Nacionalni park Skadarsko jezero[1][2][3]
Teritorija
editSkadarsko jezero se prostire na teritoriji Crne Gore i Albanije i po zahvaćenoj površini, najveće je na Balkanskom poluostrvu. Proteže se u smjeru jugoistok-śeverozapad u dužini 43 km, u sredini je širine 14 km a najšire je na liniji Beška-zaliv Lićem i Hotit 26km. Površina jezera variria od 370-532 km2. Jezero je kriptodepresija čije je dno ispod nivoa mora a nivo varira od 4,71 m do 10 mnm.
Na jugu, basen je ograničen padinama planina Sozina, Rumija i Taraboš. Na zapadu, brdovite kosine karstnog terena Stare Crne Gore se postepeno spuštaju u Zetsku ravnicu i basen Skadarskog jezera. Ka śeverozapadu, kroz tjesnac rijeke Zete, ravan bazena se nastavlja na sinklinalu Bjelopavlićke ravnice, da bi se na śeveru i śeveroistoku ka basenu strmo spuštale padine Kamenika i Žijova. Prema istoku, padine su relativno blagog pada, na potezu od Hotskog Huma do Dritištija, a na jugoistoku je basen otvoren prema niskoj primorskoj Albaniji preko uzanog prostora u području Skadra, između brda Taraboš i Ma Šlinit. Slivu Skadarskog jezera, na teritoriji Crne Gore, pripada oko 90% ukupnog sliva jadranskog mora. Najveći dotok u Skadarsko jezero ostvaruje rijeka Morača sa svojim pritokama, dok se oticanje iz Jezera vrši rijekom Bojanom.
Karakterističan izgled pejzažu daju prostori Rijeke Crnojevića, prostrana površina jezera, razuđena obala bogata brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, stjenovita ostrva, bujna močvarna vegetacija sa nepreglednim tršcacima i livadama lokvanja i vodenog oraška (kasaronje), bujnim vodoplavnim livadama i poplavnim šumama. Samo jezero je kriptodepresija sa oko 30-ak sublakustricnih izvora, takozvanih "oka", od kojih je najdublje Raduš (60 m).
Crnogorski dio jezera, sa uskim priobaljem, proglašen je 1983.g. za Nacionalni park. Površina Nacionalnog parka iznosi 42.427,36ha i obuhvata teritoriju 3 lokalne samouprave – Glavni grad Podgorica, prijestonica Cetinje i opština Bar, i 2 gradske opštine - Golubovci i Tuzi. Površina zaštitne zone Nacionalnog parka iznosi 24.024,14ha.
Rezervati prirode, sa IUCN kategorijom upravljanja, su Manastirska tapija[4], Pančeva oka, Crni žar i Omerova gorica, ukupne površine 420 ha.
Eko system
editEkosistem Skadarskog jezera je izuzetno složen, submediteranskog tipa, sa dominacijom slatkovodnih i močvarnih biotopa naročito uz śevernu obalu ali i sa prisustvom šumošikara, gariga i kamenjara na južnim karstnim padinama, što ukazuje na florističku i vegetacijsku raznovrsnost i bogatstvo. Najznačajnija staništa Skadarskog jezera su močvarna staništa, koja po svjetskim standardima spadaju u najugroženije habitate, a istvremeno su to i tačke sa velikim biodiverzitetom. Zajednica algi Skadarskog jezera odlikuje se raznovrsnošću mikrofitskih (930 vrsta, varijeteta i formi) i makrofitskih predstavnika.
Skadarsko jezero je "ptičji raj", sa preko 270 vrsta ptica od kojih su mnoge prorijeđene i ugrožene. Većina vrsta su migratorne i putuju između Azije i Afrike. Oko 45 vrsta ptica prezimi na jezeru, dok se oko 73 vrsta gnijezdi na području jezera.
U jezeru živi 48 vrsta riba od čega je 15 endemičnih vrsta. Pored autohtonih vrsta, kakve su krap i ukljeva, interesantno je prisustvo nekih morskih riba kao što su: jegulja, cipol, skakavica i kubla. Veoma zanimljiva i u velikom stepenu endemična fauna gmizavaca i vodozemaca. Region Skadarskog jezera naseljava oko 50 vrsta sisara. Sisari su manje vezani za vodena staništa, izuzev vidre kao tipičnog vodenog predstavnika. Ostali sisari pripadaju kopnenim ekosistemima, posebno šumskim područjima na jugozapadnoj obali.
Zbog svog prirodnog značaja, područje Nacionalnog parka Skadarsko jezero je 1995.g. (površine 20.000 ha) zaštićeno kao Ramsarsko područje tj. upisano je na Ramsar listu – Listu močvarnih područja od međunarodnog značaja. Dio jezera u Albaniji, površine 49562 ha zajedno sa rijekom Bojanom, je 2006.g. takođe uključeno u Ramsar listu.
Ovo područje je od 1989.g. prepoznato i kao područje od značaja za ptice (Important Bird Area - IBA) kao i područje značajno za biljke (Important Plant Area - IPA) od 2009.g.
U okviru NP Skadarsko jezero nalaze se dva ornitološka rezervata: Manastirska tapia (53,1 ha) i Pančeva oka (312,5 ha). Ovaj nacionalni park je najreprezentativniji ornitološki objekat u Crnoj Gori, na čijoj je teritoriji registrovana 281 vrsta ptica.
Stalni komitet Bernske konvencije nominovao je Skadarsko jezero, 2. decembra 2011.g., za EMERALD područje, buduće Natura 2000 područje.
Vjekovna istorijska i kulturna riznica Crne Gore
editNa području Skadarskog jezera početak ljudskog života potiče još od najstarijih praistorijskih epoha o čemu svjedoče mnogobrojni materijalni ostaci pronađeni u brdovitom pojasu Jezera, u pećinama i okapinama. Na ovom prostoru su formirane prve crnogorske države pa je od izuzetne vrijednosti za istorijski, kulturni i duhovni razvoj Crne Gore.
Samo jezero je dobilo ime Lakus Labeatis po ilirskom plemenu Labeati koje je na ovim prostorima u gvozdenom dobu formiralo ilirsku državu, čije je śedište, po pretpostavkama arheologa najvjerovatnije bilo u zoni Skadarskog jezera, u arealu sela Mataguža, đe je značajnu ulogu imala labeatska civilizacija od IV do I vijeka p.n.e. Od sredine II vijeka p.n.e. Ilirima su ovladali Rimljani, koji za vrijeme svoje vlasti na ovom prostoru grade brojna naselja i kvalitetnu infrastrukturu. Od početka VII vijeka, oblast Skadarskog jezera naseljavaju slovenska plemena.
Basen Skadarskog jezera bio je centar Dukljansko-zetske države, što potvrđuju i ovdašnje vladarske prijestonice - Duklja, Krajina, Papratna, Skadar, Žabljak. Na ovim prostorima svoje države su stvarali Vojislavljevići Zetu od IX do XII vijeka , od 1360.g. Balšići a početkom XV vijeke na prostoru Gornje Zete Crnojevići stvaraju novu državu koja se počinje nazivati Crna Gora. Početkom XVI vijeka, padom Crnojevića, Crna Gora je pripojena Skadarskom sandžakatu. U XVI i XVII vijeku, pa sve do XX vijeka Skadarsko jezero će biti stalno poprište između Crnogoraca i Turaka. Skadarsko jezero tj. Virpazar je bilo i mjesto đe je opalila i prva puška trinaestojulskog ustanka. O ratnim okršajima iz Drugog svjetskog rata, na širem prostoru Jezera svjedoče brojni spomenici i spomen obilježja borcima i rodoljubima ovog kraja.
Postoje mnogobrojni sačuvani materijalni ostaci koji svjedoče o životu na ovim prostorima. Metalno doba karakterišu nadgrobni spomenici tumuli, kameni oko Humskog zaliva i zemljani u atarima sela Mataguža i Gornjih Vukovaca.
Ilirsko-helenističkom i rimskom periodu, od sredine III - I v.s.e. pripadaju gradine Samobor u Hotskom zalivu i Balšin grad kod Ponara. Iz istog perioda su zakonom zaštićeni arheološki lokaliteti Oblun u Gornjem blatu, nekropola Vele ledine u starom Gostilju i Mljace u Matagužima sa lokacijama Crkvine, Ćurići i Kremenjača. Nekropola u starom Gostilju na lokalitetu Vele Ledine iz ilirsko-helenističkog i rimskog perioda, pripadala je ilirskom plemenu Labeati od sredine III - do kraja II v.p.n.e. Jedan je od rijetkih detaljno istraženih lokaliteta, koji baštini najreprezentativniji materijal sa prostora Jezera.
Periodu antike pripisuju se Ploča blizu izvora Vitoja u Humskom zalivu, Kirza kod Sukuruća, Mala Mrka kod Mataguža, Durovina blizu Gostilja.
Srednjevjekovna arheologija zastupljena je u većem broju nekropola, utvrđenja, manastirskih kompleksa i crkava. Među njima su evidentirani i neistraženi lokaliteti oko Gornjeg blata - Skupo, Kosmača, Sinjac, Ćelija goljemadska, Plavnica u Zeti i Ćafkiš kod Vuksan Lekića u Malesiji.
Arheološku zaostavštinu čine keramičke posude različitih oblika grčkog uticaja, ratna oprema (koplja i noževi), nakit, novac i pojasne reljefne pločice. Od nakita najzastupljenije su kopče, prstenje, naušnice i ogrlice. Značajan arheološki pokretni materijal, do kojeg se došlo tokom dosadašnjih istraživanja, veliki broj metalnog nakita, keramičkih posuda, ratne opreme, novca, čuva se u Muzeju Podgorice i Zavičajnom muzeju u Baru. Dio nalaza sa prostora Malesije smješten je u Samostanu u Tuzima.
Među zakonom zaštićenim nepokretnim kulturnim dobrima, u granicama Nacionalnog parka nalazi se šest manastira, četiri tvrđave i tri profana spomenika.
Manastirski kompleksi su najznačajnije sakralne cjeline, nastali u periodu od XI - XIX vijeka. Najstariji su Prečista krajinska kod Ostrosa iz XI vijeka iz doba Vojislavljevića i nemanjićki manastir Sv. Nikole na Vranjini iz XIII vijeka. Na ostrvcima, pored krajinske obale, Balšići podižu manastire sa skromnim grobnim crkvama krajem XIV i početkom XV vijeka Starčevo, Bešku i Moračnik, sa crkvama trolisne osnove.
Arhitektonski kompleksi Crnojevića iz druge polovine XV.v. su utvrđeni grad Žabljak Crnojevića, Manastir Kom i Obod - Riječki grad.
Vrijedna su tri crmnička manastira u zaleđu Jezera - Orahovo, Donji Brčeli i Gornji Brčeli, nastali u periodu od XV - XVIII vijeka.
Kule i tvrđave na Skadarskom jezeru podignuti su u periodu od XIV do XIX vijeka. Sa moćnim bedemima i kulama na stjenovitim uzvišenjima, imale su izvanredan strateški položaj i činile su povezani sistem odbrane Jezera.
U granicama NP Skadarsko jezero se nalaze 3 kulturna dobra koja dominantno karakterišu odlike tradicionalne narodne arhitekture:
- Selo Vranjina na istoimenom poluostrvu, zaštićeno 1979.g.
- Ribarska Stražarska kućica nad Đurovim okom na Karuču, zaštićena 2015.g.
- Ambijentalna cjelina Lekovići u Godinju[5], očekuje se završetak postupka pravne zaštite.
Posebna vrijednost područja su i autentično očuvani i sela nastala u simbiozi prirodnih uslova i ekonomskih potreba a nalaze se u svim oblastima NP. Na kamenoj obali jezera kamene kuće su uglavnom locirane na kosini terena, načvrstoj podlozi sa konobom pod volat, terasom natkrivenom lozom na odru, međusobno spojene ili povezane zajedničkim dvorištem. Krajina baštini, vrijedne objekte koji čuva dio islamske kulture i tradicije u graditeljstvu i kulturi stanovanja.
Osim sela, kuća i ribarskih staništa, vanrednu vrijednost ovog prostora predstavljaju i mlinovi, bistijerne, ublovi, česme i druge vode, guvna, međe, mostovi, popločana dvorišta, ulice, stepeništa i izuzetno važni pristani đe su se prvo formirala ribarska naselja a kasnije stalna naselja. Autentična kulturna baština, su i vodenice, mlinovi za brašno. Postojala su i posebna naselja vodeničara i mlinara prvobitno sezonska a kasnije stalna. Takvo naselje su Poseljani kod Rijeke Crnojevića. Kultura gajenja masline, duž obale Krajine ima dugu tradiciju pa su u selima Donji Murići i Bese do polovine XX vijeka radili kameni mlinovi i prese za gnječenje maslina.
Danas na području Skadarskog jezera postoji 22 naselja koja je prema popisu 2011.g. naseljavalo 2 205 stanovnika. Samo dva naselja su gradskog karakter, Virpazar 282 st.[6] i Rijeka Crnojevića[7] sa 452 stanovnika. Širem području NP, koje predstavlja zaštitnu zonu Parka, pripada 42 naselja sa 17.038 stanovnika. Kroz istorijski razvoj područja Skadarskog jezera, pod uticajem kulturoloških, etničkih, socioloških, ekonomskih faktora, formirale su se prostorne cjeline Krajina, Crmnica, Riječka oblast, Lješanska oblast, Zetska oblast i Malesija. Naselja u svakoj od ovih cjelina se razlikuju po svojoj veličini, dominantnoj djelatnosti, načinu organizacije života, kao i po nacionalnoj i etničkoj pripadnosti.