ရောမ အင်ပါယာ တည်ထောင်သူ ဩဂတ်စတက် ဆီဇာ (အင်္ဂလိပ်: Augustus Caesar) (ဘီစီ ၆၃ - အေဒီ ၁၄)ကို သမိုင်းတွင် ဘက်စုံတော်သည့် ပညာသျှင် အဖြစ် တွေ့ရဖို့ ဖြစ်ရေ။ သူအစပျိုးလိုက်သည့် ရောမအင်ပါယာရေ နှစ်၂၀၀ ခန့်ကာလအတွင်း အင်အားကြီးခြင်း၊ ကြွယ်ဝခြင်း၊ တန်ခိုးကျော်ဇောခြင်း၊ ငြိမ်းချမ်းစည်ပင်ခြင်း အစပီးသည့် အကျိုးများကိုရပီးခရေ။
| ဩဂတ်စတက် | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 The statue known as the Augustus of Prima Porta, 1st century | |||||
| ရောမအင်ပါယာဧ ပထမဆုံး အင်ပါယာပြည့်သျှင် | |||||
| Template:Wp/rki/ifempty | ၁၆ ဇန်နဝါရီ ၂၇ ဘီစီ – ၁၉ ဩဂုတ် အေဒီ ၁၄ (နန်းသက် ၄၀) | ||||
| နောက်မင်းဆက် | တီဗာရီယက်စ် | ||||
| မွီးဖွား | Gaius Octavius 23 September 63 BC ရောမမြို့၊ Roman Republic | ||||
| ကွယ်လွန် | 19 August AD 14 (aged 75) Nola, Italia (Roman Empire), ရောမအင်ပါယာ | ||||
| ထာဝရ အိပ်စက်ရာ နီရာ | ဩဂတ်စတက်ဂူဗိမာန်, ရောမမြို့ | ||||
| အိမ်ထောင်ဖက် |
| ||||
| |||||
| စံအိမ် | Julio-Claudian Dynasty | ||||
| ခမည်းတော် |
| ||||
| မယ်တော် | Atia Balba Caesonia | ||||
| ကိုးကွယ်မှု | Traditional ancient Roman religion | ||||
ငယ်စဉ်ဘဝ
editနာမည်ရင်းမှာ ဂီယာ့စ် အော်တေးဗီယာ့စ် (Gaius Octavius) ဖြစ်ပြီး အတိက အော်တေးဗီးယန်း (Octavian) ဟု အခေါ်တိသည့် ဩဂတ်စတက်ဆီဇာကို မိဘတိရာမက အဖိုးဖြစ်သူကပါ သားအဖြစ်မွေးစားပြီး လူလားမြောက်ချိန်ထိ နိုင်ငံရီး၊ အုပ်ချုပ်ရီးနန့် ပတ်သက်သည့် ပညာရပ်တိကို ထိုအဖိုးက ကောင်းစွာသင်ကြားပီးခရေ။ အဖိုးမှာ အခြားသူမဟုတ်။ နာမည်ကြီး ဂျူးလိယက်ဆီဇာ (Julius Caesar) (ဘီစီ ၁၀၀-၄၄) ဖြစ်ရေ။ ဘီစီ ၄၄ တွင် ဂျူးလိယက်ဆီဇာ လုပ်ကြံခံရပြီး ရောမနိုင်ငံရီးနယ်ပယ်တွင် အဆက်မပြတ် အာဏာလုပွဲတိ ဖြစ်ခရပြီး ပြည်တွင်းစစ်ဟု ဆိုရလောက်အောင်ပင် စစ်ပွဲတိဖြစ်ခရေ။
အာဏာရရန် စွမ်းဆောင်ခြင်း
editဆီဇာကွယ်လွန်လေကေ အော့တေး ဗီးယပ်ရေ ရောမမြို့သို့ပြန်လာပနာ ဂီယာ့စ် ဂျူးလီယပ် ဆီဇာ အော်တေးဗီးယန်းဆိုရေ နာမည်ကို ခံယူလီရေ။ ဆီဇာ ကွယ်လွန်ပြီးနောက် ရောမနိုင်ငံရီး အခြီအနေမှာ ရူပ်ထွီး လျက်ပီးရေ။ ဆီဇာဧလက်ရုံးဖြစ်ရေ မတ်အန်တိုနီကလည်း ရောမမြို့ကို အုပ်ချုပ်လျက်ပီးရေ။ ဆီဇာကိုလုပ်ကြံသတ်ဖြတ်ခ ကတ်ရေ သမ္မတဂိုဏ်းသားရို့လည်း ရောမနိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်းတွင် မင်းမူလျက်ပီးကတ်ရေ။ အော်တေးဗီးယန်း တစ်ယောက်လည်း ထိုစစ်ပွဲတိ၊ အာဏာလုပွဲတိတွင် ပါဝင်ခရေ။ လူငယ်ဖြစ်ရေအပြင် ဂျူးလိယက်ဆီဇာဧ မွေးစားသားဖြစ်ရေ ရေဂုဏ်လောက်သာပီးသဖြင့် အတိကပင် ဂရုတစိုက်မပီးခကတ်လီ။ ယကေလည်း ဦးလေးဧပညာအမွေကို ကောင်းစွာဆက်ခံခသည့် အောက်တာဗီယံရေ ထိုအချက်ကိုပင် ပါးနပ်စွာအသုံးချပြီး ဂျူးလိယက်ဆီဇာဧ သူရဲကောင်း ၃၀၀၀ ဖြင့် ဖွဲ့စည်းခသည့် မြင်းတပ် (လီဂျင်းစ်-Legions) ဧ ထောက်ခံမှုကို အလျင်ရယူရေ။ ထိုနောက် ပြိုင်ဖက်တိကို ဖယ်ရှားပြီး ထိပ်ဆုံးရောက်ရေအထိ တက်လှမ်းခရေ။ ယကေလည်း အတိစုဖြစ်ရေ ကျန်တပ်ဖွဲ့တိက အော်တေးဗီးယန်းဧ မိတ်ဆွေရင်းဖြစ်သူ မက်ခ် အန်တိုနီ (Mark Antony) ကို ထောက်ခံခကြသဖြင့် စစ်ပွဲတိ ဆက်လက်ဖြစ်ပွားခပြီးနောက် စစ်ခဏနားချိန် ဘီစီ ၃၆ တွင် ရောမဧနယ်ပယ်ကြီးမှာ အရှေ့နန့်အနောက်ဟု ထင်ထင်ရှားရှားပင် နှစ်ခြမ်းကွဲတော့ရေ။ အရှေ့ဘက်ခြမ်းကို မက်ခ် အန်တိုနီက အုပ်ချုပ်ပြီး အနောက်ခြမ်းကို အောက်တာဗီယံက အုပ်ချုပ်ရေ။
ထိုစစ်နားချိန်တိအတွင်း အန်တိုနီမှာ အီဂျစ်ဘုရင်မ ကလီယို ပက်ထရာဧ မာယာစက်ကွင်းတွင် နှစ်မြောကာ နိုင်ငံရီးရာတိတွင် လှစ်ဟင်းနေကေငြား အော်တေးဗီးယန်းအနိန်နန့် မိမိဧအနေအထားကို ခိုင်မာသထက် ခိုင်မာစီရန် ကြိုးပမ်းအားထုတ်နေခရေ။ သို့ဖြင့် ဘီစီ ၃၂ စစ်ပြန်စချိန်တွင် အော်တေးဗီယန်း ဦးဆောင်သည့် တပ်တိ ထင်ထင်ရှားရှားပင် အသာရရေ။ ဘီစီ ၃၁ တွင် ဖြစ်ပွားသည့် အက်တီယမ် (Actium) စစ်ပွဲအပြီး နောက်တစ်နှစ်တွင် အော်တေးဗီးယန်း အပြတ်အသတ်နိုင်ပြီး နောက်နှစ်တွင် စစ်ရှုံးသည့် အန်တိုနီနန့် ကလိုယိုပက်ထရာရို့ အဆိပ်ရေက်ကာ ကိုယ့်ကိုယ်ကို အဆုံးစီရင်လားကြသဖြင့် စစ်ပွဲအဆုံးသတ်ပြီး အော်တေးဗီးယန်း အနိန်နန့် ယခင် ၁၄ နှစ်က အဖိုးဖြစ်သူရပီးခသည့် ဩဇာအာဏာကို တန်းတူရပီးခရေ။
အုပ်ချုပ်သူဘဝ နန့် ကွယ်လွန်ခြင်း
editဂျူးလိယက်ဆီဇာ လုပ်ကြံခံရပြီးနောက်တွင် ဖြစ်ပွားသည့် အာဏာလုပွဲတိကြောင့် ပြည်သူရို့အနိန်နန့် သမ္မတစနစ်ကို အယုံအကြည်ကင်းကာ မိမိရို့ဧ ငြိမ်းချမ်းရီးကို ဆောင်ရွက်ပီးနိုင်မည့် မင်းကောင်းမင်းမြတ်ကို မျှော်လင့်နေကြချိန်ဖြစ်ရေ။ ထိုအချက်ကို ကောင်းစွာနားလည်သည့် အောတေဗီယံရေ အာဏာရရေနန့် စစ်ပွဲကာလတိတွင် ရက်စက်စွာ တိုက်ခိုက်တတ်သည့် ပုံမှ အလွန်ပင် ကြင်နာသနားတတ်သူအဖြစ် ပြောင်းလဲလာပြီး လူအတိအကျိုးကို ထမ်းရွက်တော့ရေ။
ရှေးဦးစွာ သမ္မတနိုင်ငံ ပြန်လည်ထူထောင်ပီးမည်ဟုဆိုကာ ရာထူးအားလုံးမှ နုတ်ထွက်ပီးပြီး လွှတ်တော် (ဆီးနိတ်) အဖွဲ့ဝင်တိကို စိတ်ကျေနပ်စီရန် ဆောင်ရွက်နိုင်ရေ။ ယင့်ချင့်ကြောင့် လွှတ်တော်က ဩဂတ်စတက်ဆီဇာ (အဓိပ္ပာယ်မှာ ထိပ်ဆုံးက ပြည်သူ - Princeps) ဆိုရေဘွဲ့ဖြင့် ဂုဏ်ပြုခရေ။ အမှန်တကယ်တွင် ရောမပီးတပ်တိကိုသာ လက်လွတ်ပြီး စပိန်၊ ဂေါလ် (ဂနိပြင်သစ်) နန့် ဆီးရီးယားနယ်တိမှ တပ်တိကိုမူ လက်အောက်တွင် ဆက်လက်ထားပီးနေသေးရေ။
ကတိအတိုင်း သမ္မတနိုင်ငံ ထူထောင်ပီးကေလည်း နာမည်ခံမျှသာဖြစ်ရေ။ အမှန်အစစ် အာဏာသျှင်မှာ ဩဂတ်စတက်ဆီဇာ သာဖြစ်ရေ။ အကြောင်းမှာ လွှတ်တော်ကို ကောင်းစွာ အရီးပီးဆက်ဆံသဖြင့် ၎င်းဧစိတ်ဆန္ဒပီးသလောက်ကို အတားအဆီးမဲ့ပင် ထောက်ခံပီးခကတ်ရေကြောင့်ဖြစ်ရေ။ အေဒီ ၁၄ သူကွယ်လွန်ချိန်တွင်မူ သမ္မတစနစ်မှ ဘုရင်စနစ်သို့ ပြန်လည်ကူးပြောင်းပြီး ဖြစ်သဖြင့် မွေးစားသား (မယားပါသား) ဖြစ်သူက ဧကရာဇ်အဖြစ်နန့် အတားအဆီးမပီး ငြိမ်းချမ်းစွာပင် နန်းတက်နိုင်ခရေ။
စွမ်းဆောင်ချက်တိ
editသမိုင်းတွင် ဩဂတ်စတက်ဆီဇာ ပိုင် ပြည်သူ့အကျိုးပြု လုပ်ငန်းတိကို ဆောင်ရွက်ခသည့် အာဏာသျှင်မှာ ရှာမှရှားရေဟုဆိုရဖို့။
- အောင်နိုင်သူ စစ်ဗိုလ်ချုပ်အဖြစ်သာမက နိုင်ငံရီးတွင်လည်း ဂုရုတစ်ဆူဖြစ်ရေ။ လိုက်လျောမှုဖြင့် ပြည်တွင်းမှ မညီညွတ်မှုတိကို ပြီးပျောက်စေခရေ။
- အုပ်စိုးချိန် နှစ် ၄၀ သာမက၊ သူကွယ်လွန်ပြီးနောက်တွင်ပင် သူဧဩဇာမှာ ထင်ထင်ရှားရှား ကျန်ပီးနေသေးရေ။ သက်ပီးထင်ရှား ပီးစဉ်တွင် စပိန်၊ ဆွစ်ဇာလန်၊ အာရှမိုင်းနားနန့် ဘောလ်ကန်ဒေသတိကို သိမ်းပိုက်ခပြီး၊ မြောက်ဘက်နယ်နိမိတ်ကိုလည်း ရိုင်း-ဒန်းနျု (Rhine-Daunbe) မျဉ်းအတိုင်း ထားပီးနိုင်ခရေ။ နောင်နှစ် ၂၀၀ ခန့်အထိ ထိုနယ်နိမိတ်မျဉ်းအတိုင်း တည်တံ့ခရေ။
- ထိုအချက်တိအပြင် ဩဂတ်စတက်ဆီဇာရေ အလွန်အမျှော်အမြင်ပီး အုပ်ချုပ်ရီး ပညာသျှင်လည်းဖြစ်ရေ။ ပြည်သူ့ဝန်ထမ်းစနစ်ကို ကောင်းစွာပြင်ဆင်ဖွဲ့စည်းခရေ။ အခွန်ကောက်ခံပုံ၊ ဘဏ္ဍာရီးစနစ်နန့် စစ်တပ်ရို့ကို ပြန်လည်ပြင်ဆင်ပြီး အမြဲတမ်းရေတပ်ကို ဖွဲ့စည်းရေ။ ပရေတိုရီယမ် ဂါတ် (Praetorium Guard) နာမည်ပီး ကိုယ်ရံတော်တပ်ဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းပီးခရေ။ ထိုတပ်ဖွဲ့မှာ နောင်တွင် ရောမဧကရာဇ်နီရာကိုပင် အပြောင်းအလဲလုပ်နိုင်ရေအထိ အရီးပါလာခရေ။
- သူ့လက်ထက်တွင် ကွန်ယက်တိသဖွယ် လမ်းမကြီးတိကို ဖောက်လုပ်ပီးခရေ။ ယင့်ချင့်ကြောင့်ပင် လမ်းအားလုံးရေ ရောမသို့ဦးတည်ရေ ဆိုရေဆိုရိုးပင် ဖြစ်ပေါ်လာခရေ။ ရောမမြို့ကိုလည်း ပြည်သူ့အဆောက်အဦးတိ၊ ဘာသာရီး ဝတ်ကျောင်းတိ တည်ဆောက်ပီးခြင်းဖြင့် သာယာစည်ပင်စီရေ။ ကိုယ်တိုင်ကလည်း ရောမရှေးဓလေ့ထုံးစံတိကို လိုက်နာပြီး လပ်ထက်ခြင်း၊ သားသမီးပွားတိခြင်းကို ဥပဒေပြုကာ ကောင်းစွာအားပီးခရေ။
- အာဏာရချိန် ဘီစီ ၃၀ ဝန်းကျင်မှစကာ ရောမရေ အေးချမ်းသာယာလာသဖြင့် စီးပွားရီးတွင် အလွန်ဖွံဖြိုးလာရေ။ အကျိုးဆက်အဖြစ် အနုပညာရပ်တိပါ အရှိန်အဟုန်ဖြင့် တိုးတက်လာပြီး ရောမဧအနုပညာရွှေခေတ်ဟုပင် တင်စားခေါ်ကတ်ရေ။ ထိုခေတ်တွင် အကျော်ကြားဆုံးရေ ကဗျာဆရာတိဖြစ်ရေ ဗားဂျေး (Virgil) နန့် ဟောရေ့စ် (Horace)၊ လီဗီ (Livy) ရို့ ပေါ်ပေါက်လာရေ။ အိုဗိဒ် (Ovid) ကိုမူ ဩဂတ်စတက်ဆီဇာနန့် မသင့်မြတ်ရေကြောင့် ပြည်နှင်ဒဏ်ပီးခရေ။
ယင့်ချင့်ကြောင့် နောင်အခါ၌ စာပေထွန်းကားရေခေတ်ကို ဩဂတ်စတက် ခေတ် ဟူပနာ ခေါ်စမှတ်ပြုကြလီရေ။ ဩဂတ်စတက် ဘုရင်ရေ စာပေဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီးကို ချီးမြှောက်အားပီးခရေသာမက၊ ရောမမြို့တော်ကိုလည်း ခမ်းနားတင့်တယ်အောင် မွမ်းမံပြင်ဆင်ခလီရေ။ ယင့်ချင့်ကြောင့် ဩဂတ်စတက် ရေ အုတ်ဖြင့်တည်ဆောက်ခရေ မြို့ကို ကျောက်ဖြင့် မွမ်းမံပီးခရေ ဟုဆိုကတ်ရေ။ နိုင်ငံတွင်း၌ လမ်းမကြီးတိ၊ ရေသွယ်ပြွန်တိ၊ တံတားတိကို ဆောက်လုပ် ခရေ။ ငွေကြေးစနစ်၊ စာပို့စနစ်၊ ပြည်နယ်အချင်းချင်း လွတ် လပ်စွာ ကုန်သွယ်မှုစနစ်ရို့ကိုလည်း ပြုပြင်တီထွင်ခ လီရေ။ ဩဂတ်စတက်ဘုရင် လက် ထက်တွင် ပါလက်စတိုင်းပြည်၌ ခရစ်တော်ယေရှုဖွားမြင်ခလီရေ။
မိသားစုဘဝ
editသားယောက်ျားမထွန်းကားပေ။ တူတစ်ယောက်နန့် မြေးနှစ်ယောက်ရို့က သူ့အလျင် ကွယ်လွန်ကြသဖြင့် အမွေဆက်ခံရန် မယားပါသားဖြစ်သူ တီဗာရီယက်စ် (Tiberius) ကို မွေးစားခရရေ။ ယကေလည်း ၎င်းရို့နောက်ဆက်ခံသည့် မင်းတိတွင် မင်းဆိုးမင်းညစ်တိ ပါဝင်လာသဖြင့် အချိန်တိုအတွင်း မင်းဆက်ပြတ်ခကေလည်း ရောမအင်ပါယာမှာ နှစ် ၂၀၀ နီးပါးထိ မပြိုကွဲသည့်အတွက် ဩဂတ်စတက်ဆီဇာဧ ကျေးဇူးကြီးရေဟုဆိုနိုင်ရေ။
အချုပ်ဆိုရကေ ဩဂတ်စတက်ဆီဇာကို မဟာအလက်ဇန္ဒား၊ ဂျင်ဂစ်ခန်၊ နပိုလီယန်နန့် ဂျော့ချ် ဝါသျှင်တန် အစပီးသည့် တိုင်းပြည်ထူထောင်သူ၊ နယ်ပယ်သိမ်းသွင်းရီးသမား၊ စစ်ဗိုလ်ချုပ်တိနန့် နှိုင်းယှဉ်ကြကေလည်း အားလုံးထက် ဩဂတ်စတက်ဆီဇာဧ ဩဇာနန့် အကျိုးပြုမှုက ပိုရှည်ကြာရေ၊ ပိုကြီးကျယ် ခမ်းနားရေဟု ဆိုနိုင်ရေ။
ရည်ညွှန်းကိုးကား
edit- ကျော်စွာ၁၀၀ - ဒေါက်တာသန်းထွန်း
- မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၁၅)