Wp/kus/Kusaal Nɛ Kusaas

< Wp‎ | kus
Wp > kus > Kusaal Nɛ Kusaas

Kusaal Nɛ Kusaas: Ghana mɔr buudi nɛ pian’ad bɛdigʋ. Kusaas anɛ buudi kanɛ paas buudbanɛ bɛ Ghana nwa’ ni la yinne. Ba yinɛ Ghana ya-nya’aŋ na. Ba sʋ’ʋlʋm zin’ig la yʋ’ʋr buon ye Kusaug ka ba pian’ad la an Kusaal. Kusaug teŋgbaʋŋ la yalʋŋ labisnɛ hali. Li tɔndnɛ nɛ Togo lɛbis ya-nya’aŋ nɛ Burikina Faso lɛbis ya-datiʋŋ. Kusaug mɛ tɔnd nɛ Nabirug Mɔ’ar la lɛbis ya-tuon baba, ka ya-dagɔbʋg ka li tɔnd Gamba zuor la.  

Sʋ'ʋlʋmnam

Kusaug mɔre sʋ’ʋlʋmnam ayuobʋ (6 District Capitals). Ba anɛ; Bɔk sʋ'ʋlim dinɛ an Bawku Municipal Assembly, Garu sʋ’ʋlʋm dinɛ an Garu District Assembly, Bundɔɔr sʋ’ʋlʋm dinɛ an Bunduri District Assembly, Pusug sʋ’ʋlʋm dinɛ an Pusiga District Assembly, Timpaan sʋ’ʋlʋm dinɛ an Tempane District Assembly nɛ Sabil sʋ’ʋlʋm dinɛ an Zebilla District Assembly.  Kusaal pian’ad la pʋnɛ zin’isa ayi. Ba anɛ Atuon dim Kusaal, ka li yʋ’ʋr buon ye Atuonɛd. Nɛ Agɔl dim Kusaal, ka li yʋ’ʋr buon ye Agɔlir. Amaa, ba bayi la wʋsa anɛ pian’auk yinne, ka ba kɔn’ɔb-kɔn’ɔb kae. Tuon dim ya’a pian’ad, Agɔl dim wʋm ka Atuon dim mɛ wʋmmi Agɔl dim pian’ad. Si’eli wɛligi ba bi’ela anɛ pian’ad vuud la bɛɛ kukɔr la ma’aa.  

Tuon dim Kusaal la pian’ad bɛnɛ Sabil sɔ’ɔlʋm nɛ Bʋndɔɔr sɔ’ɔlʋm lʋgʋsi’eba. Agɔl dim Kusaal la mɛ pian’ad bɛ Bɔk sɔ’ɔlʋm, Bʋndʋʋr sɔ’ɔlʋm, Pʋsʋg sɔ’ɔlʋm, Garʋ sɔ’ɔlʋm nɛ Timpaal sɔ’ɔlʋm. Li sum ka ti ba’ ye ba mɛ pian’ad Tuon dim Kusaal la bɛ Burikina Faso, Togo nɛ Nageria babsi’eba. Gbana pa’alya ye Kusabanɛ bɛ Burikina Faso, Togo nɛ Nigeria la kal kae fiini (Niggli 2017).  

Nidib Kal'

Kusaas kal Ghana nwa mɛ kae bi’ela. Nidib nɛ ya kaalʋg kanɛ da gaar yʋʋm tusa ayi nɛ piiga ni la da pa’al ye Kusaas kal da anɛ tusa kɔbistan’ nɛ pisnii nɛ anii nɛ kɔbisnu nɛ pisi nɛ atan’ (388,523) (2010 Population Census). Lina da anɛ Kusabanɛ da zin’i Kusati’ ma’aa ka banɛ da bɛ Kumaasi nɛ Ankara nɛ ba tɛ’kpɛmis da pʋ paasɛ.  

Nimbanɛ tʋn’ɔm pian’ad bɛɛ wʋm Kusaal Ghana nwa mɛ kae fiini. Kusaal sɔbʋg wada gbaʋ’ kanɛ ka ba buon ye “Orthograpy” la pa’al ye, yʋʋm tʋsi ayi nɛ piiga nɛ ayi sa’a la, nimbanɛ da tʋn’e pian’ad bɛɛ wʋm Kusaal da paae nidib tʋsa kɔbisnaasi nɛ pisnu (450,000), (Kusaal Orthography, 2012).  

Kusaas bɛdɛgʋ anɛ kpaarib ka sieba mɛ an karikinam tʋm nasaatʋʋma. Kusaas tʋʋmkpɛʋ’ anɛ kuab nɛ gʋ’ʋl. Ba bɛdɛgʋ kuadi ki, kawɛnna, mui, suma, nɛ diib buudi kɔn’ɔb kɔn’ɔb. Ba mɛ gʋ’ʋn niigi, bʋmis, pɛ’ɛs, bʋʋs, nɔɔs, kpin’ini nɛ yaan bʋnkɔnbid bɛdɛgʋ. Na’anam nɛ banɛ an kpan’as bɛɛ bʋndaanam la mɛ gʋ’ʋn widi nɛ na’adawana.

Kusaas mɔr na’anam nɛ tɛ’indaanam ka ba gʋri ba tɛmis la. Te’ wusa mɔr li na’ab nɛ te’indaan. Kusaas na’anam la kpɛɛm anɛ Bɔk na’ab. Onɛ gaansid ka lɛn diisid na’abanɛ kpɛlim la ka ba gudi ba temis la.

Kusaas ni’ yadda ye Wina’am bɛ, ka nɛ ba pʋ’ʋsidi O. Ba mɔr suoya bɛdɛgʋ dɔlisid pʋ’ʋsid Wina’am. Kusaas bɛdɛgʋ anɛ bada dim ka sieba mɛ an mɔɔm nɛ Ayisa pʋ’ʋsʋm biis. Bada dim la dɔlisidi ba wina bɛɛ bada la ni pʋ’ʋsid Wina’am. Ba mɔri tiis, kuga, kɔlis, bʋga nɛ ti’gbana ka ba an si’eli gʋri ba, ka maani ba bɔɔrʋm tisidi ba. Ba mɔr ninsɔ’ ka ba buoni o ye, tiŋgbandaan. Onɛ ɛnti kaanbi ba ti’gban la, ka maal on bɔɔd si’el wusa tisi o ka o di’e kɛ’ paae Wina’am san’an ka nɛ O maal bam bɔɔd si’el la tisi ba.

Kusaaug mɔr sakuya nɛ sibitinam bɛdigʋ. Li mɔr sakutitada banɛ ka ba buon ye kologinam la ayi’ nɛ sakurbaanlʋg bɛdɛgu. Sakutitada ayi la anɛ “Gbewaa College of Education” linɛ bɛ Punsug sɔ’ɔlʋm la nɛ Bawku Presbytarian Nurses Training College” linɛ bɛ Bɔk la. Li mɛ mɔr gɔmma sɛkondari sakuya bɛdigʋ nɛ asu’oe-m-mɛŋ sakuya bɛdɛgʋ. Nu’us tʋʋma zamisʋg sakuya nɛ bibaanlʋg sakuya la kal mɛ kae fiin Kusaaʋgɔ. Sʋ’ʋlʋm nam la wusa mɛ mɔri ba sibiti tita’ara nɛ sibiti bibis bɛ sʋ’ʋlʋm nam la wusa ni.  

Kusaal nɛ li nidib la yɛla nɛ an si’em nwa bi’ela. Sa’a nɛ ya’a pɔɔrim zugo, m na bas Kusaas nɛ yi zin’isa na nɛ ba pin’ilʋg si’em labaya la ka nya’a’. M bɔɔdnɛ ye ti keŋ tuon gɔs Kusaal pian’ad la zamisʋg nɛ di mi’ilim nyɔɔd bɛɛ sɔŋir nɛ an si’em tis Kusaas nɛ Ghana nidib wusa.

Gbamvɛɛnsa