Wp/cnr/Crnojevići

Crnojevići predstavljaju treću vladarsku dinastiju crnogorskog naroda, poslije Vojislavljevića i Balšića.

Crna Gora

U vrijeme Balšića (do smrti posljednjeg Balšića 1421. godine) kontrolisali su, prvenstveno, južne podgorine planinskog vijenca Lovćena iznad Budve, Grblja i Kotora. Treba reći da sa Crnojevićima sve više počinje da se, umjesto Zete, upotrebljava naziv Crna Gora, kao državotvorno određenje za ovu zemlju crnih planina sa gustim šumama. Nešto kasnije Mletačka Republika za Crnu Goru koristi pojam Montenegro, što je i danas u inostranstvu, van govornih područja slovenskih jezika, najzastupljeniji naziv.

Preci Crnojevića

Crnojevići su potomci zetskog vlastelina Đuraša Ilijića (od oca Ilije), koji se prvi put pominje 1326. godine. U Zeti su ga potisnuli Balšići. Umro je oko 1362. godine i sahranjen je kod manastira Sv. Mihaila na Prevlaci kod Tivta. Jedan od njegovih nasljednika je bio Crnoje Đurašević, koji se smatra rodonačelnikom ove crnogorske vladarske porodice. Njegovi potomci su se prezivali Crnojević Đurašević, da bi na kraju ostalo samo Crnojević. Crnoje je imao tri sina – Stefana, Dobrivoja i Radiča Crnojevića. Radič je poginuo 1496. godine u sukobu sa vojskom Đurađa II Stracimirovića Balšića. Početkom XV vijeka istorijski izvori pominju sinove Radičeva brata Stefana – Đurađa i Lješa Crnojevića, koji su imali značajnu ulogu u tadašnjem političkom i ekonomskom životu Zete.

Đurađ Crnojević

Đurađ Đurašević Crnojević je na lokaciji današnjeg manastira Stanjevići sagradio dvor za stanovanje i namijenio ga sinu Stefanici. U sačuvanim istorijskim izvorima ovaj objekat se pominje kao tvrđava-dvor Stefanica (ili Stipanica). Najvjerovatnije je da je u tom dvoru rođen Stefaničin sin Ivan Crnojević, gospodar Crne Gore (1465-1490).

Zabljak 1860 c

Stefan Crnojević - Stefanica

Đurađev sin Stefan (zbog niskog rasta poznat je i pod imenom Stefanica) može se smatrati prvim vladarom Zete (Crne Gore) iz porodice Crnojević. Vladao je od 1451. do 1464/65. godine. Bio je oženjen sa Marijom, kćerkom Ivana Kastriota, odnosno sestrom Đerđa Kastriota Skenderbega („zmaja od Albanije“), koji je decenijama vodio bespoštednu borbu protiv Turaka. Stefanica je sa njom imao dva sina – Đurađa i Ivana.

Naročite zasluge Stefanice Crnojevića ogledaju se – prije svega – u tome što je sredinom XV stoljeća bio glavni akter i sudionik brojnih političko-istorijskih dešavanja koja su doprinijela da na teritoriji Gornje Zete izraste posebni nacionalni i državni identitet Crne Gore. S tim u vezi treba naglasiti da je crnogorska državotvornost toga vremena sazdana u „borbi neprestanoj“ protiv srpskog despota Đurađa Brankovića, bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače, Osmanskog carstva i Mletačke Republike.

Nakon što je braću sasvim uklonio sa političke pozornice Zetske države, Stefanica Crnojević je 1451. godine stupio u pregovore sa Mlecima, koji su ga priznali za legitimnog gospodara Zete i odredili mu godišnju platu od 500 dukata. Za njega je posebno bilo važno što su Mlečani posredovali u izbavljenju njegovog sina Ivana iz ruku moćnog hercega Stefana Vukčića Kosače, kod koga se kao talac nalazio u zatočeništvu punih jedanaest godina (1441 – 1452).

Vješto se snalazeći u vrtlogu nastalih istorijskih previranja i povlačeći mudre državničke poteze, Stefanica Crnojević je – nesumnjivo – ostavio duboki trag u crnogorskoj istoriji dramatičnog srednjeg vijeka.

Iako je u istoriografskom vrednovanju ostao u sjenci svojih nasljednika (sina Ivana i unuka Đurađa), Stefanica Crnojević je, po ukupnom bilansu svog političkog djelovanja, nezaobilazna ličnost u crnogorskoj povijesti. Kada je umro, za sobom je ostavio „sazdanu i prilično samostalnu državu sa sopstvenom zastavom i dinastijom“, koja je – za ono vrijeme i ondašnje prilike – snažno usmjerila istorijski tok razvoja Crne Gore.

Ivan Crnojević

Poslije Stefaničine smrti na prijesto Crne Gore je došao njegov sin Ivan Crnojević. Ženio se dva puta. Prva žena mu je bila Gojislava, kći albanskog velikaša Đorđa Arijanita Komnina, a druga Mara (od 1469. godine), kći Stefana Vukčića Kosače. Sa Marom je imao tri sina (Đurađa, Stefana i Stanišu) i kćerku Jekaterinu, koja je bila udata za cetinjskog vlaškog vojvodu Radula Vlaha.

Crnom Gorom je vladao od 1465. do 1490. godine. Izrastao je u gorostasnu ličnost crnogorske srednjovjekovne istorije, ponajviše usljed aktivnog učešća i velikih uspjeha u borbama protiv Turaka, kao i zbog legendarnog osnivanja Cetinja i prenošenja crnogorskog prijestola u ovaj podlovćenski kraj.

U početku svoje vladavine nije poštovao očev sporazum sa Venecijom, kojim su se obje strane obavezale da žive u miru. Zbog Ivanovih neskrivenih aspiracija za mletačkim pośedima u Primorju (posebno za Grbljem i Paštrovićima), Mleci ga je osuđuju na smrt, obećavši novčanu nagradu onome ko ga ubije. Ipak, usljed straha od nadiranja Turaka, Ivan Crnojević se već 1466. godine izmirio sa Mlečanima. U znak svoje dobre volje Mletačka Republika je pristala da nastavi s isplatom godišnje novčane pomoći Ivanu Crnojeviću, priznajući mu vojvodsku titulu. Ivan Crnojević je za uzvrat obećao da će se odreći pretenzija na mletačke oblasti u Primorju, te da će uticati na tamošnje stanovništvo da bude lojalno Republici.

Međutim, zaključeni sporazum sa Mlecima Ivanu nije pružao dovoljno sigurnosti kada se radi o daljim vojnim pohodima Osmanlija. Na prvi ozbiljniji turski pritisak (1471) crnogorski vladar je morao da odgovori prihvatanjem vazalnog položaja, uz isplatu godišnjeg danka u visini od 700 dukata. Da bi ga otrgla od Turaka i privukla na svoju stranu, Mletačka Republika je Ivanu Crnojeviću dala niz novih privilegija i odredila mu godišnju subvenciju od 600 dukata. S druge strane, Ivanova obaveza je bila da, uz mletačku podršku, organizuje otpor daljim turskim osvajanjima na ovom dijelu Balkana.

Zadovoljan ovakvim ugovorom sa Venecijom, Ivan Crnojević je prestao da plaća danak sultanu. Kada je 1474. godine došlo do turskog napada na Skadar, crnogorski gospodar je učinio onako kako su od njega tražili Mlečani. Sa oko 8.000 vojnika priskočio je u odbranu Skadra. Tom prilikom opsada Skadra je propala, a Turci su na bojnom polju ostavili oko 3.000 mrtvih.

Uviđajući da se prodiranje Osmanlija u budućnosti teško može spriječiti, Ivan Crnojević je krajem 1475. godine počeo da gradi Riječki grad (Obod), kao rezervnu poziciju u slučaju turskog osvajanja Žabljaka. U cilju potpune opsade Skadra (i sa crnogorske strane), krajem ljeta 1478. godine sultan je odlučio da osvoji Žabljak Crnojevića. Turski pohod je uspješno okončan jer je posada Žabljaka bez velike borbe predala grad. Osim toga, već početkom 1479. godine Mletačka Republika je Turcima ustupila Skadar, čime je pozicija Ivana Crnojevića postala još složenija. To ga je primoralo da napusti Crnu Goru i da se skloni na mletačku teritoriju. Do njegovog povratka u zemlju došlo je tek poslije smrti sultana Mehmeda II (1481).

Posebna istorijska zasluga Ivana Crnojevića ogleda se u tome što je, po svaku cijenu, održavao prepoznatljivi državni subjektivitet Crne Gore. Tako je prijestonicu preselio na Cetinje, đe je 1482. godine podigao dvor, a 1484. godine i Cetinjski manastir, posvećen Bogorodici. Takođe, i Crnogorsku mitropoliju sa Vranjine seli na Cetinje, a prvog cetinjskog mitropolita Visariona nije niko postavio sa strane, već lično Ivan Crnojević.

To što je Crna Gora na slovenskom jugu, iako u stalnom procijepu između Mletačke Republike i moćnog Otomanskog carstva, prva ušla u tzv. Gutenbergovu galaksiju velika je zasluga i Ivana Crnojevića. On je, naime, slao monahe u Italiju da izučavaju tipografski zanat, što je kasnije uticalo da se pojava prve štamparije kod Južnih Slovena vezuje za Ivanovo ime, iako je taj poduhvat realizovan poslije njegove smrti. Inače, burni ratnički i državotvorni put i život Ivana Crnojevića završio se 4. jula 1490. godine, upravo u vrijeme kada su svatovi iz Mletaka njegovom sinu Đurađu dovodili nevjestu Lizbetu (Jelisavetu), kćerku mletačkog plemića Antonija Erica. Ivan Crnojević je sahranjen u svom manastiru na Ćipuru.

Popularnost Ivana Crnojevića, nakon njegove smrti, neprekidno je rasla u svijesti i kolektivnom pamćenju crnogorskog naroda. Najčešće je dobijala formu mitske snage, kulta i slave. To je navelo Vuka Karadžića da, za vrijeme svog boravka na Cetinju (1834), o tom kultu zabilježi sljedeće: „Ivan se Crnojević u Crnoj Gori i danas tako spominje kao da je juče bio“.

O crnogorskom gospodaru Ivanu Crnojeviću ostao je ne mali broj svjedočanstava u toponimima, legendama i śećanju ljudi.

Đurađ Crnojević

Oktoih petoglasnik

Poslije Ivanove smrti, na crnogorski prijesto je stupio njegov sin Đurađ Crnojević, koji je vladao od 1490. do 1496. godine. Njegova šestogodišnja vladavina je protekla u znaku stalnih turskih pritisaka, kao i mletačkih zahtjeva za povraćaj djelova Grblja i Crmnice. U takvim uslovima bio je prinuđen da vodi nestalnu spoljnu politiku. Tako je, s jedne strane, izbjegavao sukobe sa Osmanskom imperijom i pojačavao, s druge strane, tradicionalne veze sa Venecijom.

Najveće Đurađevo pregnuće jeste otvaranje štamparije na Cetinju, koja je počela sa radom 1493. godine. Već početkom sljedeće, 1494. godine, u ovoj državnoj štampariji je odštampana prva knjiga kod Južnih Slovena – Oktoih prvoglasnik. Ona se pojavila 39 godina poslije prve štampane knjige u svijetu.

Za tri godine rada štamparije Crnojevića odštampane su još četiri knjige (Oktoih petoglasnik, Psaltir, Molitvenik i Četvorojevanđelje). Njena djelatnost je prekinuta 1496. godine Đurđevim prinudnim odlaskom u izgnanstvo (u Italiju) i jeromonaha Makarija u Vlašku. Iste godine Crna Gora je izgubila status samostalne države i kao zasebna oblast je stavljena pod nadzor skadarskog sandžak-bega.

Đurađev brat Stefan je, kao osmanski namjesnik, upravljao Crnom Gorom od 1496. do 1498. godine. Time je krajem XV vijeka okončana zlatna era vladavine znamenite dinastije Crnojevića, koja je rezultirala brojnim pozitivnim učincima na planu nacionalne, državotvorne i kulturne emancipacije crnogorskog naroda.

Poveznice

Izvori

Vlado Duletić – Zaboravljeni Soko grad