Istorijat
editManastir Beška, smješten na śevernu stranu istoimenog otoka u Skadarskom jezeru, osnovan je neđe u potonje dvije decenije XIV stoljeća, kada je Đurđe II Stracimirović Balšić, sagradio crkvu Svetog Đorđa, a u svakojem slučaju prije Đurđeve smrti 1403. godine.
Izbor otoka Beška za gradnju crkve skoro sigurno bio je vezan i za činjenicu - da su na njoj već postojali ostaci manje trobrodne bazilike koja se, po karakteristikama, može datirati u vrijeme Vojislavljevića.
U neposrednoj blizini ove manastirske crkve, Đurđeva žena Jelena, podigla je 1439. godine, upravo na ostacima spomenute Vojislavljevića bazilike (nad njezinim središnjim brodom), svoju grobnu crkvu, posvjećenu Presvetoj Bogorodici, o čemu śedoči ktitorski natpis. Śeverozapadno od crkve Svetog Đorđa, bila je krajem XIV stoljeća, izgrađena kuća na dva boja, čiji su zidovi djelimično sačuvani, a koja je služila ka konak, što znači - da su ovi manastirski kompleks nekad činjele: dvije crkve i konak.
Površina ostataka konaka osnove donjeg boja cca 300 m2, govori o značaju i, po svemu sudeći, o brojnosti monaške zajednice u ta doba.
Manastir je u srednjem vijeku bio važan prepisivački centar u kojem su nastala i dva poznata rukopisa: »Šestodnevnik« i »Gorički zbornik«. Nedugo po izgradnji crkve Presvete Bogorodice, već tokom druge polovine XV stoljeća, ovo značajno manastirsko središte je, pred najezdom osmanlija, napušteno, a prije 1485. godine, kada to konstatuje Ivan Crnojević.
Crkva Svetog Đorđa
editCrkva Svetog Đorđa ima osnovu izduženog oblika, dimenzija horizontalnog gabarita 6 x 20m.
Pripada tipu trikonhosnih crkava Zetske graditeljske škole, sa kupolom nad centralnom zonom naosa, pod kojom je kružni (cilindrični) tambur na niskom-plitkom kvadratnom postolju, koje se oslanja na četiri isturena pilastra.
Istovremeno kad je crkva građena, uz zapadni zid naosa, formirana je prostrana priprata zasvedena gotičkim rebrastim svodom, na čijoj se zapadnoj fasadi uzdiže visoko i moćno kampanjelo na preslicu sa tri okna. Nekad je pri istoj fasadi postoja drveni trijem. Pomeđu ostalijeh karakterističnih detalja vrijedno je naglasiti da je crkva vanka zidana pritesanim kamenim blokovima, slaganim u pravilne horizontalne redove, a posebice je brižljivo zidana zapadna fasada.
Zavod za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja je 1966. godine, izveo zaštitne konzervatorske radove na crkvi Svetog Đorđa, koji su podrazumijevali čišćenje crkve od bujne vegetacije, uklanjanje nestabilnih djelova zidova i njihovo preziđivanje.
Tom prilikom je rekonstruisan i gornji dio monumentalnog zvonika, đe su bila okna na preslicu.
Crkva Presvete Bogorodice
editCrkva Presvete Bogorodice je jednobrodna građevina pravougaone osnove, dimenzija 4,5 x 6,5 m, sa polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani i kampanjelom na preslicu sa jednim oknom.
Naos, zasveden ovoidnim (u obliku jajeta, jajast) svodom, podijeljen je na dva jednaka traveja parom plitkih pilastera, pomeđu kojih je u zoni svoda izveden ojačavajući luk.
Zidanje je izvedeno tesanim kamenim kvaderima slaganim u pravilne horizontalne redove.
Ubrzo nakon završetka gradnje crkve 1439. godine, već sredinom XV stoljeća, dozidane su sa śeverne i južne strane uske i dugačke kapele sa polukružnim apsidama (paraklisi).
Južni paraklis je bio otvoren, jer umjesto zida prema jugu, ima četiri stupca.
Glede na očuvane konzole i na zapadnoj fasadi i ostatke zidova ispred crkve - može se tvrditi da je crkva sa dvije strane (južne i zapadne) bila »opasana« trijemom (jednoslivnim krovom), dok se paraklis na śevernu stranu - istom bio nadkriven jednoslivnim krovom, ali je, pomišljam, prema śeveru i otvorenom jezeru bio »puni« zid, sporad orjentacije, to jes, klimatskih uslova (posebice vjetrova).
Radovi
editCrkvu Presvete Bogorodice je prvi put obnovio knjaz Nikola 1901. godine, kada je izveden zvonik na preslicu sa jednim oknom.
Nakon arheoloških istraživačkih radova 1970. godine, obavljeni su konzervatorski radovi na crkvi Presvete Bogorodice sa ostacima starije trobrodne bazilike i uređen je prostor oko crkve i pristup od jezera.
Obimna arheološka istraživanja izvršena su 1986. godine.
Ovi radovi su u potpunosti definisali manastirski kompleks: prilazni put sa stepeništem, ostatke trijema ispred crkve Svetog Đorđa, tragove ograde i značajne ostatke manastirskih konaka sa śeverozapadne strane.
Rezultati arheoloških istraživanja omogućili su da »Zavod za zaštititu spomenika kulture« 1991. godine, sačini projekat sanacije manastirskog kompleksa.
Projektom su obuhvaćene obije crkve, prilazni put i manastirska porta, dok su ostaci manastirskih konaka predviđeni za djelimičnu nadogradnju i restauraciju, odnosno konzervaciju.
Nakon 2002. godine SPC je manastirskom kompleksu izgradila pet objekata (konaci, pomoćne zgrade i radionica).
Poveznice
editIzvori
edit- Istraživanje arch. Miodraga Bajkovića