Wp/rki/အရစ္စတိုတယ်

ဂရိလူမျိုး အရစ္စတိုတယ် (Aristotle) (ဘီစီ ၃၈၄-၃၂၂) ရေ ရှေးခေတ်ကမ္ဘာတွင် အကြီးကျယ်ဆုံးရေ တွေးခေါ်ပညာသျှင်နန့် သိပ္ပံပညာသျှင်ဖြစ်ရေ။ ရိုးရိုးယုတ္တိဗေဒ (Formal Logic) ဖြင့် ဒဿနိကဗေဒ ကို ရှုထောင့်ပေါင်းစုံမှ အသက်သွင်းသူအဖြစ် ကျော်ကြားရေ။

အရစ္စတိုတယ် (ဘီစီ ၃၈၄-၃၂၂)

အရစ္စတိုတယ် အား ဘီစီ ၃၈၄တွင် ဂနိမက်စီဒိုးနီးယားနိုင်ငံ၊ စတာဂီရာ (Stagira) တွင် ဖွားမြင်ရေ။ ဖခင်မှ ထင်ရှားသည့် ဆေးဆရာတစ်ဦး ဖြစ်ရေ။ အသက် ၁၇ နှစ်တွင် ပလေတို(Plato)ဧ အကယ်ဒမီကျောင်းတွင် တက်ရောက်ကာ ထိုခေတ်က အထက်တန်းကျသည့် ပညာရပ်တိကို ဆည်းပူးရေ။ ထိုအချိန်မှစကာ ပလေတို ကွယ်လွန်သည့် နောက်ပိုင်းထိ စုစုပေါင်း နှစ်၂၀ ကြာ ထိုကျောင်းတွင် နီထိုင်ခရေ။ ဖခင်ထံမှ ဇီဝဗေဒ သဘောတရားတိကို သဘောကျသည့်အလျှောက် လက်တွိ့သိပ္ပံကို ဦးစားပီးရန် အတွေးရခဟန်တူရေ။ ပလေတိုထံတွင် တပည့်ခံစဉ်ကလည်း ဒဿနိကဗေဒဆိုင်ရာ တွေးခေါ်မှန်းဆခြင်း(Philosophical Speculation)ကို အထုံရခရေ။

ဘီစီ ၃၄၂ တွင် မက်စီဒိုးနီးယားသို့ ပြန်ရောက်ကေ ဘုရင်ဖိလစ်ဧဖိတ်ကြားမှုကြောင့် ထိုစဉ်က အသက် ၁၃ နှစ်သာဟိသေးသည့် အလက်ဇန္ဒား ဧဆရာအဖြစ် တာဝန်ယူ သင်ကြားပီးခရေ။ နောင် ၇နှစ်ကျော်အကြာ အလက်ဇန္ဒားမင်းဖြစ်ကေ အေသင်သို့ ပြန်လာပြီး လီစီယမ် (Lyceum) အမည်ဟိ ကိုယ်ပိုင်ကျောင်းတော်ကို တည်ထောင်ကာ ၁၂ နှစ် နီထိုင်ပြန်ရေ။ ထို ၁၂နှစ်အတွင်း အလက်ဇန္ဒားက တိုက်သမျှစစ်ပွဲတိုင်းနိုင်၍ တွိ့သမျှရေ အရှေ့တိုင်းမှ တိရစ္ဆာန်၊ အပင်၊ ပစ္စည်းပစ္စယတိကို ကျောင်းအတွက် သုတေသန လုပ်ရန် ထောက်ပံ့ပီးရေ။ တစ်ကြိမ်က အရစ္စတိုတယ်ဧ တူတစ်ယောက်က အလက်ဇန္ဒားကို လုပ်ကြံရန် စီစဉ်ကြောင်း ပေါ်သဖြင့် အရစ္စတိုတယ်ကိုပါ သတ်ရန်စဉ်းစားသေးရေ ဟုဆိုရေ။

ဘီစီ ၃၂၃ တွင် အလက်ဇန္ဒားသေကေ အေသင်တွင် မက်စီဒိုးနီးယားဆန့်ကျင်ရီးသမား ဂရိမျိုးချစ်တိ အာဏာရလာပြန်သည့်အတွက် မက်စီဒိုးနီးယားလူမျိုး ဖြစ်သည့် အရစ္စတိုတယ်မှာ အနီအထိုင် ခက်ခဲလာသည့် သဘောတွင်ဟိရေ။ အသက် ၆၇နှစ်အရွယ်ဟိ ဆိုကရီးတီးစ် (Socrates) ကဲ့သို့ အဖြစ်ဆိုးမျိုး မိမိမကြုံရန် ဉာဏ်ဖြင့်ဆင်ခြင်ပြီး အေသင်မှခွာရရေ။ ထိုသို့ ထွက်ပြေး ပုန်းအောင်းနီရင်း ဘီစီ ၃၂၂၊ အသက် ၆၂နှစ်တွင် ကွယ်လွန်ရှာရေ။

ကွယ်လွန်ချိန်တွင် ကျမ်းစာပေါင်း ၄၇ကျမ်းတိတိ ကျန်ရစ်ရေ။ စွယ်စုံကျမ်းတိဟု ဆိုရလောက်အောင်ပင် ဂန္ဓဝင်စာပီ၊ နက္ခတ္တဗေဒ၊ ဇီဝဗေဒ၊ သတ္တဗေဒ၊ ပထဝီဝင်၊ ရူပဗေဒ၊ ခန္ဓာဗေဒ (Anatomy)၊ ဇီဝကမ္မဗေဒ (physiology) တိအပြင် အခြားအခြားရေ သူဧသိပ္ပံတွိ့ဟိချက် များစွာတိကို ရီးသား ချန်ရစ်ပီးခရေ။

အတွေးအခေါ်ပိုင်းဆိုင်ရာတွင်လည်း အဖိုးတန် ယုတ္တိဗေဒသီအိုရီ (Theory of Logic) ကို ရီးသားခပြီး လူ့ကျင့်ဝတ် (Ethics)၊ တက္ကိကဗေဒ (metaphysic)၊ စိတ်ပညာ၊ ဘောဂဗေဒ၊ ဘာသာရီး (Theology)၊ နိုင်ငံရီး၊ နှုတ်မှုစွမ်းရည် (Rhetoric)၊ ရသပညာ (Aesthetics)၊ ပညာရီး၊ ကဗျာ အစဟိသည့် အကြောင်းတိလည်း ကျမ်းပြုခရေ။

ထူးခြားမှုအချို့မှာ ဘာဘေးရီးယန်းယဉ်ကျေးမှု (Barbartian Custom) နန့် အေသင်ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေ (Athenian Consittution) ကိုလည်း ရီးသားခသေးရေ။

အရစ္စတိုတယ်ဧ ကျေးဇူးမှာ၎င်းသက်ဟိထင်ရှားနိစဉ် များစွာမသိသာကေလည်း နှောင်းလူတိအပေါ်တွင်မူ များစွာ အကျိုးကျေးဇူး ကြီးရေဟု ဆိုနိုင်ရေ။ သိပ္ပံပညာရပ်ဆိုင်ရာတိကို အကြောင်းအရာအလိုက် အပိုင်းလိုက် ခွဲခြားပြသပြီး၊ တူရာစုပေါင်းပီးခသဖြင့် နှောင်းလူတိအတွက် လိလာရန် များစွာလွယ်ကူလားပြီဖြစ်ရေ။ သူဧ ဒဿနတိမှာလည်း နှောင်းခေတ်တိတွင် အဟိန်အဟုန်ဖြင့် လွမ်းမိုးနိုင်သဖြင့် များစွာဩဇာကြီးလှရေ။ သူဧပြောစကား၊ ရီးသားခသည့်ကျမ်း၊ သီအိုရီ၊ ဒဿန၊ စာပီ အစဟိရေတိကို နှောင်းခေတ်လူတိက စံနှုန်းအဖြစ်သတ်မှတ်ကာ ကျင့်သုံးကတ်ရေ။

အရစ္စတိုတယ် (ဘီစီ ၃၈၄-၃၂၂)

အရစ္စတိုတယ်ရေ မိမိတိခေတ်ကထွန်းကားလျက်ဟိရေ ပညာအရပ်ရပ်တိမှ အမှန်သဘောတရားကိုရဟိအောင် စူးစမ်းရှာဖွေခရေ ဂရိဒဿန ဗေဒပညာသျှင် ဖြစ်ရေ။ ဒဿနိကဗေဒပညာအရာ၌ ကဝိ တစ်ဆူဖြစ်ရေ ပလေးတိုးဧ တပည့်လည်းဖြစ်ရေ။

အလက်ဇန္ဒားရေဂရိတ်ဘုရင်ဧဆရာလည်း ဖြစ်ရေ။ သူရေ ယုတ္တိဗေဒ၊ စကားပြောအတတ်၊ ကဗျာဖွဲ့နည်းစံနစ်၊ တိရစ္ဆာန်လောက အနုမာန ယထာဘူတ၊ ရူပဗေဒ၊ စိတ်ပညာ၊ လူ့ကျင့်ဝတ်ပညာ၊ နိုင်ငံရီး၊ အေသင်မြို့ ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံ အခြေခံဥပဒေ စရေပညာရပ်တိဆိုင်ရာ စာပီတိကို ပြုစုရီးသားခရာ၊ ဝိဇ္ဇာပညာရပ်နန့် သိပ္ပံပညာရပ် ဟူရေ ပညာရပ်နှစ်ဖက်စလုံးတွင် နှံ့စပ်ရေကြောင့် စွယ်စုံပညာသျှင်ဟု ခေါ်ဆိုထိုက်လီရေ။

အရစ္စတိုတယ်ရေ ပညာအသစ်အဆန်းကို တီထွင် ခသူမဟုတ်ချေ။ ဉာဏ်အလွန်ထက်မြက်သူ ဖြစ်ရေကြောင့် လက်လှမ်းမီရာ ပညာရပ်တိကို နက်နဲစွာတွေးတောဆင်ခြင်၍ အချက်အလက်တိကို စေ့စပ်သေချာစွာစုံစမ်းပြီးကေ တွိ့ဟိချက် တိကို စံနစ်တကျစီစဉ်စုဆောင်းခသူ ဖြစ်လီရေ။ စင်စစ်အား ဖြင့် သူရေ ပညာကိုလိလာရှာဖွေသူသာကေဖြစ်ရေဟု ဆိုနိုင်ရေ။ ယင်းချင့်ကြောင့် အယ်ရစ္စတိုတယ်ရေ ယခုခေတ် သိပ္ပံပညာရပ်နန့် ဒဿနိကဗေဒပညာရပ်တိအတွက် အခြေခံကို ချပီးခသူ ပုဂ္ဂိုလ်ကြီး ဖြစ်လီရေ။

အရစ္စတိုတယ်ရေ အီဂျီးယန်းပင်လယ် အနောက် မြောက်ကမ်းခြေဟိ စတက်ဂီရာမြို့တွင် ဘီစီ ၃၈၄ ခုနှစ်၌ ဖွားမြင်၍၊ ဖခင် နီကိုးမက်ကပ်ရေ မက်ဆီဒိုးနီးယားပြည့်သျှင် ဒုတိယအမင်းတပ်ထံ၌ ဘုရင်ဧသမားတော်အဖြစ် အမှုထမ်းရ ရေ။ ငယ်စဉ်ကပင် ဖခင်ထံ၌ ဆေးပညာကို လိလာဆည်းပူး ခရေ။ သို့ရာတွင် သူရေ ဒဿနိကဗေဒပညာနန့် အနုပညာ ထွန်းကားရာဖြစ်ရေ အေသင်မြို့တွင် နာမည်ကျော်ဆရာကြီး ပလေတိုထံ၌ ပညာဆည်းပူးလိုရေဆန္ဒ ပြင်းပြခရေ။

ဖခင်ကွယ်လွန်ရေအခါ အသက် ၁၇ နှစ် အရွယ်ဟိရေ အရစ္စတိုတယ်ရေ မိမိဧ ရည်မှန်းချက်အတိုင်း အေသင်မြို့ သို့ ထွက်ခွာခလီရေ။

အေသင်မြို့သို့ရောက်ကေ ပလေတိုရေ တိုင်းတစ်ပါးတွင် ခရီးလွန်နီခိုက် ဖြစ်ရေကြောင့် ဆရာကြီးကို သုံးနှစ်မျှစောင့်ဆိုင်း နီခရရေ။ ယပြီးကေ ပလေတိုထံတွင် နှစ်ပေါင်း ၂ဝ မျှ ဒဿနိကဗေဒပညာကို လိလာဆည်းပူးခရေ။ ပလေတိုကလည်း တပည့်သစ်ဧ ထက်မြက်ရေ ဉာဏ်စွမ်း ဉာဏ်စကို သိမြင်လာလီရေ။ ဘီစီ ၃၄၇ ခုနှစ် တွင် ပလေတိုကွယ်လွန်ရေ။

ဘီစီ ၃၄၂ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ဘုရင်က ၁၃ နှစ်အရွယ်ဟိ သားတော်အလက်ဇန္ဒားကို ပညာသင်ကြားပီးရန် ခေါ်သဖြင့် အရစ္စတိုတယ်ရေ အေသင်မြို့မှ မက်ဆီဒိုးနီးယားပြည်သို့ ပြန်ခရေ။ ထိုပြည်တွင် ၁၂ နှစ်ကြာနီထိုင်ခစဉ်၊ နောင်အခါ ၌ အယ်လက်ဇန္ဒားရေဂရိတ် အမည်ကိုခံယူမည့် မင်းသားဧ ဆရာအဖြစ်လည်းကောင်း၊ အကြံပီးပုဂ္ဂိုလ်အဖြစ်လည်းကောင်း၊ မိတ်ဆွေအဖြစ်လည်းကောင်း ဆောင်ရွက်ခရရေ။ အေသင်မြို့ တွင် စကားပြောကောင်းသူ ဒီမော့စသီးနီးက မက်ဆီဒုန်နိုင်ငံ ရေ အင်အားကြီးမားလာ၍ တစ်နိ့နိ့၌ အေသင်နိုင်ငံကိုပင် သိမ်းသွင်းမည့်အရီးကို အကြိမ်ကြိမ် သတိပီးလျက်ဟိရေ။

ထိုအချိန်တွင် အရစ္စတိုတယ်ကလည်း အလက်ဇန္ဒာအား ယဉ်ကျေးမှုအနုပညာဧတန်ဘိုးကိုသွန်သင် ပီးလျက်ဟိရေ။ ယင်းချင့်ကြောင့်အေသင်မြို့ရေ မက်ဆီဒုန်ဧ စိုးမိုးမှုအောက်သို့ ကျရောက်ခကေလည်း အေသင်ယဉ်ကျေးမှု အနုပညာတိရေ ကား မကွယ်မပျောက်ခချေ။

အလက်ဇန္ဒားဘုရင်ရေ အာရှတိုက်ဘက်သို့ စစ်ချီ ထွက်ရေအခါ အရစ္စတိုတယ်ရေလည်း အေသင်မြို့သို့ပြန် ပြီးကေ ကျောင်းတစ်ကျောင်းကို တည်ထောင်လီရေ။ ထိုကျောင်းကို လိုင်စီယမ်ဟုခေါ်ရေ။ အရစ္စတိုတယ်ရေ ကျောင်းအနီးဟိတောအုပ်တောတန်းအကြားတွင် လမ်းလျှောက် ရင်း တပည့်တိအား ပညာရပ်တိကို သင်ကြားပို့ချလိဟိရေ။ နောင်အခါ၌ ထိုကဲ့သို့လမ်းလျှောက်သင် ကြားခြင်းကို အစွဲပြု၍ အရစ္စတိုတယ် သင်ကြားပို့ချရေ ဒဿနိကဗေဒပညာကို ပယ်ရီပတက်တစ် ဒဿနိကဗေဒဟု ခေါ်စမှတ်ပြုကတ်ရေ။

အလက်ဇန္ဒားဘုရင် ကွယ်လွန်ရေအခါ အေသင် မြို့သားတိရေ မက်ဆီဒုန်ဧ စိုးမိုးမှုကို ပုန်ကန်ကတ်ဧ။ မက်ဆီဒုန်ထီးနန်းနန့် အဆက်အသွယ်ဟိခဘူးရေ အရစ္စတိုတယ်ကိုလည်း ကိုယ်ကျင့်တရား ပျက်ပြားသူဖြစ်ရေဟု စွပ်စွဲကတ်ဧ။ ယင်းချင့်ကြောင့် ဘီစီ ၃၂၃ ခုနှစ်တွင် သူရေ ယူဗီးယားကျွန်းဟိ ကားလစစ်မြို့သို့ ထွက်ပြေးတိမ်းရှောင်ရ ရေ။ နောက်တစ်နှစ်တွင် ထိုမြို့၌ အနိစ္စရောက်လီရေ။ အရစ္စတိုတယ်ရေ ဒဿနိကဗေဒဆိုင်ရာ အယူ အဆနန့် သဘောတရားတိကို ပလေးတိုးထက် ပို၍စံနစ်တကျ စူးစမ်းဝေဖန်နိုင်စွမ်းဟိရေ။ အထူးသဖြင့် ယုတ္တိဗေဒဘာသာရပ် ၌အကျုံးဝင်ရေ နယ်ဆင်ခြင်ခြင်းကို ပထမဦးဆုံး အသေးစိတ် လိလာတင်ပြခသူ ဖြစ်လီရေ။