Agwut ikpa ìre uwu ebọpbe isa ìtap ikpa mè ebi kè ofifi chieen̄ inu ìbekọt inyi ene etip. Ene môkọt ibọkọ etip chi sa me imọmọnọ ikpa ifuk mè ìre me isasa okop-ifuk ifuk. Inu òkup me agwut ikpa ìre: esese òjelek ikpa, ogugo, ifit ogugo, ogugo-ijọn̄, mgban̄gban̄ etip, ikpa olik, ikpa efufuk isibi, mok. Agwut ikpa ekup me esese oke. Usini mîsip kire agwut ge, usini mîmiin̄ kire otutuuk kè uwu, sà usini ere ikpele uwu owuwa inyọn̄ etapbe ikpa mè okop-ifuk mè ikasi ijot emen.
Adasi agwut ikpa ìkukup me ukot ikaan̄ ekare ere ekisun̄ akpọk ibat [clay tablets] echi egebe inu me abichi Kunifọm [Coneiform script] me ido Sumà [Sumer]. Ebi ikikween̄ inu ifolek inu echi mgbọ ukot ikaan̄ mîweek imun̄ ibe akpọk ibat cha ìkup akarake acha 2600 SK. Agwut ikpa ebi ene ekaan̄be inyi lek kiban̄ ìbene ikup me ido Giris me emen senturi go. Me emen senturi gweregwen, agwut ikpa òsisibi isi ichit ìre eyi Alikisendira mè eyi Kọnsitantinopulu. Me emen mgbọ ya si ke echili Agwut Ikpa eyi Timbuktu. Ebi usọ ifuk-ibot ekinanan̄a me otutuuk ere me linyọn̄ isi agwut ikpa cha isikikween̄ inu.
Ebi ìnanama mè iyaka ikikpọ chieen̄ me lek agwut ikpa mêkọt ire ife ebi mkpulu ido egobobe, môkọt ire uwu-ikpa ile, uwu mbubek mè ìre ebi ene ìkakaan̄ ulọk inanama mè iyaka ikipọ chieen̄ me lek kire mbubek. Agwut ikpa eyi ebi mkpulu-ido mè ìre uga uwu-ikpa enamabe, ekinama ufuna ebi kpebekọt ilep owuwa ikpa inyi lek kiban̄ (mè ìre ebi kpeweek ilelep owuwa ikpa ikecha) ekọt emun̄ ikpa mè etip òbotatap ubọk inyi ema isasa irọ ǹwèek kiban̄.
Me agwut ikpa geelek, mîkikaan̄ "ogwu-ikpa" òrere usọ me iweweek etip imun̄ mè isusun̄ etip me onineen̄ me ere ya. Ene ya môkọt itap ubọk inyi ebi inunu ere ya iniweek etip, ire ife cha kperiọọn̄ agan̄ ema ebenin̄ isiweek etip òkup ema me uyot. Mîkikaan̄ si esese ere òkup dii inyi ebi ìbefuk ikpa mè ìre ebi ìbekween̄ inu. Mîkikaan̄ si ere ebi ene ebekọt ikup me ukpa ikijeen̄ lek kiban̄ inu. Okop-ifuk ọmọwa si echi ebi ene mêkọtbe isa ìbọkọ etip òkup me agwut ikpa ya, mè ìre isasa ibọkọ etip me njin-etip.
Nrọnnye edit