Wp/rki/ဇီဝဗေဒ

သက်ဟိရို့ဧ တည်ဆောက်ပုံနန့် ဆောင်ရွက်ချက်တိအား သိပ္ပံနည်းကျ စမ်းသပ်လေ့လာရေဘာသာရပ်ကို ဇီဝဗေဒဟုခေါ်ရေ။ ဗိုင်ဩလိုဂျီဟူရေ ဝေါဟာရရေ ဂရိဘာသာစကားမှ ဆင်းသက်လာ၍၊ အဓိပ္ပာယ်မှာ အသက် (သို့မဟုတ်) ဇီဝအကြောင်း လေ့လာဆွေးနွေးချက်ဖြစ်ရေ။ ဤဝေါဟာရကို တီထွင်ခသူကား ထင်ရှားကျော်စောရေ သဘာဝပညာသျှင် ပြင်သစ်လူမျိုး လမတ် (၁၇၄၄-၁၈၂၉) ဖြစ်ရေ။

ဇီဝဗေဒ

ဗိုင်ဩလိုဂျီရေ သက်ဟိအရာ သို့မဟုတ် သဇီဝရို့နန့် ပတ်သက်ရေ အကြောင်းအကျိုးရို့ကို လေ့လာရေ သိပ္ပံပညာရပ်ဖြစ်ရေ။ ဤနီရာတွင် သဇီဝဆိုရာ၌ အသက်ဟိနီ ရေ အရာမှန်သမျှပါဝင်ရေ။ ကျွန်ုပ်ရို့ဧ ပတ်ဝန်းကျင်တွင် အသက်သျှင်နီရေ သဇီဝတိ ဝန်းရံလျက်ဟိကတ်ရေ။ အပင်နန့်တိရစ္ဆာန်ရို့ရေ သဇီဝတိဖြစ်ကတ်ရေ။ ထို့ကြောင့် အပင် နန့်တိရစ္ဆာန်ရို့တွင် တွေ့မြင်နိုင်ရေ အခြင်းအရာရို့ကို မူတည်၍ လေ့လာခြင်းဖြင့် အသက်သျှင်ခြင်းနန့် ပတ်သက်ရေ အချက်အလက်တိကို နားလည်နိုင်မည်။

ဇီဝ(အသက်) ဆိုရေမှာ မည်သည့်အရာဖြစ်ရေဟူ၍ ကား တိကျစွာမပြောနိုင်ချေ။ သို့ရာတွင် ကျွန်ုပ်ရို့အကြား အမြင် အတွေ့အကြုံရို့ကို အခြီပြု၍ ပြောရသော်၊ ဇီဝ (အသက်)ဟူရေ သဇီဝခန္ဓာကိုယ်ကို ဖွဲ့စည်းထားရေအရာ တိနန့် အစဉ်သဖြင့် ဆက်စပ်နီရေ။ ဇီဝကင်းမဲ့ရေ ရုပ်ကို အနှံ့အပြား တိစွာတွေ့နိုင်သော်လည်း၊ ရုပ်ကင်းမဲ့ရေ ဇီဝကို မူ သိပ္ပံလောကတွင် ရှာ၍မတွေ့ချေ။ ထိုကြောင့် ကျွန်ုပ်ရို့နား လည်ရေ ဇီဝဆိုရေမှာ ရုပ်နန့် ခွဲခွာ၍မရအောင် ဆက်စပ် လျက်ဟိရေအရာဖြစ်ရေ။ ကျွန်ုပ်ရို့စွမ်းဆောင်နိုင်သမျှ ဇီဝဧ အဓိပ္ပာယ်ဖော်ပြရသော်၊ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့တွင် တွေ့မြင်ရရေ လုပ်ငန်းဆောင်တာရို့ကို ချုပ်ကိုင်ထားရေ အရာမှာ ဇီဝဖြစ်ရေ။ သို့ရာတွင် ရွေ့ရှားခြင်း၊ ကြီးခြင်း၊ မျိုးပွားခြင်း စသည့် အခြင်းအရာတိရေ သဇီဝရို့အသက် သျှင်စဉ် တွေ့မြင်ရသည့် လက္ခဏာတိပင် ဖြစ်လင့်ကစား၊ ယင်း လက္ခဏာရို့ပေါ်တွင် မူတည်၍ အကြွင်းမဲ့ပြည့်စုံရေ ဇီဝဧ အဓိပ္ပာယ်ကို မပီးနိုင်သိမ်းချေ။ ဇာကြောင့်ဆိုသော်၊ ယင်း လက္ခဏာ တစ်စိတ်တစ်ဒေသကို နိဇီဝ (သက်မဲ့)တိတွင်လည်း တွေ့မြင်နိုင်ရေကြောင့်ဖြစ်ရေ။ သာဓကအဖြစ် ပြရသော်၊ မြစ်တိလည်း ကြီးထွားခြင်းဟိကတ်ဧ။ မြစ်မမှ မြစ်ငယ်တိထပ် ပွားနိုင်ကတ်ရေ။ ပရုတ်စိမ်းကို ရေမျက်နှာပြင်ပေါ်၌ တင်ကြည့် ကေ ဟိုဟိုရေရေ လှုပ်ရှားကြောင်း တွေ့ရရေ။ ရွံ့စေးကို လည်း ရေနန့်ဖျော်ကြည့်ကေ ရွံ့စေးမှုန့်တိ လှုပ်ရှားကြောင်းကို တွေ့ရရေ။ သို့ရာတွင် ဇီဝကြောင့်ဖြစ်ပေါ်ရေ အခြင်းအရာ တိကို သေချာစွာစိစစ်၍ လေ့လာသော်၊ အောက်ပါဝိသေသ လက္ခဏာကြီးငါးချက်ကို တွေ့ရပေမည်။

၁။ ပရိုတိုပလက်ဇမ်ခေါ် မူလဩဇာ

သဇီဝနန့် နိဇီဝရို့ကို ခွဲခြား၍သိဟိစေရေ ဝိသေသ လက္ခဏာကား သဇီဝ၌ မူမှန်အဖွဲ့အစည်းဟိခြင်းဖြစ်ရေ။ သဇီ ဝဖြစ်ရေ သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ခန္ဓာကိုယ်ရို့ရေ ဆဲတိ ဖြင့်ပြည့်နှက်နီရေ။ ထိုဆဲတိဧ အတွင်း၌ သျှင်သန်နီရေ ပရိုတိုပလက်ဇမ် ဟိရေ။ ဤပရိုတိုပလက်ဇမ် မပါဘဲနန့် ဇီဝ မဖြစ်နိုင်ချေ။ သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့၌သာကေ ဆဲတိဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားရေ အင်္ဂါတိဟိရေ။ နိဇီဝရို့တွင် ဆဲနန့် ပရိုတို ပလက်ဇမ်မဟိချေ။

သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ အချို့အင်္ဂါအစိတ်အပိုင်း၌ဟိ ရေ ပရိုတိုပလက်ဇမ်ရေ ငယ်မူပြန်နိုင်စွမ်းဟိရေ။ ပုံစံအား ဖြင့်ဆိုသော်၊ လူဧလက်မောင်းအရေပြား စုတ်ပြတ်ပွန်းပဲ့လား ကေ အရေပြားသစ် တစ်ဖန်ပြန်ဖြစ်နိုင်ရေ။ သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့၌ တွေ့မြင်ရရေ အနာကျက်ခြင်း၊ ကျိုးလားရေ အရိုးတိ ပြန်ဆက်ခြင်း၊ သွေးသစ်ဖြစ်ခြင်း၊ ရော်ဘာပင်၊ ထန်း ပင်ရို့ကဲ့သို့ သစ်ရည်သစ်ဖြစ်ခြင်း၊ သစ်ခေါက် ထပ်တလဲလဲ ဖြစ်ခြင်း စရေရို့မှာ ပရိုတိုပလက်ဇမ်ဧ ငယ်မူပြန်စွမ်းရည် ကြောင့်ဖြစ်ရေ။

၂။ မျိုးပွားခြင်း

သဇီဝရို့၌ မျိုးပွားနိုင်ရေ သတ္တိဟိရေ။ မျိုးပွားခြင်းဆို ရာ၌ မိဖမှပေါက်ပွားရေ သားသမီးရို့ရေ မိဖဧ အမျိုးနန့် တစ်သမတ်တည်းတူစွာ ပေါက်ပွားကတ်ခြင်းကို ဆိုလိုရေ။ ပုံစံ အားဖြင့် ဆင်က ဆိတ်မမွေး၊ မျိုးတူ ဆင်ကလေးတိကိုသာ မွေးခြင်း၊ သရက်ပင်က ဩဇာသီးမသီး၊၊ အမျိုးတူ သရက်သီး သာ သီးခြင်းကိုဆိုလိုရေ။ သဇီဝရို့တွင် အချိန်ရာသီအလိုက် မျိုးပွားမှုဟိမြဲဖြစ်သော်လည်း၊ နိဇီဝရို့တွင်မူ ဤအဖြစ်မျိုးမဟိ ချေ။ ထိုကြောင့် သဇီဝရို့တွင် မဖေါက်ပြန်ရေ ဇီဝစက်ဟိခြင်း ဖြစ်ရေ။

၃။ ရွေ့လျားခြင်း

သဇီဝရို့တွင် အသက်သျှင်နီရေအဖြစ်ကို ပြရေ လက္ခဏာကား ရွေ့ရှားနိုင်ရေ သတ္တိဖြစ်ရေဟု ယူဆနိုင် ရေ၊ ကျွန်ုပ်ရို့တွေ့မြင်နီကတ်ရရေ သစ်ပင်ရို့မှာ မြေ၌ စွဲမြဲနီကတ်သည့် အရာတိဖြစ်ကတ်ရေကြောင့် တိရစ္ဆာန်တိမှာ ကဲ့သို့ ရွေ့ရှားနိုင်ရေ သတ္တိကို ထင်ထင်ရှားရှားအမြဲတမ်း မတွေ့ရချေ။ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ရွေ့လျားခြင်းကို နှစ်မျိုး ခွဲခြားနိုင်ရေ။ ယင်းရို့မှာ (က) အလိုအလျှောက် ရွေ့လျားခြင်း နန့် (ခ) ဆွဲဆောင်၍ ရွေ့လျားခြင်း သို့မဟုတ် တုံ့ပြန်သတ္တိရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။

• (က) အလိုအလျောက် ရွေ့လျားခြင်းကို တိရစ္ဆာန်ရို့တွင်

ထင်ရှားစွာတွေ့နိုင်ရေ။ အပင်ရို့တွင်မူ အယ်လဂျေပင်တိဖြစ် ရေ ယူဂလီနားနန့် ဩစီလေတိုရီးယား၌ တွေ့ရရေ။ ထို အပင်ရို့ဧအတွင်း၌ ပရိုတိုပလက်ဇမ်ရေ အလိုအလျောက်ရွေ့ လျားနီရေ။

• (ခ) သဇီဝရို့တွင် ဆွဲဆောင်၍ ရွေ့ရှားခြင်း သို့မဟုတ်

တုံ့ပြန်သတ္တိဟိရေ။ ပုံစံပြရသော်၊ တိရစ္ဆာန် တစ်ကောင်ရေ လက်ခြီစရေကို မီးလောင်ကေ မီးနန့် ဝေးရာသို့ ရွေ့လား လိမ့်မည်။ ကလိုရိုဖီပါရေ သစ်ပင်ရို့ရေ အမှောင်ဖက်မှ အလင်းဖက်သို့ဦးတည်၍ ပေါက်မြဲဖြစ်ရေ။ ဤနီရာ၌ မီးနန့် အလင်း ရောင်ရေ တိရစ္ဆာန်နန့် အပင်ရို့အား ဆွဲဆောင်ရေ အလှုံ့ဓာတ်တိဖြစ်ကတ်၍၊ တိရစ္ဆာန်နန့် အပင်ရို့ဧ တုံ့ပြန်ခြင်း မှာလည်း ပရိုတိုပလက်ဇမ်ကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာရေ တုံ့ပြန် သတ္တိကြောင့်ပင်ဖြစ်ရေ။ ဗီးနပ်စ်ယင်ထောင်ချောက်ပင်က သား ကောင်နန့် တွေ့ထိရေနန့်တစ်ပြိုင်နက် အမိဖမ်းတတ်ရေ ယန္တရားတိဖြစ်လာကတ်ရေ။ ကုက္ကိုရွက်ရေ ညတွင် အိပ် ရေ။ နံနက်တွင် တစ်ဖန်ပြန့်ကားလာလီရေ။ နီကြာပွင့် ရေ နီလားရာဖက်သို့ လှည့်၍လိုက်နိုင်စွမ်းဟိရေ။ တိရစ္ဆာန် ရို့၌မူကား သစ်ပင်တိမှာထက် ပိုမိုထင်ရှားရေ တုံ့ပြန်သတ္တိ ဟိရေ။

၄။ ဇီဝရုပ်အဖြစ်အပျက်

သဇီဝမှန်သမျှတွင် ဇီဝရုပ်အဖြစ်အပျက် (မက်တာဗော်လစ် ဇင်) ပြုပြင်နိုင်စွမ်းဟိရေ။ မက်တာဗောလ်လစ် ဇင်ဆိုရေမှာ ဇီဝကိစ္စဗေဒ (ဖီဇီဩလိုဂျီ) လုပ်ငန်းဆောင်တာနန့် စပ်လျဉ်း၍ သဇီဝရို့ဧဆဲအတွင်း၌ ဓာတ်တိအဆက်မပြတ် ပြုပြင်ပြောင်း လဲနီပုံကို ခြုံ၍ခေါ်ခြင်းဖြစ်ရေ။ မက်တာဗော်လစ်ဇင်ကြောင့် ရဟိရေ အကျိုးကျေးဇူရို့မှာ သဇီဝရို့ဧ အသက်သျှင်ရီးဖြစ် ရေ ပရိုတိုမလက်ဇမ်တိ ဖြစ်ပေါ်ခြင်း၊ မချွတ်ယွင်းအောင် ဖန်တီးခြင်းနန့် ချွတ်ယွင်းလားရေ ပရိုတိုပလက်ဇမ်တိကို အသစ်ဖြစ်အောင် တစ်ဖန်ပြုပြင်နိုင်ခြင်း ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ သဇီဝကို အသုံးပြုရန်အတွက် ဩဂဲနစ်ပစ္စည်းပြုလုပ်ခြင်းနန့် ဆိုင်ရေ မတ်တာဗော်လစ်ဇင် ကို ဇီဝရုပ်ဖြစ်ခြင်း (အနာဗော် လစ်ဇင်)ဟု ခေါ်ရေ။ သဇီဝရို့စွမ်းအင်ရမှုအတွက်ပြုလုပ်ပြီး ဩဂဲနစ် ပစ္စည်းတိကို ချေဖျက်ခြင်းနန့်၎င်း၊ အသုံးမကျရေ ပစ္စည်းတိကို ဖျက်ဆီးခြင်းနန့်၎င်း ဆိုင်ရေ မက်တာဗော်လစ် ဇင်ကိုမူ ဇီဝရုပ်ပျက်ခြင်း (ကက်တာဗော်လစ်ဇင်)ဟု ခေါ်ရေ။

၅။ ကြီးထွားခြင်း

ဇီဝဗေဒတွင် သုံးစွဲရေ ကြီးထွားခြင်းဆိုရေ ဝေါဟာရရေ အရွယ်ပမာဏကြီးမားလာခြင်းထက် ပိုမိုနက်နဲရေ အဓိပ္ပာယ်ကို ဆောင်ရေ။ ဤဝေါဟာရကို သုံးလိုက်ရေနှင်တစ်ပြိုင်နက် မက်တာဗော်လစ်ဇင်ဧ အကျိုးကြောင့် (က) မိတိုဆစ် သို့မဟုတ် ဒွိဂုဏ်ပွားခြင်းဖြင့် ဆဲအသစ်တိဖြစ်ပေါ်ခြင်း၊ (ခ) ထိုဆဲအသစ်တိ ပမာဏကြီးမားလာခြင်းနန့် (ဂ) ယင်းကဲ့သို့ ကြီးမားလာရေဆဲတိ ကြီးရင့်လာပြီးကေ ရင့်သောတစ်ရှူး အသီးသီးအဖြစ်သို့ ရောက်လာခြင်းတည်းဟူရေ အဆင့်သုံး ဆင့် တစ်ဆက်တည်း ဖြစ်ပေါ်ကြောင်းကို သိနားလည်ထားရ မည်။ ပမာဏကြီးမားခြင်းရေ ကြီးခြင်းဧအဆင့် တစ်ဆင့်မျှ သာဖြစ်ရေ။ ဖီဇီဩလိုဂျီဆိုင်ရာ လုပ်ငန်းတာဝန်တိကို ခွဲဝေ ခြင်း၊ ယင်းတာဝန်အသီးသီးကို ညီညွတ်စွာဖြစ်စေရန် ညှိထိန်း ၍ပီးခြင်း၊ သဇီဝဧ မျိုးရိုးရုပ်သွင်ပေါ်အောင် ဖွံဖြိုးခြင်းရို့ရေလည်း ကြီးထွားခြင်းဆိုရေ ဝေါဟာရ၌ အကျုံးဝင်ပြီးဖြစ်ကတ် ရေ။ အချုပ်ကိုသျှင်းလင်းစွာဆိုရသော်၊ သဇီဝရို့ဧ ကြီးထွားခြင်း ရေ အတွင်းဘက်ဟိ ပရိုတိုပလက်ဇမ်ကို အရင်းခံ၍ စတင်ဖြစ် ပေါ်ရေ။ နိဇီဝရို့ဧ ကြီးမားခြင်းမှာ ပြင်ပ၌စတင်ဖြစ်ပေါ် ရေ။ ပုံဆောင်ခဲတိ ကြီးမားလာပုံကို သာဓကပြုရကေ၊ ရုပ်တူဓာတ်တူဖြစ်ကတ်ရေ မော်လီကျူးတိရေ ပုံဆောင်ခဲဧ ပြင်ပမျက်နှာပြင်ပေါ်တွင် ထပ်တလဲလဲ စွဲကပ်သောကြောင့် ပမာဏကြီးလာခြင်းဖြစ်ရေ။

ဇီဝဗေဒကို လေ့လာနည်း

ဇီဝဗေဒကို လေ့လာရာတွင် လိုက်နာရမည့် အချက်လေးချက်ဟိရေ။ ထိုအချက်လေးချက်ကို မလိုက်နာခပါက ယခုခေတ်သစ်ဇီဝဗေဒအဖြစ် ရပ်တည်နိုင်မည် မဟုတ်ချေ။

၁။ သေချာပါစေ၊ တိကျပါစေ။

ဇီဝဗေဒကို လေ့လာရာတွင် သက်ဟိတိကို သေချာစွာ ဂရုစိုက်၍ စူးစမ်းရှာဖွေရမည်ဟု ဆိုလိုရေ။ တွေ့မြင်သမျှကို အဟိအတိုင်း တိကျစွာ မှတ်တမ်းတင်နိုင်ရမည်။

၂။ အကြွင်းမဲ့ ရိုးသားပါစေ။

သိပ္ပံလောကတွင် အဓိက လိုအပ်ချက်ဖြစ်ရေ ရိုးသားမှုရေ ဇီဝဗေဒတွင် မဟိမဖြစ်ချေ။ ရိုးသားမှုဟိရေ အတွေးအခေါ်၊ အပြုအမူရို့သာကေ ဇီဝဗေဒဧ အသက်သွေးကြော ဖြစ်ဧ။

၃။ သျှင်းလင်းစွာ တွေးနိုင်ပါစေ။

ဇီဝဗေဒတွင် ရိုးသျှင်းစွာ တွေးတောခြင်းကို ကျင့်သုံးဧ။ တိရစ္ဆာန်ရေ တိရစ္ဆာန်သာ ဖြစ်ရေ။ ငှက်ဆိုးအော်သဖြင့် လူသေရရေဟူမူကား ရိုးသျှင်းရေ တွေးတောခြင်း မမည်ရာ။ ထိုသို့ မရိုးမသျှင်း တွေးတောခြင်းကို ဇီဝဗေဒတွင် တွေ့ရမည်မဟုတ်ချေ။

၄။ ကိုယ်တိုင်ကိုယ်ကျ ဆန်းစစ်နိုင်ပါစေ။

လောကတွင် တိပြားလှရေ အငြင်းပွားဖွယ်တိကို အတိပြော၍ဖြစ်စေ၊ ကျမ်းကိုးဟိ၍ဖြစ်စေ လွယ်လင့်တကူ မမှတ်ယူရာ။ ခိုင်လုံ၍ ယုံကြည်စိတ်ချဖွယ်ဟိရေ အထောက်အထားတိဖြင့်သာ ကိုယ်တိုင်ကိုယ်ကျ ဆန်းစစ်ကာ အဖြေရှာနိုင်ရမည်။

အထက်ပါ အချက်လေးချက်ကို ဇီဝဗေဒ ပညာသျှင်တိုင်းက လိုက်နာကျင့်သုံးလေ့ဟိဧ။

အပင်နန့်တိရစ္ဆာန်

အီဗော်လျူသျှင်ဖြစ်စဉ်ဧ အတိတ်ကာလတွင် အပင်နန့်တိရစ္ဆာန်ရို့ရေ တစ်မျိုးနန့်တစ်မျိုး ကွဲပြားခြားနားစွာ ဖြစ်ပေါ် ခကတ်ဟန်တူပေရေ။ ထိုသို့ကွဲပြားခြားနားစွာ ဖြစ်ပေါ်လာခြင်းမှာ တစ်ချိန်တည်း၌၎င်း၊ တစ်နီရာတည်း ၌၎င်း ဖြစ်ဟန်မတူ ချေ။ အီဗော်လျူသျှင် သမိုင်းတစ်လျှောက်၌ အခြီအနီချင်း ခြားနားရေ နီရာဒေသအမျိုးမျိုး၌၎င်း၊ ခေတ်ကာလအမျိုးမျိုး ၌၎င်း ဖြစ်ပေါ်ခဟန်တူပေရေ။ အီဗော်လျူသျှင် သမိုင်းစသည့် အချိန်နန့်ယှဉ်၍ ဇီဝ သို့မဟုတ် သဇီဝလည်း ဖြစ်ပေါ်ခရပေ လိမ့်မည်။ ယကေလည်းသော ထိုသဇီဝရေ အပင်မည်လော၊ တိရစ္ဆာန် မည်လောဆိုရေကို တိကျစွာခွဲခြား၍ မပြောနိုင်ချေ။ ထိုနည်းတူစွာ အပင် လောကရေ တိရစ္ဆာန်လောကမှ ဆင်းသက်ရေ သို့မဟုတ် တိရစ္ဆာန်လောကရေ အပင်လောကမှ ဆင်းသက် ရေ ဟူရေကိုလည်း တိကျ မှန်ကန်စွာမပြောနိုင်ချေ။ သို့ရာတွင် ကမ္ဘာပေါ်စ၌ ပထမဦးဆုံးဖြစ်ရေ သဇီဝရေ အလိုအလျောက်အစာ ပြုလုပ်နိုင်စွမ်း ဟိရမည်ဟူရေ ယူဆ ချက် မှန်ကန်ပါမူကား အပင်ရေ တိရစ္ဆာန်ထက်ဦးစွာပေါ်ရေ သဇီဝ ဖြစ်ရပေမည်။ အီဗော်လျူသျှင် သမိုင်းတလျောက်၌ အချို့ ရေ သဇီဝရို့ရေ အပင်ဧ အသွင်ကိုဆောင်ကတ်ရေ။ ကျန် သဇီဝရို့မူ အပင်လည်းမမည်၊ တိရစ္ဆာန်လည်းမမည်ရေ အပင် တိရစ္ဆာန်တိ ဖြစ်ခကတ်မည်။ ဤကား အီဗော်လျူသျှင်ဧအဓိပ္ပာယ် ကို အနည်းငယ်သျှင်းပြခြင်းဖြစ်ရေ။

အီဗော်လျူသျှင်ဩဝါဒအရ တိုးတက်ရေ (ဝါ) အမြင့် တန်းစား သဇီဝနန့် ရှေးကျရေ (ဝါ) အနိမ့်တန်းစား သဇီဝ ဟူ၍ ခွဲခြားထားရေ။ အမြင့်တန်းစားသဇီဝရေ အနိမ့်တန်း စား သဇီဝမှ စနစ်တကျပြောင်းလဲ တိုးတက်ဖြစ်ပေါ်လာခြင်း ဖြစ်ရေဟု ယူဆရေ။ အမြင့်တန်းစားသဇီဝဧ အင်္ဂါဖွဲ့စည်း ပုံမှာ အနိမ့်တန်း စားသဇီဝဧ အင်္ဂါဖွဲ့စည်းပုံထက် ပိုမိုရှုပ်ထွေး ဆန်းကြယ်ရေ။ အနိမ့်တန်းစားသဇီဝဧ အင်္ဂါဖွဲ့စည်းပုံမှာ ရှုပ်ထွေးဆန်းကြယ်ခြင်းမဟိ၊ သျှင်းလင်းရေ အခြီခံရုပ်အသွင် မျိုးဖြစ်ရေ။

ဗိုင်ဩလိုဂျီပညာသျှင်ရို့ဧ ယူဆချက်အရ အပင်လောက နန့် တိရစ္ဆာန်လောကရေ မျိုးရင်းပင်မတစ်ခုမှ ဖြာထွက်လာ ရေ အကိုင်းကြီးနှစ်ကိုင်းဖြစ်ကတ်ရေ။ ဤနီရာ၌ အီဗော်လျူ သျှင်ဧ အဓိပ္ပာယ်ကို ပိုမိုထင်ရှားစေရန် သစ်ပင်ဧ ပင်ပိုင်းဖြင့် တင်စားနှိုင်းရှည့်၍ ပြထားခြင်းဖြစ်ရေ။ သစ်မြစ်ပိုင်းရေ မြေကြီးအတွင်း၌ နစ်မြုပ်နီသဖြင့် ကျွနိုပ်ရို့သေချာစွာ မြင်နိုင် ခြင်းမဟိချေ။ မြေကြီးထက်၌ပေါ်နီသည့် ပင်စည်မကြီးမှ ဖြာ ထွက်ရေ အကိုင်းကြီးနှစ်ကိုင်းကို အပင်လောကနန့် နှိုင်းထား ရေ။ ထိုအကိုင်းကြီးတိမှတစ်ဖန် အခက်အလက်အသစ်တိ အမြဲမပြတ်အဆင့်ဆင့် ဖြာထွက်ဖြစ်ပေါ်နီကတ်ရေ။ အိုမင်းရင့် ယော်ကုန်ရေ အခက်အလက်ရို့ဧ ရုပ်အသွင်တည်ခြင်းမဟိ၊ ခဏခဏ ပြောင်းလွဲလျက်နီပေရေ။ အပင်လောကနန့် တိရစ္ဆာန်လောကရို့ရေလည်း ထိုသစ်ပင် ဥပမာအတိုင်းပင် အီဗော်လျူသျှင် ဖြစ်နီကတ်ရေ။

အပင်နန့်တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ကွာခြားချက်

ကျွန်ုပ်ရို့တွင် အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ကို ယေဘုယျအားဖြင့် ခွဲခြားနိုင်ရေ အသိဉာဏ်ဟိ ရေ။ အထူးသဖြင့် အမြင့်တန်းစား အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ကို အလွယ်တကူခွဲခြား၍ သိနိုင်ကတ်ရေ။ ဇာကြောင့်ဆိုသော် အပင်၌တွေ့မြင်ရရေ အင်္ဂါဖွဲ့စည်းပုံ ရုပ်အသွင် စရေရို့နန့် ကွဲပြားခြားနားရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ သို့ရာတွင် ထိုသို့စိတ် ထဲ၌ ခွဲခြား၍သိနီရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ကို ရီးသား၍ ရုပ်လုံးဖော်ကြည့်ကေ မည်မျှခက်ခဲကြောင်း လက်တွေ့သိနိုင် မည်။ အီဗော်လျူသျှင် သမိုင်းကို ပြန်၍ကြည့်သော် အကိုင်း အခက်အလက်တိဖြင့် တင်စားထားရေ ယခုခေတ် အမြင့် တန်းစားအပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ကို ခွဲခြား၍ သိရန်လွယ်ရေ။

အကိုင်း ကြီးတိမှ ပင်စည်မကြီးအထိ လျှောဆင်း၍ကြည့်သော်၊ အတိတ်ခေတ်တွင် ရှေးကျရေ (ဝါ) အနိမ့်တန်းစားအပင်နန့်တိရစ္ဆာန် သို့မဟုတ် အပင်လော တိရစ္ဆာန် လောဟု ခွဲခြား၍မရရေအရာကို တွေ့မည်။ အထူးသဖြင့် ဆဲ တစ်ခုတည်းသာ ပါဟိသည့် အနိမ့်တန်းစား အပင်နန့် တိရစ္ဆာန် ကို ခွဲခြား၍သိရန်မှာ အခက်ဆုံးဖြစ်ရေ။ ရုက္ခဗေဒပညာသျှင် ရို့က အပင်ဟုမှတ်ယူထားရေ အပင်တိရစ္ဆာန် သဇီဝတိ ယခုခေတ်တိုင်အောင်ပင် ဟိနီကတ်ရေ။ (ပုံစံ-ယူဂလီနာ)။ ထိုသို့ဖြစ်ခြင်းကြောင့် အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ကို ခွဲခြားရာတွင် စည်းမျဉ်းကို လှေနံဓားထစ်ချထား၍မရချေ။ ယေဘုယျအားဖြင့် အောက်ပါထူးခြားချက်တိနန့် ခြွင်းချက်တိကို ထောက်ထား လျက် သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ကို ခွဲခြား၍သိရရေ။

၁။ ကြီးခြင်း အပင်တွင် ကြီးရာအပိုင်း (ဝါ) ကြီးနယ်တိရေ သူ့ နီရာနန့်သူ တိကျစွာသတ်မှတ်လျက်ဟိရေ။ များသောအားဖြင့် ပင်စည် ထိပ်ဖျားနန့် အမြစ် ထိပ်ဖျားရို့ရေ ကြီးနယ်တိဖြစ် ကတ်ရေ။ အစေ့ရွက်ထီးပင်(Monocot)နန့် အချို့သောအပင်မျိုးရို့တွင် ကြီး နယ်တိရေ ဆစ်ကြား၊ ဆစ်ကြားရင်းနန့် ရွက်ရင်းရို့၌ ဟိ တတ်ကတ်ရေ။ တိရစ္ဆာန်ရို့ကား သစ်ပင်ကဲ့သို့မဟုတ်ချေ။ တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ အင်္ဂါအစိတ်အပိုင်းရို့ရေ ထက်ဝန်းကျင် တစ်ပြိုင်နက် ကြီးနိုင်ရေ။ သို့ရာတွင် ထိုကြီးနိုင်သည့်စွမ်း ရည်ရေ တိရစ္ဆာန်ရို့အရွယ်ရောက်ရေအထိသာ ဖြစ်ရေ။ အရွယ်ရောက်ပြီး နောက်အဖို့၌ကား ကြီးမှုနောက်ထပ်မဖြစ် တော့ချေ။ အပင်ရို့မူကား တစ်သက်လုံး ကြီးနိုင်စွမ်းဟိရေ။

၂။ ကလိုရိုဖီ အကျိုးဖျက် ကပ္ပါးပင်နန့် ဖန်းဂပ်မှိုပင်ရို့မှလွဲ၍ အစိမ်း ရောင်သန်းလျက်ဟိရေ အပင်မှန်သမျှတွင် ကလိုရိုဖီပါဝင်လေ ရေ။ ယင်းသို့ ကလိုရိုဖီ ပါဟိခြင်းကြောင့် အပင်ရေ အလို အလျောက် အစာလုပ်နိုင်လေရေ။ တိရစ္ဆာန်ရို့တွင်မူကား ကလိုရိုဖီ မဟိကတ်ချေ။ ထိုကြောင့် အလိုအလျောက် အစာလုပ် နိုင်စွမ်းမဟိချေ။ (ခြွင်းချက်။ ။ ကလိုရိုဖီ မပါရေ ဖန်းဂပ် မှိုနန့် ဗက်တီးရီးယားရို့ရေလည်း တိရစ္ဆာန်တိကဲ့သို့ပင် အလိုအလျောက် အစာလုပ်နိုင်စွမ်း မဟိကတ်ချေ။)

၃။ ဆဲနံရံ သဇီဝမှန်သမျှရို့ဧ ခန္ဓာကိုယ်ရေ သေးငယ်ရေ ဆဲ တိဖြင့် ပြည့်နှက်နီရေ။ ဆဲရို့ကို ပတ်လည်ကာရံထားရေ ဆဲနံရံကိုမူကား အပင်၌သာ ထင်ရှားတွေ့မြင်ရရေ။ တိရစ္ဆာန် ရို့ဧ ဆဲ၌ နံရံကင်းမဲ့ရေ။ (ခြွင်းချက်။ ။ ချွဲကျိမှိုတွင် ဆဲ နံရံမပါချေ။)

၄။ ဆဲလျူလို့ ဖန်းဂပ်မှိုမှတစ်ပါး အားလုံးရေ အပင်ရို့ဧ ဆဲနံရံရို့ရေ ဆဲလျူလို့ဖြင့်ပြီးရေ။ တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ဆဲနံရံတွင်မူ ဆဲ လျူလို့မပါချေ။ (ခြွင်းချက်။ ။ ကျူနီကိတ် တိရစ္ဆာန်ဧ ဆဲနံရံ ရေလည်း ဆဲလျူလို့ဖြင့်ပြီးရေ။)

၅။ ရွေ့လျားခြင်း အမြင့်တန်းစား အပင်ရို့ရေ မြေတွင်စွဲမြဲလျက် တည် ရေကြောင့် တစ်နီရာမှ တစ်နီရာသို့ ရွေ့လျားလားလာနိုင် ခြင်းမဟိကတ်ချေ။ အနိမ့်တန်းစား အပင်တိသာကေ ယင်းသို့ ရွေ့လျားလားလာနိုင်ကတ်ရေ။ အနိမ့် တန်းစားတိရစ္ဆာန်အချို့မူ တစ်နီရာမှ တစ်နီရာသို့ ရွေ့လျားနိုင်ခြင်းမဟိကတ်ချေ။ သာဓက တိမှာ အိုဗီလီယားနန့် သန္တာကျောက်တန်းရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ အမြင့်တန်းစားတိရစ္ဆာန်ရို့မှာမူကား ခြီလက်အပြည့်အစုံပါရေ ကြောင့် တစ်နီရာမှ တစ်နီရာသို့ ရွေ့လျားလားလာနိုင်ကတ် ရေ။

၆။ ရုပ်တည်ဩဇာစုခြင်း တိရစ္ဆာန်ရို့ရေ အစိုင်အခဲဖြစ်ရေ အစာတိကို စားမြို နိုင်ကတ်လေရေ။ အပင်ရို့မှာမူကား ယင်းရို့ဧ ပြင်ပပတ်ဝန်း ကျင်၌ ပျော်ဝင်လျက်ဟိရေ အရည်တိကိုသာ အခြီအနီအရ စုပ်ယူနိုင်စွမ်းဟိကတ်လေရေ။ (ခြွင်းချက်။ ။ ချွဲကျိမှိုရေ သေးငယ်ရေ အစာအစိုင်အခဲတိကို မြိုနိုင်ဧ။)

တိရစ္ဆာန်ရို့တွင် ရွေ့ရှားရန်၊ ရက်စပီးရီးသျှင်း ပြုလုပ်ရန်၊ အညစ်အကြေး စွန့်ပစ်ရန် အစဟိရေ တာဝန်တိကို ဆောင် ရွက်နိုင်ရေ အင်္ဂါတိဟိကတ်ရေ။ ထိုအင်္ဂါတိဧ ဖွဲ့စည်းပုံ ရေလည်း ယင်းရို့ဆောင်ရွက်ရန်ဖြစ်ရေ တာဝန်ရို့အတွက် အသင့်တော်ဆုံးရေ အဆင့်အတန်းအထိ တိုးတက်ကောင်းမွန် ကတ်ရေ။ အပင် ရို့တွင်မူကား၊ ထိုအင်္ဂါတိ အကယ်၍ ပါဟိ ပါမူ တိရစ္ဆာန်ဧအင်္ဂါတိမှာကဲ့သို့ ဖွဲ့စည်းပုံရှုပ်ထွေးဆန်းကြယ် ခြင်း မဟိချေ။ အင်္ဂါမည်ကာမျှသာ ဟိတတ်ရေ။ သို့မဟုတ် အင်္ဂါလုံးဝ မပါဟိဘဲလည်း ဟိတတ်ရေ။

ဇီဝဗေဒမှ ဖြာထွက်ရေ ခက်မတိ

ဇီဝဗေဒမှ အဓိကအားဖြင့် ရုက္ခဗေဒနန့် ပါဏဗေဒ(သတ္တဗေဒ)ဟူ၍ ခက်မနှစ်သွယ်ခွဲထွက်ရေ။

ဇီဝ ဗေဒမှဖြာထွက်ရေ အခြားသိပ္ပံပညာရပ်တိမှာ ဇီဝဓာတုဗေဒ၊ ဇီဝရူပဗေဒ၊ ဆေးပညာရပ် စရေရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ ရုက္ခဗေဒ နန့်ပါဏဗေဒကို လွယ်ကူစိမ့်ရေငှာ အောက်ပါအတိုင်း ကဏ္ဍ တိခွဲ၍ လေ့လာရာရေ။

၁။ ရုပ်သွင်ပညာ

ဤပညာရေ သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ အင်္ဂါတိကို ပြင်ပမှမြင်ရသည့် ရုပ်အသွင်အတိုင်း လေ့လာရေ ပညာရပ် ဖြစ်ရေ။

၂။ တစ်ရှူးပညာ

ဤပညာရေ သစ်ပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ အင်္ဂါရို့ကို ပြင်ပမှမြင်ရရေ ရုပ်အသွင်ပေါ်ရန် အတွင်းဘက်၌ ဖွဲ့စည်း လျက်ဟိရေ ဆဲနန့် တစ်ရှူးတိကို လေ့လာရေပညာဖြစ် ရေ။

၃။ ဇီဝကမ္မဗေဒ

ဤပညာရေ သဇီဝရို့ဧ အင်္ဂါတိနန့် တစ်ရှူးအစိတ် အပိုင်းရို့ဧ လုပ်ငန်းတာဝန်တိကိုလည်းကောင်း၊ အသက်သျှင်ခြင်းဧ အကြောင်းနန့် ပတ်သက်သမျှကိုလည်းကောင်း လေ့လာရေပညာဖြစ် ရေ။

၄။ ဂေဟဗေဒ

ဤပညာရေ အပင် သို့မဟုတ် တိရစ္ဆာန် သို့မဟုတ် သဇီဝနန့် ပတ်ဝန်းကျင်ရို့အပြန်အလှန် သပ္ပါယဖြစ်ပုံ အလုံးစုံကို လေ့လာ ရေ ပညာဖြစ်ရေ။

၅။ အပင် သို့မဟုတ် သတ္တဝါပထဝီ

ဤပညာရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်တိ ကမ္ဘာပေါ်ပျံ့နှံ့ခြင်း နန့် ယင်းကဲ့သို့ ပျံ့နှံ့စေရေ ပယောဂတိအကြောင်းကို လေ့ လာရေပညာဖြစ်ရေ။

၆။ အမျိုးအစားခွဲနည်းပညာ

ဤပညာရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ရုပ်အသွင်ကို အသေးစိတ်လေ့လာ၍ ရုပ်လုံးဖော်ခြင်း၊ မျိုးမည်သတ်မှတ်ခြင်း နန့် စနစ်တကျ အမျိုးအစားခွဲခြားခြင်းရို့ကို ပြုရေပညာ ဖြစ်ရေ။ ထိုပညာကို အစပြုခသူကား ဆွီဒင်လူမျိုး ဇီဝဗေဒပညာသျှင် ကားလ် လင်းနီးယပ် ဖြစ်ဧ။ ခေတ်သစ်ရုက္ခဗေဒပညာသျှင်ရို့တွေ့ဟိလေ့လာမှတ်သားထား ရေ အပင်မျိုးစိတ်ပေါင်းမှာ သုံးသိန်းနှစ်သောင်းမျှဟိရေ။ သတ္တဗေဒပညာသျှင်ရို့လေ့လာပြီးရေ တိရစ္ဆာန်မျိုးစိတ်ပေါင်း ထက် အရေအတွက်အားဖြင့် သုံးဆပိုမိုလျက်ဟိရေ။ တော တောင်အထပ်ထပ်နန့် တကွ လူသူအရောက်အပေါက်မဟိသိမ်း ရေ (ဝါ) လူနီနည်းပါးရေ အရပ်ရပ်ရို့၌ ပေါက်နီသည့် အပင်ရို့ကို ရှာဖွေလေ့လာနိုင်ကေ အပင်မျိုးစိတ်အရေအတွက် ပိုမိုတိပြားစွာ တွေ့ဟိဦး မည်မှာ သေချာပေရေ။

၇။ ရုပ်ကြွင်းကျောက် ရုက္ခဗေဒနန့် ရုပ်ကြွင်းကျောက်ပါဏဗေဒ

အတိတ်ခေတ်၌ ပေါ်ထွန်းခကတ်ရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ရုပ်ကြွင်းတိရေ မြေလွှာအထပ်ထပ်၌ ကျောက်ဖြစ်၍ ကျန်ရစ်နီတတ်ကတ်ရေ။ ထိုရုပ်ကြွင်းကျောက်ရို့ဧ အသွင် လက္ခဏာကို စူးစမ်းလေ့လာခြင်းဖြင့် အတိတ်ခေတ်တွင် ပေါ် ထွန်းခကတ်ရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့အကြောင်းကိုသိနိုင်ရေ။ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်တိဧ ရုပ်ကြွင်းကျောက်ကို ယခုခေတ်၌ တွေ့မြင်နီကတ်ရရေ အပင်၊ တိရစ္ဆာန်ရို့နန့် နှိုင်း၍လည်း လေ့လာနိုင်ရေ။ အမျိုးအစားခွဲခြားခြင်းရေ ဇီဝဗေဒပညာရပ်တွင် အလွန် အသုံးဝင်ရေ။ ဇီဝဗေဒပညာသျှင်ရို့ရေ တိရစ္ဆာန်တိကို (၁) ကျောရိုးဟိတိရစ္ဆာန်နန့် (၂) ကျောရိုးမဲ့တိရစ္ဆာန်ဟု နှစ်မျိုးခွဲခြား ရေ။ ထိုအစု နှစ်ခုကို တစ်ဖန်အောက်ပါအတိုင်း ခွဲခြားပြန် ရေ။

၁။ ။ ကျောရိုးဟိတိရစ္ဆာန်

• (က) ငါး။ ပုံစံ-ငရှဉ့်၊ ငရံ့၊ ငမန်း။
• (ခ) ကုန်းနီရေသတ္တဝါ။ ပုံစံ-ဖား၊ နျူကောင်။
• (ဂ) တွားလားကောင်။ ပုံစံ-မြွေ၊ ပုတ်သင်၊ ဖွတ်၊ ပုတက်၊ လိပ်။
• (ဃ) ငှက်။ ပုံစံ-လင်းယုန်ငှက်၊ သိန်း၊ ငှက်ခါး၊ စာကလေး၊ ခို၊ ကြက်၊ ချိုး၊ ဥဩ။
• (င) နို့တိုက်သတ္တဝါ။ ပုံစံ-မျောက်၊ နွား၊ မြင်း၊ ခွီး၊ သိုး၊ ဆိတ်၊ လူ၊ ကျွဲ၊ ကြောင်၊ ဝက်၊ ယုန်။

၂။ ။ ကျောရိုးမဲ့တိရစ္ဆာန်

• (က) အားသရော့ပိုဒါ။ ပုံစံ-အင်းဆက်ပိုး၊ ပင့်ကူ။
• (ခ) မိုလတ်စကာ။ ပုံစံ-ကမာ၊ ခရု။
• (ဂ) အန်နလစ်ဒါ။ ပုံစံ-တီကောင်၊ မြှော့။
• (ဃ) ပရိုတိုဇိုဝါ။ ပုံစံ-အမီးဗား(ဝမ်းကိုက်ပိုး)၊

ပါရာမေစီယမ်

ဇီဝဗေဒပညာသျှင်ရို့ရေ အပင်တိကို အပွင့်ပွင့်ရေ အပင်နန့် အပွင့်မပွင့်ရေ အပင်ဟူ၍ အစုကြီး နှစ်စုခွဲထား ရေ။ တစ်ဖန် အပွင့်ပွင့်ရေ အပင်တိကို (က) အန်ဂျီအို စပမ်းခေါ် မျိုးစေ့ဝှက်ပင်မျိုး၊ ပုံစံ-သရက်၊ ဩဇာ၊ မာလကာ နန့် (ခ) ဂျင်မနိုစပမ်းခေါ် မျိုးစေ့ဖော်ပင်မျိုး၊ ပုံစံ-ထင်းရှူး၊ ဖားထင်းရှူးဟူ၍ ခွဲခြားထားပြန်ရေ။ အပွင့်မပွင့်ရေ အပင်တိမှာမူ ကျောက်ချက်ပင်မျိုး၊ ရေည|ိ၊ လစ်ဗာဝတ်ပင်၊ ဖန်ဂျိုင်း၊ မှို၊ အယ်လဂျေပင် (ကျောက် ပွင့်)ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။

အထက်တွင် ဖော်ပြခသည့်အတိုင်း သက်ဟိအမျိုးအစား ဇယားအခြီခံကို ရီးဆွဲလိုက်ကေ အောက်ပါအတိုင်း ဖြစ်လေ ရေ။

ဇီဝဗေဒပညာသမိုင်း

ဘီစီ ၆ဝဝ အထက်က ဂရိပညာဟိ အနက်ဆီမန်ဒါရေ 'တိရစ္ဆာန်ရို့မှာ ရေမှဖြစ်ပေါ်လာဧ'ဟူရေ အယူအဆကို ကြံ ဆခဘူးဧ။ ထိုနောက် နှစ်ပေါင်းတရာခန့်ကြာရေအခါ၊ ဆေး ပညာဧ ဖခင်ဟု ခေါ်ဆိုသမုတ်အပ်ရေ ဂရိပညာဟိ ဟစ်ပေါ့ ကရာတီရေ ဇီဝဗေဒပညာကို တိစွာအထောက်အပံ့ပြုခရေ။ ဂရိလူမျိုး အယ်ရစ္စတိုတယ်နန့် ရောမလူမျိုး ပလင်နီရို့ရေ သတ္တဝါနန့် အပင်အကြောင်းကို တိစွာ သုတေသနပြုခကတ် ရေ။

သို့ရာတွင် ဇီဝဗေဒပညာရေ အလယ်ခေတ်ရောက်မှသာ ပို၍ထွန်းကားလာခရေ။ ၁၅၁၄ ခုနှစ်တွင် ဗိဆေးလိယပ်ခေါ် ဗဲလဂျီယန်အမျိုးသားတစ်ဦးရေ လူ့ရုပ်ကလာပ်ကို ခွဲစိတ် ကြည့်ရှုခရေတွင် အနာတမီပညာရေ ပေါ်ထွန်းလာလေ ရေ။ အင်္ဂလန်နိုင်ငံ၌မူကား ၁၅၇၈ ခုနှစ်တွင် ဝီလျံ ဟားဗေး ရေ လူ့ခန္ဓာကိုယ်၌ သွေးကြောတိဖြင့် သွေးလွှတ်ပုံကို သုတေသနပြုခြင်းအားဖြင့် ခန္ဓာကိစ္စဗေဒပညာရေ စတင် ပေါ်ထွန်းလာလေရေ။ ၁၆ဝဝ ပြည့်နှစ်တစ်ဝိုက်၌ ထင်ရှား ခရေ ဒပ်ချလူမျိုး လေးဗင်ဟုရေ မိုက္ကရိုစကုပ်ကို တီထွင် ယင်းမှ သာမန်မျက်စိဖြင့် မမြင်နိုင်လောက်အောင် သေးငယ် ရေ အပင်နန့် အကောင်တိကို လေ့လာနိုင်ခရေ။ ထိုခေတ် တွင် အင်္ဂလိပ်လူမျိုး ရောဗတ် ဟွတ်ရေ အပင်နန့် အကောင် ငယ်တိတွင်ဟိရေ ဆဲတိကို မိုက္ကရိုစကုပ်ဖြင့် တွေ့မြင်နိုင်ခရ ရေ။

ခရစ် ၁၇ဝဝ ပြည့်နှစ်အတွင်း၌ ဆွီဒင်အမျိုးသား သိပ္ပံ ပညာသျှင် လင်းနီးယပ်ရေ အပင်နန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ကို သိပ္ပံပညာ နည်းစနစ်ဖြင့်လျော်ညီအောင် အမျိုးအစားခွဲခြား၍ ပီးခလေ ရေ။ ထို့ပြင်၊ ပြင်သစ်အမျိုးသား ကူးဗီယေရေ လူနန့် တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ကိုယ်ခန္ဓာဖွဲ့စည်းပုံကို လေ့လာ၍ အနာတမီ ပညာရပ်ကို စတင်ပြုစုပီး ခလေရေ။ ခရစ် ၁၈ဝဝ ပြည့်နှစ် ၌ ရှလိုင်ဒင်နန့် ရှဗန်းနှစ်ဦးရို့ရေ သက်ဟိရုပ်ဟူသမျှမှာ ဆဲ တိဖြင့်သာ ဖွဲ့စည်းထားကြောင်း သီအိုရီကို ကြံဆခကတ်လေ ရေ။ ထိုခေတ်တွင် ဒါဝင်ရေ ဝေါလေ့နန့်အတူ သုတေသန ပြုရာမှ ယခုအခါ အလွန်ကျော်စောထင်ရှားရေ အီဗော်လျူသျှင် ဆိုင်ရာ သီအိုရီတစ်ခုကို ကြံဆခလေရေ။ ယင်းသီအိုရီမှာ တိရစ္ဆာန်ရို့ရေ အနိမ့်တန်းစားတိရစ္ဆာန်မျိုးမှ တစ်ဆင့်ထက် တစ်ဆင့်တက်၍ အမြင့်တန်းစား တိရစ္ဆာန်မျိုးအဖြစ်သို့ ကူး ပြောင်းလာတတ်ရေဟူရေ အခြီခံသဘောတရားပင်ဖြစ်လေ ရေ။ ဩစတြီးယား လူမျိုး ခရစ်ယန်ဘုန်းတော်ကြီး မင်းဒဲ မှာမူ ဂျင်နစ်တစ်ပညာရပ်ဆိုင်ရာ အခြီခံနိယာမတရားရို့ကို ရှာဖွေတွိ့ဟိခလေရေ။ ၂ဝ ရာစု နှစ်ဦးတွင် ဂျာမန်လူမျိုး ဇီဝဗေဒပညာသျှင် ဗိုက်စမန်းရေ တိရစ္ဆာန်ရို့ဧ ဗီဇဆဲတိကို အခြားဆဲတိမှ ခွဲခြား၍ ပြဆိုခလေရေ။ ထို့ပြင် လူဝီပါး စတားနန့် ရောဗတ်ကော့ရို့ရေ ဗက်တီးရီး ယားပိုးပညာကို ထွန်းကားလာအောင် အထောက်အပံ့ပြုခလေဧ။

ရှေးခေတ်ဂရိပညာသျှင်တိလက်ထက်မှ အစပြု၍ လူ၊တိရစ္ဆာန်နန့် အပင်တိအား သုတေသနပြုခကြောင်း သမိုင်းအထောက် အထား တိဟိခရေ။ ၈ရာစုနန့်၁၃ရာစုကာလ အာရပ်လူမျိုးပညာသျှင်တိဧ ရှာဖွေတွေ့ဟိချက်တိနန့် ဥရောပရီနီဆွန်းခေတ် လေ့လာစမ်းသပ် ချက်တိစွာရို့ရေ ခေတ်သစ် ဇီဝဗေဒပေါ်ထွန်းစေသည့်အခြီခံ အုတ်မြစ်တိဖြစ်ခရေ။ ၁၇ ရာစုတွင် အဏုကြည့်မှန်ဘီလူး ပေါ်ပေါက်လာပြီးနောက် ရောဂါပိုးမွှားတိ(Microbes)၊ဆဲလ် (Cell)အစဟိသည့် ကြီးမားသည့် တွေ့ဟိ ချက်တိ ပေါ်ထွန်းခပြီး ၁၈ရာစု ခေတ်သစ်ဓာတုဗေဒနန့် စနစ်တကျပေါင်းစပ်ကာ ဂနိကျွနု်ပ်ရို့သိဟိမြင်တွေ့နီ ရသည့်ခေတ်သစ်ဇီဝဗေဒ ပေါ်ထွန်းလာခရေ။

၂ဝရာစုနန့်၂၁ရာစုအစောပိုင်း ကာလရေ ဇီဝဗေဒဘာသာရပ်ဧ ရွှေရောင်လွှမ်းရေကာလတိ ဟုမှတ်ယူထားရသည့်အောင် တိုးတက်မှုအဟိန်အဟုန် မြင့်မားခရေ။ နောက်ဆုံးပေါ်နည်းပညာတိနန့်ကိရိယာတိ အကူအညီဖြင့် စမ်းသပ်ခန်းတိထဲတွင် နှစ်ထောင်ပေါင်းတိစွာ သက်တမ်းဟိသည့် ပဟေဋ္ဌိတိ အားဖော်ထုတ်နိုင်ခကတ်ရေ။ ဥပမာအားဖြင့်- ဆဲလ်တစ်ခုသာဟိရေ သက်ဟိမှရေ ဆဲလ်ပေါင်းတိစွာ ပါဝင်ရေ အပင်နန့်တိရစ္ဆာန်တိအဖြစ် မည်သို့မည်ပုံ ပြောင်းလဲလာပုံ၊နီရောင်ခြည်စွမ်းအင်အား အသုံးပြု၍ အပင်ရို့ဆင့်ဆင့် အစာချက်လုပ်ပုံ၊ လွန်စွာသေးငယ်ရေ ပိုးမွှာလေးမှရေ သန်းပေါင်းတိစွာကွဲပြား ရေသက်ဟိအမျိုးမျိုး အဖြစ်ဆင့်ကဲပြောင်းလဲ လာပုံ အပါအဝင် အခြားအကြောင်းအရာပေါင်းတိစွာ ရို့အားမည့်သည့်ခေတ်ကာလ နန့်မတူ နက်နက်နဲနဲ နားလည်သဘောပေါက် လာပြီဖြစ်ရေ။

ထို့အပြင်ခေတ်သစ်ဇီဝဗေဒရေ လူ့အဖွဲ့အစည်းဧနိစဉ်ဘဝတွင် မဟိအဖြစ်အသုံးပြုရရေ အရီးပါသည့်ဘာသာရပ်တစ်ခု လည်းဖြစ်ရေ။ သာဓက တိပြရရေ မျိုးရိုးဗီဇနန့်ဆဲလ်တိ အားအထူးပြုလေ့လာသည့် Geneticsနန့်Cell Biologyရို့ဧအကျိုး ကျေးဇူးကြောင့် ပိုမိုတိုးတက်သည့်ဆေးဝါးနန့် လယ်ယာစိုက်ပျိုးရီး နည်းပညာတိ ပေါ်ပေါက်လာသလို မနုဿဗေဒဘာသာရပ် အတွက်လည်း Molecular Biologyဧအခန်းကဏ္ဍမှာတိစွာအရီးပါ လှရေ။DNAတိုက်ဆိုင်စစ်ဆေးမှုရေ တရားစီရင်ရီးစနစ် ဧ မဟိမဖြစ်ကိရိယာတစ်ခုဖြစ်လာပြီး ဂေဟဗေဒ(Ecology)ကဲ့သို့သောဘာသာရပ်ခွဲမှ ကမ္ဘာကြီးပူနွေးလာမှု နန့်ပတ်ဝန်းကျင်ညစ်ညမ်းမှုပြဿနာ တိအား အဓိကဖြေသျှင်းပီးလျက် ဟိရေ။

ဇီဝဗေဒဧအခြီခံအုတ်မြစ်တိ

ခေတ်သစ်ဇီဝဗေဒအား အောက်ပါ အခြီခံသဘောတရား ၄မျိုး ပေါ်တွင် တည်ဆောက်ထားရေ။

ဆဲလ်သီအိုရီ(Cell Theory)

သက်ဟိအားလုံးရို့အားဆဲလ် သို့မဟုတ် ဆဲလ်တိဖြင့်ဖွဲစည်းထားပြီး ဆဲလ်မှာအခြီခံအကျဆုံး အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ရေ။ ဆဲလ်တိစွာပါဝင်သည့်သက်ဟိတိ တွင်မူလဆဲလ်တစ်ခုမှအစပြု၍ ဆဲလ်တိစွာပေါက်ဖွားလာရေ။ အဆိုပါဆဲလ်တိရေ အရိုးဆဲလ်၊ အရေပြားဆဲလ်အစဟိသဖြင့် အမျိုးအစားတိကွဲပြား ခြားနားကတ်ရေ။

ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခြင်း သီအိုရီ (Evolution Theory)

၁၉ရာစုအင်္ဂလိပ်ဇီဝပညာသျှင် ချားလ်စ်ဒါဝင်ဧ Origin of species စာအုပ်ဖြင့် ဇီဝဗေဒအား ခေတ်ပြောင်းတော်လှန်ခသည့် အယူအဆဖြစ်ရေ။ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းတိနန့် ခန္ဓာဗေဒနှိုင်းယှဉ်လေ့လာချက်တိအရ ဂနိသက်ဟိမျိုးစိတ်တိရေ ရှေးနှစ်သန်းပေါင်းတိစွာဟိ မျိုးစိတ်တိမှ ဆင့်ကဲပြောင်းလဲလာ ခြင်းဖြစ်ရေ။ ထိုသို့ပြောင်းလဲရာတွင် natural selection ခေါ် သဘာဝတရားကြီးဧဖေးမရွေးချယ်မှုမှာ အဓိကသော့ချက်ဖြစ်ရေ။ ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခြင်း သီအိုရီရေ သက်ဟိမျိုးစိတ် ပေါင်းတိစွာရို့ဧ အံဩဖွယ် တူညီမှုနန့် ကွဲပြားခြားနားမှုရို့အား သိပ္ပံနည်းကျ သျှင်းချက်ထုတ် ပီးနိုင်သည့် တစ်ခုတည်းသော သီအိုရီဖြစ်ရေ။

မျိုးရိုးဗီဇသီအိုရီ(Gene Theory)

သက်ဟိတိအားလုံးဧ ဇီဝအချက်အလက်တိကို မျိုးရိုးဗီဇတွင်မှတ်သားထားပြီး မျိုးပွားရာတွင် (ဥပမာ-မိဘမှသားသမီးသို့) အဆိုပါအချက်အလက်တိထည့် သွင်းပီးလိုက်ရေ။ DNA ရေ မျိုးရိုးဗီဇ အချက်အလက်တိ တည်ဆောက်ရာတွင် အသုံးပြုသည့်ကုဒ်လေးတိ ဖြစ်ရေ။ ထိုအချက်အလက်တိရေ Genotypeစနစ်မှ မြင်တွေ့သိမြင်နိုင်ရေ Phenotypeစနစ် (အရွယ်အစား၊ အရောင်အသွေး၊ အမူအကျင့်စရေရို့) သို့ဘာသာပြန်ခြင်းခံရရေ။ ပတ်ဝန်းကျင်ဧ သက်ရောက်မှုကြောင့် အထက်ပါအချက်အလက်တိ ပြောင်းလဲနိုင်သော်လည်း နောက်မျိုးဆက်သို့လက်ဆင့်မကမ်းနိုင်။ ဗီဇပြောင်းလဲခြင်းကြောင့် ပြောင်းလဲလားမှ သာကေ လက်ဆင့်ကမ်းနိုင်ရေ။

ကိုယ်တွင်းအားမျှခြီစနစ် (Homeostasis)

Steady Stateဟု အကြမ်းဖျင်းခေါ်ဆိုနိုင်ရေ။ ပတ်ဝန်းကျင်ဧ သက်ရောက်မှုအား သက်ဟိတိအားလုံးဧ ကိုယ်ခန္ဓာအတွင်းပိုင်းတွင် လိုက်လျောညီထွေ ဖြစ်နိုင်ရန်ထိန်းညှိပီးသည့် အားမျှခြီစနစ် ဖြစ်ရေ။ အခြီခံအကျဆုံးရေ ဆဲလ်တိတွင်ပင် ထိုအားမျှခြီစနစ်ဟိရေ။ ဥပမာ - အင်မတန်ပူပြင်းသည့် ပတ်ဝန်းကျင်တွင် သွေးနွေးသတ္တဝါတိဧ ကိုယ်တွင်းအပူချိန်မျှတနီခြင်း၊ အချိုတိအတိအပြားစားသော်လည်း သွေးတွင်းသကြားပမာဏ ပုံမှန်တည် ဟိနီခြင်းရို့မှာ ကိုယ်တွင်းအားမျှခြီစနစ် ကြောင့်ဖြစ်ရေ။

သက်ဟိတိအား ယေဘုယျအုပ်စု ဖွဲ့ခွဲခြားခြင်း

ဇီဝဗေဒတွင် သန်းပေါင်းတိစွာ ကွဲပြားခြားနားရေ သက်ဟိတိကို စနစ်တကျ လေ့လာနိုင်ရန်အတွက် မျိုးတူရာအစုတိ အုပ်စုဖွဲ့၍ နယ်မြေတိ ပိုင်းခြားသတ်မှတ်ထားရေ။ ယေဘုယျအကျဆုံး ပိုင်းခြားနည်းမှာ သက်ဟိတိဧ ဆဲလ်အမျိုးအစားပေါ် မူတည်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ သေးငယ်၍ သျှင်းလင်းရေ Prokaryotic ဆဲလ်နန့် ပိုမိုကြီးမား၍ တည်ဆောက်ပုံရှုပ်ထွေးရေ Eukaryotic ဆဲလ် ဟူ၍ဖြစ်ကတ်ရေ။ ရှေးယခင်က Monera၊ Protista၊ Plantae၊ Fungi၊ Animalia ဟူရေ ၅နိုင်ငံစနစ်ကို အသုံးပြုသော်လည်း လွန်ခသည့် ဆယ်စုနှစ် ၂ခုအတွင်း အသစ်ထပ်မံ တွေ့ဟိချက်တိပေါ် မူတည်၍ ဒိုမိန်း ၃ခုစနစ်အား စတင် အသုံးပြုလာကတ်ရေ။

ဒိုမိန်း ၃ခု စနစ်

ဒိုမိန်း ၃ခု စနစ်အား ဘက်တီးရီးယား (Bacteria)၊ အာခီးရား (Archaea) နန့် အျူကားရား (Eukarya)ရို့ဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး ၁၉၉ဝခုနှစ်တွင် အမေရိကန် ဇီဝပညာသျှင် Carl Woese မှ စတင် မိတ်ဆက်ရေ။

ဘက်တီးရီးယား (Bacteria) ဒိုမိန်း

E.Coliဘက်တီးရီးယား

ဘက်တီးရီးယားတိအား Prokaryotic ဆဲလ် တစ်ခုတည်းဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး ဆဲလ်အတွင်း Nucleus မပါဝင်ပေ။ မိုက်ခရိုမီတာ အနည်းငယ်သာရှည်လျားပြီး ပုံသဏ္ဌာန်အားဖြင့် စက်လုံး၊ တုတ်ချောင်း၊ ခရုပါတ် အစဟိသဖြင့် အမျိုးမျိုး ကွဲပြားကတ်ရေ။ ဘက်တီးယားတိ ရေ လူ့ခန္ဓာကိုယ်တွင်း၊ အက်ဆစ်ရေပူစမ်းတိ၊ ရေဒီယိုသတ္တိကြွအမှိုက်တိအပါအဝင် ကမ္ဘာ့နီရာအနှံ့အပြား၌ အသက်သျှင်နီထိုင်နိုင်ကတ်ရေ။ အတိစုရေ ဘက်တီးရီးယားမျိုးစိတ်တိရေ လူသားအား အကျိုးပြုနိုင်သော်လည်း အချို့မျိုးစိတ်တိမှာ ကာလဝမ်းရောဂါ၊ ဆစ်ဖလစ်ရောဂါ၊ နူနာရောဂါ၊ အဆုတ်နာ၊တီဘီရောဂါ အစဟိသည့် ရောဂါပေါင်းတိစွာ ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်ရေ။ ထိုကဲ့သို့ အန္တရာယ်ပီးနိုင်ရေ ဘက်တီးရီးယားတိကို ကာကွယ်ရန် Antibacterialခေါ် ပဋိဇီဝဆေးဝါးတိအသုံးပြုကတ်ရေ။

အာခီးရား(Archaea) ဒိုမိန်း

"ancient"ဟုအဓိပ္ပယ်ရပြီး ဘက်တီးရီးယားတိကဲ့သို့ပင် ဆဲလ်တစ်ခုတည်းသာပါဝင်သည့် Prokayotes တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ယခင်က ၎င်းရို့အား ထူးခြားသည့် ဘက်တီးရီးယားတိအဖြစ် မှတ်ယူပြီး archaebacteria ဟု သတ်မှတ်ခေါ်ဝေါ်ခကတ်ရေ။ ယကေလည်းသော ဘက်တီးရီးယားတိနန့်မတူ ထူးခြားသည့် ကိုယ်ပိုင်ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခြင်းဖြစ်စဉ်တိအား ရှာဖွေတွေ့ဟိပြီးနောက်ပိုင်း သီးခြားဒိုမိန်းတစ်ခုအဖြစ် ခွဲထုတ်ခရေ။ အာခီးရားတိရေ ဘက်တီးရီးယားတိကဲ့သို့ပင် လွန်စွာသေးငယ်သလို ပုံသဏ္ဌာန်အားဖြင့်လည်း တိစွာဆင်တူကတ်ရေ။ သို့ရာတွင် ဇီဝကမ္မဖြစ်စဉ်တိအရ Eukaryotes တိနန့် ပိုမိုဆွေးမျိုးနီးစပ်ရေ။ လွန်စွာအပူဟိန်ပြင်းထန်သည့် ရေအိုင်တိ၊ ဆားငန်အိုင်တိထဲတွင် အသက်သျှင်နိုင်ကတ်သည့် သက်ဟိတိဖြစ်ကတ်သော်လည်း ရောဂါပိုးမွှားအဖြစ် အန္တရာယ်ပီးနိုင်ကြောင်း အထောက်အထား မတွေ့ဟိရသိမ်းပေ။

အျူကားရား(Eukarya) ဒိုမိန်း

ပိုမိုကြီးမား၍ ရှုပ်ထွေးရေ Eukaryotic ဆဲလ်တိဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး ထိုဆဲလ်တိအတွင်းတွင် နျူကလီးယပ် Nucleus ပါဝင်ရေ။ ကွဲပြားခြားနားရေ Eukaryotic ဆဲလ်တိပေါ်မူတည်၍ အျူကားရားဒိုမိန်းအား နိုင်ငံ၄ခု ထပ်မံခွဲခြားထားပြန်ရေ။ ၎င်းရို့မှာ ပရိုတစ်တာ(Kingdom Protista)၊ အပင်(Kingdom Plantae)၊ မှို(Kingdom Fungi)နန့် တိရစ္ဆာန်(Kingdom Animalia) ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။

ပရိုတစ်တာလောက(Kingdom Protista)

ပရိုတစ်တာတိရေ လွန်စွာသေးငယ်သည့် microorganisms အျူကားရားတိဖြစ်ကတ်ပြီး အတိစုမှာဆဲလ်တစ်မျိုးဖြင့်သာ ဖွဲ့စည်းထားရေ။ ယကေလည်းသော ဆဲလ်အမြောက်အမြားဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည့် ပရိုတစ်တာတိလည်းဟိရေ။ ယင်းရို့ဧ ရိုးသျှင်းရေ ဆဲလ်တည်ဆောက်ပုံပေါ်မူတည်၍ အခြားရေ အျူကားယားတိဖြစ်ကတ်သည့် အပင်၊ မှို၊ တိရစ္ဆာန်ရို့နန့် ခွဲခြားထားရေ။ ပရိုတစ်တာတိရေ ရေဟိသည့် ပတ်ဝန်းကျင်တိုင်းတွင် ပေါက်ဖွားသျှင်သန်နိုင်ကတ်ပြီး ဂေဟစနစ်တွင် ဘက်တီးရီးယားတိကဲ့သို့ပင် အရီးပါသူတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ တိရစ္ဆာန်ကဲ့သို့ရေ ပရိုတစ်တာအား ပရိုတိုဇွား(Protozoa)၊ အပင်ကဲ့သို့ရေ ပရိုတစ်တာအား အယ်လ်ဂျေး(Algae) နန့် မှိုကဲ့သို့ရေ ပရိုတစ်တာ(Slime Mold)ဟူ၍ ခွဲခြားထားရေ။ အချို့ရေ ပရိုတစ်တာတိရေ ကပ်ပါးရောဂါပိုးမွှားတိဖြစ်ပြီး ငှက်ဖျားရောဂါ၊ Sleeping sickness အစဟိသည့် ရောဂါအမြောက်အမြား ဖြစ်ပွားစေရေ။

အပင်လောက(Kingdom Plantae)

Planta - Triticum

Eukaryotic ဆဲလ်တိဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး နီရောင်ခြည်စွမ်းအင်အသုံးပြုကာ ကိုယ်ပိုင်အစာအဖြစ် အော်ဂန္နစ်မော်လီကျူးတိ ထုတ်လုပ်သည့် သက်ဟိတိကို အပင်ဟုခေါ်ရေ။ နီရောင်ခြည်စွမ်းအင်ဖြင့် အစာချက်လုပ်ခြင်း(Photosynthesis)ရေ အပင်နန့်အခြားသက်ဟိတိအား အဓိက ခွဲခြားပီးထားသည့်ဖြစ်စဉ်တစ်ခု ဖြစ်ရေ။ အပင်တိအား အုပ်စုခွဲခြားရာတွင် အစိမ်းရောင်ရေညှိ (Green Algae)၊ Bryophytes၊ Pteridophytes နန့် အစေ့ဟိအပင်တိ(Seed Plants) ဟူ၍ အကြမ်းဖျင်း ၄ပိုင်း ခွဲခြားထားရေ။ အပင်တိဧ နီရောင်ခြည်စွမ်းအင်ဖြင့် အစာချက်လုပ်ခြင်း (Photosynthesis)ရေ ဂေဟစနစ်တိအားလုံးဧ စွမ်းအင်နန့် အော်ဂန္နစ်ပစ္စည်းတိထုတ်လုပ်ရာ ပင်မအရင်းအမြစ် ဖြစ်သည့်အပြင် ကမ္ဘာလီထုတွင်း ဓာတ်ငွေ့တိ အချိုးကျ ပေါင်းစပ်မှုကိုပါ ပြုပြင်ထိန်းချုပ်ပီးရေ။ ထို့အပြင် ဂေဟစနစ်အတွင်း တိရစ္ဆာန်တိအတွက် အစားအစာနန့် မှီခိုနီထိုင်ရာအဖြစ်ပါ အကျိုးပြုရေ။

မှိုလောက(Kingdom Fungi)

မှိုတိအားလုံးအားEukaryoticဆဲလ်တိဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး ဆဲလ်တစ်မျိုးသာပါဝင်ရေ မျိုးကွဲအချို့လည်းဟိရေ။ ယခင်ကမှိုတိအား အပင်တိနန့်အုပ်စုတူအဖြစ် သတ်မှတ်ခသော်လည်း အသစ်ထပ်မံတွေ့ဟိချက်တိအရ သီးခြားအုပ်စုအဖြစ်ခွဲထုတ်ခရေ။ မော်လီကျူးသုတေ သနတိအရ မှိုနန့်တိရစ္ဆာန် တိမှာ ပိုမိုဆွေမျိုးနီးစပ် ကတ်ရေ။ သဲကန္တာရတိအပါအဝင် ကမ္ဘာ့နီရာအနှံအပြား၌ မှိုရို့သျှင်သန်ပေါက်ဖွားနိုင် ကတ်သလိုရေထဲတွင်သာ ပေါက်ရောက်နိုင်သည့် မျိုးစိတ်တိလည်းဟိရေ။ မှိုတိရေလိုအပ်သည့် အစာအဟာရတိအား ပတ်ဝန်းကျင်မှစုပ်ယူ သည့်စနစ်အားအသုံးပြုကတ်ပြီး ဘက်တီးရီးယားတိကဲ့သို့ပင် ဂေဟစနစ်တွင်Decomposerတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ လက်ဟှိမှတ်တမ်းတင်ပြီးရေ မှိုမျိုးစိတ်၁သိန်းကျော်အနက် ၃ဝရာခိုင်နှုန်းမှာ ကပ်ပါးတိဖြစ်ပြီး အတိစုမှာ အပင်တိပေါ်တွင်သာ တွယ်ကပ်ကတ်ရေ။ ယကေလည်းသော မျိုးစိတ်၅ဝခန့်မှာ လူနန့်တိရစ္ဆာန်တိ သို့တွယ်ကပ်တတ်ပြီး အဆုတ်တွင်မှိုစွဲခြင်းရောဂါ၊ အမျိုးသမီးလိင်အင်္ဂါတွင်မှိုစွဲခြင်းရောဂါနန့် အခြားရေအရေပြားရောဂါတိစွာ ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်ရေ။

တိရစ္ဆာန်လောက(Kingdom Animalia)

Animalia - Bos primigenius taurus

လူနန့်တိရစ္ဆာန်ရို့ပါဝင်ပြီး Eukaryoticဆဲလ်တိစွာဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည့်သက်ဟိတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထူးခြားသည့် ဝိသေသမှာ ကိုယ်တွင်းကလီစာ တိဖြင့် အစာချေဖျက်ပြီး အဟာရတိစုတ်ယူခြင်းဖြစ်ရေ။ တိရစ္ဆာန်အတိစုမှာ လိင်မှုပြုခြင်းဖြင့် မျိုးပွားကတ်ပြီး ဥအုခြင်းအပြင်အကောင်လိုက်မွေးဖွားကတ်ရေ။ တိရစ္ဆာန်အတိစုတွင် ကြွက်သားနန့်နက်ဗ်ဆဲလ်တိဟိပြီး အစာရှာဖွေရာတွင် အဓိကအသုံးပြု ကတ်ရေ။ အချို့သောမျိုးစိတ်တိတွင် ရှုပ်ထွေးကြီးမားသည့် နက်ဗ်ဆဲလ်ကွန်ယက်ခေါ် ဦးနှောက်ပါဝင်ပြီး စဉ်းစားဆင်ခြင်နိုင်စွမ်း ဟိရေ။ တိရစ္ဆာန်တိအား ကျောရိုးဟိနန့် ကျောရိုးမဲ့ ဟူ၍ ယေဘူယျအုပ်စု ခွဲခြားကတ်ရေ။ မိုနီရာလောက(Kingdom Monera) ဇီဝဗေဒဘာသာရပ်ခွဲတိ

ဇီဝဗေဒပညာရပ်ရေ ကြီးမားကျယ်ပြန့်ရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေကြောင့် ဘာသာခွဲငယ်တိဖြင့် အသေးစိတ်ပိုင်းခြားလေ့လာရေ။

သတ္တဗေဒ (zoology)

သတ္တဝါတိအား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

ရုက္ခဗေဒ (botany)

အပင်တိအား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

အဏုဇီဝဗေဒ (Molecular biology)

ဇီဝဗေဒအား မော်လီကျူးတိအဆင့်ထိလေ့လာရေ ဘာသာရပ်ဖြစ်ပြီး ဆဲလ်မျိုးကွဲတိ ပေါင်းစပ်အလုပ်လုပ်ပုံအား အဓိကထားရေ။

Cytology(ဆဲလ်ဗေဒ ဝါ ကလပ်စည်းဗေဒ)

ဆဲလ်တိဧ အမူအကျင့်၊ ပတ်ဝန်းကျင်နန့် ဆက်စပ်ဆောင်ရွက်ပုံရို့အား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

Genetics(မျိုးရိုးဗီဇဗေဒ)

သက်ဟိတိဧ အမွေဆက်ခံသည့်ဗီဇတိအား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

Evolutionary biology(ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခြင်းဗေဒ)

သက်ဟိတိဧ မူလအစနန့် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲလာပုံအဆင့်ဆင့်အား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

Taxonomy(ဇီဝမျိုးခွဲဗေဒ)

သက်ဟိတိအား စနစ်တကျလေ့လာနိုင်ရန် မျိုးတူအုပ်စုခွဲ၍ အမည်ပီးရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။

Ecology(ဂေဟဗေဒ)

သက်ဟိတိနန့် ၎င်းရို့ဧပတ်ဝန်ကျင်ရို့အပြန်အလှန်ဆက်စပ်အကျိုးပြုပုံအား လေ့လာရေဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။