izglasao lažni parlament kojeg su oni zvali Velika Skupština – ime koje ne postoji u našem Ustavu. Ako je niko nije izglasao, izabrana je od razbojničkih bandi koji rade za interese Srbije...“
Protivnici ujedinjenja, izbore u Podgoričkoj skupštini nazivaju prevarom. Pristalice ujedinjenja su tvrdile da, iako priznaju njihovu manjkavost, izbori ipak odražavaju volju većine crnogorskog naroda, koji je, po njima, pripadao etničkim Srbima. Protivnici ujedinjenja 6. januara 1919. organizuju ustanak, poznat pod nazivom Božićni ustanak 1919.– 1926.
U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću (jednom od glavnih organizatora i učesnika Božićnog ustanka na području Katunske nahije i Cetinja i bratu od strica generala dr Anta Gvozdenovića, crnogorskog ambasadora u SAD i potonjeg premijera crnogorske Vlade u egzilu) Jovan Simonov Plamenac, politički vođa ustanka, 18. decembra piše: „Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima, pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom Ustavu i parlamentarnim principima.“ Time objašnjavajući suštinu ustanka.
Na čelu pobune bio je Krsto Todorov-Zrnov Popović. Ustanici traže da srpske trupe napuste Crnu Goru. Procjene broja ustanika kreću se oko 5000. Opkoljeno je nekoliko gradova, među njima Cetinje, Nikšić ,Rijeka Crnojevića, Virpazar... Pobuna je u krvi ugušena. Mnogi ustanici su pobijeni, mnogi su dopali dugogodišnjih robija, a mnogi su se otisnuli u šume, nastavivši sa komitskim, gerilskim ratovanjem.
Poveznice
editMijat Šuković: PODGORIČKA SKUPŠTINA
Izvori
editProf. dr Gavro PERAZIĆ: OKUPACIJA CRNE GORE NAKON PODGORIČKE SKUPŠTINE (1918-1919. GODINE) SA STANOVIŠTA MEĐUNARODNOG PRAVA
Novak Adžic: BOŽICNI USTANAK CRNOGORSKOG NARODA 1919. GODINE POD VOÐSTVOM KOMANDIRA KRSTA ZRNOVA POPOVICA