Umětny jezyk ili takože skonstruovany jezyk jest jezyk, ktory byl stvorjenym dlja realizacije poněkojego cělja: ilustracije filozofskoj koncepcije, provodženja eksperimentov, medžunarodnogo sporazuměvanja (planove jezyky), dlja koristanja v tvorbě ili v ramkah hobi.[2] Umětne jezyky različajut se s prirodnymi, ktore voznikajut v občině, ktora ne stavi cělja stvoriti jezyk. Umětnyh jezykov sut vyše tyseča, i ljudi neprěstanno stvarjajut nove jezyky.[3] Na njih izdajut časopisy, publikujut kniževnost, stvarjajut muziku.
Izznačenje i klasifikacija
editNajdti izznačenje za pojetje "umětne jezyky" može byti trudno.[4] To sut jezyky, ktore vniknuli ne sami (kako prirodne), ne od komunikacijnoj nudžy (kako pidžiny i kreolske jezyky), ale ktore sut potrěbne dlja obyčajnogo sporazumevanja ljudij (odlično od jezykov programovanja i inyh naučno-tehničnyh sistem). Jednočasno one ne sut oddělna grupa, a sut jedin iz polusov spektra: prirodne jezyky mogut imati standardizaciju i ine vidy jezyčnogo planovanja i byti izměnjenymi tako, že one stanut blizkymi k umětnym.[5]
Umětne jezyky obyčajno dělet po 2 měrilam: metodikě i povodu stvorjenja. Uděljajut apriorne (a priori, stvorjene od nula) i aposteriorne (a posteriori, osnovane na inyh) umětne jezyky, a takože medžunarodne pomočne jezyky dlja sporazuměvanja, hudožne jezyky iz hudožnyh vsesvětov i konstruovane jezyky, ktore stvarjajut dlja naučnyh ili filozofskyh cěljev.[5][6] V različji od pidžinov, umětne jezyky stvarjajut umyslno, i obyčajno jednym člověkom, kolektivno jezykotvorstvo byvaje značno rěže.[5]
Takože umětne jezyky možlivo razděliti po měrě zavisnosti od prirodnyh: naturalistične rvut se imitovati prirodne jezyky, a shematične rvut se k maksimalnoj strojnosti svojih paradigmov k minimalnomu čislu izključenij iz pravil.[5] V něktoryh sljučajah umětny jezyk faktično jest kontrolovany registr prirodnogo jezyka, taky kako bazovy anglijsky jezyk, hot odnesenje takyh narěčij do jezykov jest sporno.[5][4] Takože jestvujut umětne jezyky, ktore sut osnovane na inyh umětnyh jezykah, obyčajno od razkola v občině jezyka. Tako od esperanta odščepili ido, ekseljsioro, esperanto-sen-fleksio, moderny esperanto, a už od ida — ido-avancit, v volapüku že takymi jezykami byli balta, veltparl i idiom neutral.[4]
Standard ISO 639-2 imaje kod art dlja označenja umětnyh jezykov. Jednako poněktore umětne jezyky imajut svoje kody ISO 639: napriklad, eo i epo dlja esperanta, jbo dlja ložbana, ia i ina dlja interlingvy, tlh dlja klingonskogo i io i ido dlja ida. V 2024 g. i medžuslovjansky dobyl kod: isv.[7]
Stvorjenje
editMnoge umětne jezyky ne imajut kompletnosti prirodnyh: one mogut imati silno obmedženy slovnik, imati oproščenu gramatiku ili cělkom ne imati fonetiky (osoblivo, mnoge umětne jezyky 17. i 18. stolětij byli pazigrafnymi ili čisto pisemnymi jezykami). V takom padu jih nazyvajut "miniaturnymi umětnymi jezykami".[6][4]
Poněktori jezykotvoritelji na početku stvarjajut pismo, a potom na jego osnově dělajut gramatiku (u prirodnyh jezykov pismo vsegdy jest drugoredno), drugi stvarjajut pravopis poslě gramatiky, a tretji dělajut oba děla jednočasno.[6] Kromě pisma k jezyku mogut dělati takože različne fonty i koristati jih v ilustracijah.[6] Medžutym pismo može ne imati nikakogo odnošenja k jezyku i byti izključiteljno dlja estetičnogo efekta, kako napriklad klingonsko pismo ili pismo inoplanetjanov iz filma 2016 goda "Prihod" (ang.: Arrival).[6]
-
Rukopisny tekst na umětnom jezyku -
Tekst na jezyku ifkuilj stvorjenym dlja njego pismom
Historija
editDo 17. stolětja umětne jezyky stvarjali krajno rědko, a jim obyčajno pripisyvali nadprirodne svojstva. V 17. stolětju ljudi počeli stvarjati filozofske umětne jezyky. V drugom polu 19. stolětja ljudi izdělali několiko medžunarodnyh jezykov. V početku 20. stolětja stali dělati jezyky, ktore byli izmysljene kako čest umětnyh tvorb. Pozdněje iz tutogo vida umětnyh jezykov počelo se stvorjenje jezykov dlja prijemnosti. Najvyše nedavny vid umětnyh jezykov — jezyky dlja provodženja psiholingvističnyh eksperimentov.
Rane jezyky
edit.jpg)
Jednožnačno ustaviti, kogda ljudi stvorili prvy umětny jezyk, ne jest možlivo. Verojetno, jezyky stvarjajut toliko že, koliko one jestvujut.[6] Najranše znane umětne jezyky myslili "nadprirodnymi", mističnymi, abo nadohnutymi bogami. Jezyk lingva Ignota, ktory stvorila v 12. stolětju monahynja Hiljdegarda Bingenska dlja sporazuměvanja s Bogom, stal prvym polno shranenym umětnym jezykom.[4][6] Stvoritelji enohianskogo jezyka, okultisti Džon Di i Edvard Keli, takože usilovali s jego pomočju dostavati poslanja od angelov. Prikladom iz osmanskoj kultury služi jezyk balejbelen, ktory stvorili v 16. stolětju.[4][8] Muzikalne jezyky ery Vozrodženja byli svezane s mistikoju, čarami i alhimijeju, i inogdy takože jih zvali "jezykom ptic".
Universalne jezyky
editFilozofske jezyky takože narěkajut universalnymi, ibo jih cěljem jest ulěpšenje komunikacije, stvorjenje logičnoj universalnoj sistemy dlja sporazuměvanja, ktora takože by imala minimalnu črězměrnost.[2] Avtori filozofskyh jezykov opirali se na ideje Vozrodženja o racionalizmu i poznanju kako vyšnoj ambicije člověka. Takože avtori filozofskyh jezykov često myslili, že "najlěpši" jezyk bude ulěpšiti i mysljenje (hipoteza Sepira-Vorfa). Časom razcvěta filozofskyh jezykov bylo 17. stolětje, ale nijedin iz njih ne dostal popularnosti.[4]
Najvyše znany jezyk takogo tipa stvoril Džon Vilkins. On postaral se stvoriti jezyk na osnově hierarhičnoj semantičnoj klasifikacije i opisal svoje myslji v traktatu "An Essay Towards a Real Character, and a Philosophical Language" ("Essej do pravdivoj simboliky, i filozofsky jezyk"). Jezyk Vilkinsa koristaje semantičnu klasifikaciju dlja stvorjenja slovosbora, napriklad, slova "pes" i "volk" sut etimologično rodstvene v jego jezyku, že směsta pokazyvaje svez medžu terminami, ktore one opisyvajut.[2] Ine znane filozofske jezyky toj ery stvarjali Frensis Lodvik (ang.: Francis Lodwick), Tomas Erkart (ang.: Thomas Ulquhart), Džordž Dalgarno (ang.: George Dalgarno).
-
Organičny alfabet jezyka Vilkinsa. -
"Universalny alfabet" Lodvika.
Planove jezyky
edit
V 1850–1920. lětah v Evropě aktivovali stvorjenje planovyh jezykov, cěljem ktoryh bylo dati govoriteljam raznyh jezykov sporazuměvati se drug medžu drugom; v tamte lěta v srědnjem publikovali 3 jezyka v god, a v 1886–1916 lěta v sumě javili se 150 medžunarodnyh jezykov.[2] Povodom tomu stalo javjenje železnice, poštnoj i telegrafnoj svezi, čto dalo drastično uveličenje transportnoj i informacijnoj sveznosti Evropy, a slědno i možlivostij dlja sporazuměvanja.[2]
Jezyk soljresolj, ktory stvorili v 1866 godu i v ktorom dlja sporazuměvanja koristali muzikalne noty, dostal něktoru popularnost v poslědnjej tretině 19. stolětja.[5] Prvym istinno popularnym medžunarodnym jezykom stal volapük, ktory v 1879–1880 godah stvoril duhovnik Johan Martin Sljajer.[2] Volapük imaje bogaty paradigm sklanjanja imennikov (sufiksy dlja 4 padežev i 2 gramatičnyh čisel), konjugacije glagolov (prědrastky dlja izražanja vidočasnyh značenij i diateza), a takože sufiksy dlja osoby, čisla i naklonjenja.[2]
V 1887 godu Ludovik Zamenhof opublikoval opis najvyše popularnogo umětnogo jezyka — esperanta. On imaje shodnost s volapükom, ale sodržaje menje slovotvornoj morfologije, a v slovosboru imaje vyše silny vliv latinskogo i jego modernyh potomkov.[2] V 1907 godu na osnově esperanta byl opublikovany ido, ktory bez malogo izbavil se od slovotvora, a v 1928 godu novial, ktory imal prěhod k analitizmu i v glagolnoj morfologiji.[2]
| Esperanto | La | virino | hav-as | ruĝa-j-n | pomo-j-n | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| glosy | člen | žena | imati-PRES | črveny-PL-ACC | jabloko-PL-ACC | |
| Ido | La | muliero | hav-as | reda | pom-i | |
| glosy | člen | žena | imati-PRES | črveny | jabloko-PL | |
| prěvod | "Žena imaje črvene jabloky" | |||||
Umětne jezyky i jezyčno planovanje
editVozrodžene jezyky često imajut mnogo občego s umětnymi. Napriklad, novohebrejsky jezyk byl osnovany na starohebrejskom, a ne byl stvoreny od nuly, ale on imal značne izměny. Vslěd togo poněktore jezykoznavci, vključajuči Gilada Cukermana, govoret, že novohebrejsky jest osnovany ne jedino na starohebrejskom, ale takože na jidišu i inyh jezykah, na ktoryh govoret poslědovatelji dviženja za vozrodženje hebrejskogo.[6][9] Analogične mněnja izrěkali o stvorjenju novogo slovosbora i dlja inyh vozrodženyh jezykov, osoblivo kornskogo i jezyka maori.[5][6]
Umětne jezyky, ktore dostali značno razprostranjenje, počinajut razvoj shodno prirodnym, hot i ne imajut kreolizaciju, kako pidžiny.[5] Esperanto kako moderny razgovorny jezyk značno odličaje se od prvonačelnogo esperanta, ktory byl opublikovany v 1887 godu, tomu moderne publikacije gramatiky Fundamenta Krestomatio 1903 goda potrěbujut mnogo pripisok na sintaksične i slovosborne razliky medžu ranym i modernym esperantom. Esperanto sravnjajut s umětnym medžunarodnym gestovym jezykom džestuno i prirodnym nikaraguanskym gestovym jezykom, ktory jestvuje od 1970. lět.[6]
Ina oblast, kde umětne jezyky možno sravniti s vozrodženymi, jest nedostatok danyh pragmatiky pri dokumentacije jestvujučih i izrabotovanju novyh jezykov.[6] Mnoge stvoritelji propuščajut neslovesnu informaciju: gesty, mimiku i t. d.; tute že aspekty sporazuměvanja obyčajno ne jest čest gramatik umirajučih jezykov.[6]
Avtorsko pravo
editImati občinu koristnikov jezyka jest važno dlja pravnogo stanja umětnogo jezyka. V 2016 godu Paramount Pictures i CBS Studios hotěli suditi stvoriteljej fanatskogo filma Anaxar, ktory proizhodi vo vsesvětu Star Trek, za narušenje avtorskyh prav na klingonsky jezyk.[6] Avtory filma s pomočju Language Creation Society smogli dokazati, že jezyk koristujut v občině, a tomu jego ne može obranjati avtorsko pravo.[6]
Iztočniky
edit- ↑ Adrian Morgan (20 novembra 2006). "Conlanging". The Outer Hoard (na anglijskom). Bylo arhivovano iz iztočnika 6 mareca 2016. Data dostupa: 2 aprilja 2023.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 Goodall, Grant (17 januara 2023). "Constructed Languages". Annual Review of Linguistics (na anglijskom). 9 (1): 419–437. doi:10.1146/annurev-linguistics-030421-064707. ISSN 2333-9683.
- ↑ Дмитрий Казаков (2017). "Искусственная естественность". Наука и жизнь (na russkom) (10): 100–107. Bylo arhivovano iz iztočnika 13 oktobra 2017.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 Libert, Alan Reed (2018). "Artificial Languages". V Mark Aronoff (red.). Oxford Research Encyclopedia of Linguistics (na anglijskom). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-938465-5. OCLC 964555101.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 Nicholas, Nick (2003). "Artificial Languages". V William J. Frawley (red.). International Encyclopedia of Linguistics (2 izd.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-513977-1. OCLC 51478240.
- ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 6.10 6.11 6.12 6.13 Schreyer, Christine (21 oktobra 2021). "Constructed Languages". Annual Review of Anthropology (na anglijskom). 50 (1): 327–344. doi:10.1146/annurev-anthro-101819-110152. ISSN 0084-6570.
- ↑ "Change Request Documentation: 2021-001". sil.org.
- ↑ Higley, Sarah Lynn (2007). Hildegard of Bingen's unknown language : an edition, translation, and discussion (1 izd.). New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-7673-4. OCLC 122309357.
- ↑ Zuckermann, Gilad (2009). "Hybridity versus Revivability: Multiple Causation, Forms and Patterns" (PDF) (na anglijskom). str. 40–67.
Vněšnje linky
edit- "The Conlang Mailing List" (na anglijskom). Data dostupa: 28 mareca 2023.
- Tutoj članok imaje prěvod iz članka "Искусственный язык" v Vikipediji na russkom (spis avtorov; dozvoljeńje CC BY-SA 4.0).