Wp/kus/North East Region

< Wp‎ | kus
Wp > kus > North East Region

North East Region anɛ regions piinɛ ayuobu banɛ bɛ Ghana la yinne. Li bɛ nɛ Ghana datiʋŋ ka ba da pin’ili li yʋʋm tusayi’ nɛ piinɛ anii, samanpiid nwadig (December 2018), ban da vɔɔt ye ba waae li yis Northern region sʋ’ʋlim la.[1] li tɛŋpʋtita’ari an Nalerigu.[2]

North East Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalNalerigu Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location10°31′0″N 0°22′0″W Dɛmisim gbɛlima
Shares border withSavannah Region, Upper East Region, Upper West Region, Northern Region Dɛmisim gbɛlima
Map

Region maalʋg

North East Region bɛ Ghana sʋ’ʋlim la da waae nɛ yis Northern Region of Ghana kanɛ da bɛ la. Region la maalig la da anɛ nɔɔr zi’elʋg kanɛ ka na’adɔɔg kanɛ buon New Patriotic Party da zieli kati waae yʋʋm tusayi’ nɛ piinɛ ayuobu (2016) vɔɔtug la. On da di’ na’am la nya’aŋ, Zugraan, Nana Akuffo Addo da pin’il Ministry of Regional Reorganization ye li gɔsi gba’ae gba’asa ka tʋm tʋʋma. ka Hon. Solomon Namliit Boar one an Mp tis Bunkpurugu Constituency ka lɛn an Northern Regional Minister nya'andɔl kudug ka o da gaŋ ye o an yiiga Regional Minister tis region paal, North East Region. Region nam ayuobo ka ba da nwaae yi region piiga banɛ pʋn da dɛŋin bɛ la ni. Regions banɛ daa kpɛlim la anɛ Western North, Bono, Bono East, Ahafo, Savannah nɛ Oti regions.[3]

Ba da maal vɔɔtug yʋʋm tusayi’ nɛ piinɛ anii, naar nwadig la dabisa pisi nɛ ayɔpɔi daar (December 27, 2018) ka li da an titʋaa ka nidib kɔbiga pʋʋgin pisnii nɛ ayinne da vɔɔt  (81% vɔɔter turnout) region la ni ka piswai nɛ awai nɛ pʋdʋgir anii kɔbiga pʋʋgin (99.8%) da siak ye ba maalim North East Region.[2] Region la tɛŋpʋtita’ari an Nalerigu bɛ East Mamprusi Municipal Assembly la.[3]

Din bɛ zin’usia nɛ din an si’em

Zin’ig nɛ labisim

North East Region datiʋŋ anɛ Upper East region, ka li ya’ya’aŋ an eastern Ghana-Togo international border, ka li ya’dagɔbʋg an Northern region, ka li ya’tuona an Upper West region. North East region mɔr district nam ayuobʋ (6 districts).

Climate and vegetation

The North East Region mɔr kpi’emisi gat Northern Ghana sʋ’ʋlim nam la wʋsa, lin kpi’e nɛ Sahel nɛ Sahara la yɛla. Tɛŋ la siakid mɔɔg tita’am ka li kas-kas anɛ savanna ka mɔr tiis banɛ tun’e sawak ka ba sieba an tɛ’ɛs bɛɛ acacia nam. Nwadis piinɛ ayi nɛ nwadis anaasi la nii an ʋʋn. Li sɛɛʋng anɛ nwadisa ayuobʋ nɛ nwadis piinɛ yinne la tɛnsʋk ka li saa niib an wʋʋ 750 to 1050 mm (30 to 40 inches). Li tʋʋlig saŋa anɛ ʋʋn ka li waad saŋa mɛ anɛ yʋʋmpaal nwadig nɛ nwadis piinɛ ayi la ni. Amaa, sisiepiiltʋʋl Harmattan linɛ yit Sahara la da’ad nɛ lin yi nwadis piinɛ ayi la paae nwadisa ayi’ la pin’ilig). Li tʋligir nɛ li ma’ar nɛ an wʋʋ 17 °C (63 °F) yʋ’ʋŋ nɛ 47 °C (117 °F) nintaŋ.

Buudi malima yɛla

Nayiri an zugraani sʋ’oe Mamprugu traditional area kanɛ ka region la wʋsa paasi li pʋʋgin la. O mɔr na’ayikpɛɛmnam banɛ sa’an o. Nayiri mɔr na’akpɛɛmnam nɛ na’abibis banɛ ka o sʋ'oe ba. O na’am sʋ’ʋlim la zu’oe gaad North East Region nɛ tɛŋ la wʋsa. O na’abibis sieba an Wulugu Naaba, Wungu Naaba, Soo Naaba, Kulgu Naaba, Yunyoorana nɛ Bunkpurugu Naaba nɛ Zuarungu Naaba, Tongu Naaba, Sakuti.

Mamprusi bʋʋdi la zu’oe Municipality kan ni. Amaa, Dagombas, Bimobas, Konkombas, Talensis, Tampulma, Bissa, Mossis, Chakosis mɛ kɛŋi zin’in zin’ikan. Bʋʋdi malimanam ayi’ ka ba maan yʋʋm pʋʋgin, Damba Festival, nɛ Bugum Festival. District la dɔl wina nam bɛdegʋ ka banɛ gat an Kristo biis, Mɔɔm nɛ Ba'amaannib.[4]

Zin’ivɛnlla

White Volta nɛ Gambaga Scarp

Gambaga Escarpment

White Volta nɛ Red Volta Rivers

Ancient rock art dinɛ bɛ Gingana, Kpatiritinga, Jilik, and Tusugu

Nayiri Palace in Nalerigu

NaJeringa historic slave wall bɛ Nalerigu

Gravesites of ancient Mamprusi and Mossi kings in Gambaga

Zayaa Mosque/Shrine bɛ Wulugu

Ancient Koma Figurines bɛ Yikpabongo

Buyuori Cave bɛ Yikpabongo.[5]

Da’a diib

Nidib wʋʋ pisnii nɛ anu kɔbiga pʋʋgin (85%) anɛ kpaadib. Nidib pʋ zu'oe anina la anɛ sieba wien, ka sieba an tɛŋ la tʋʋlʋg yɛla.

Demographics

North East Region nidib pʋ zu’oe wala, ka bʋʋdi pian’ad banɛ ka ba pian’adi paas na’asaal anɛ Gur linɛ paas nɛ Niger–Congo language family, ka ba sieba an Mampruli, Tampulma, Bimoba, Kusaal, Dagbani, bɛɛ Konkomba. Mamprusi sʋ’ʋlim bɛnɛ Region nwa’ pʋʋg.

Pʋ’ʋsim

Nidib banɛ bɛ North East region la bɛdegʋ pʋ’ʋsʋdi Kristo biis pʋ’’ʋsim, mɔɔm pʋ’ʋsim nɛ bɛɛ Ba’amaannib pʋ’ʋsim.[6]

Din pʋ si’em

Region la tʋmmi ba tʋʋma nɛ dɔlisid local government system. Ka li anɛ ye, region la pʋdʋgi mɔr MMDA's nam ayuobu (ka li la’as nɛ an Metropolitan kai, Municipal nam ayi’ nɛ Assembly nam anaasi). District, Municipal bɛɛ Metropolitan Assembly, mɔri ba kpɛɛm ka onɛ an Chief Executive, zi'e gɔmena nɔba zug, ka nyɛ paŋi yi Assembly, linɛ ka li kpɛɛm an presiding member kanɛ ka Assembly man nam la mɛŋ gaŋ. Lin an siem zina nwa’:

Districts of the North East Region
# MMDA Name Capital MMDA Type Population
1 Bunkpurugu-Nyankpanduri Bunkpurugu Ordinary
2 Chereponi Chereponi Ordinary 55,932
3 East Mamprusi[7] Nalerigu Municipal 121,009
4 Mamprugu-Moagduri Yagaba Ordinary
5 West Mamprusi Walewale Municipal
6 Yunyoo-Nasuan Yunyoo Ordinary

Nintitada banɛ yi region la ni

Famous native citizens of North East region
# Citizen Settlement
1 Mahamudu Bawumia Nalerigu/Walewale
2 Solomon Naamliit Boar (MP) Bunkpurugu
3 Edward Mahama Nalerigu
4 Alima Mahama (MP) Nalerigu
5 Sagri Banbangi (MP) Walewale

Gbanvɛɛnsa

  1. https://citinewsroom.com/2018/12/28/referendum-residents-endorse-north-east-region-with-99-67-yes-vote/
  2. 2.0 2.1 https://citinewsroom.com/2019/02/12/nalerigu-selected-as-capital-of-newly-created-north-east-region/
  3. 3.0 3.1 http://www.presidency.gov.gh/index.php/briefing-room/news-style-2/703-creation-of-6-new-regions-in-the-hands-of-ec-ghanaians-president-akufo-addo
  4. https://statsghana.gov.gh/regionalpopulation.php?population=MTc0MTgzMzc0NC44NDk=&&NorthEast&regid=11
  5. https://northeastghana.com/
  6. https://web.archive.org/web/20180712212518/http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf
  7. https://www.myjoyonline.com/ghana-health-service-investigate-suspected-waterborne-disease-in-bunbuazio-community/