Ijipiti ìre ido me Afirika agan̄ Inyọn̄. Îre ido òkup me kọntinenti iba. Ìwele inan̄a me Afirika agan̄ inyọn̄ mbum-ura isi ire agan̄ osiki ichep-ura me Esia. Ogogo-ijọn̄ [a land bridge] eyi <Peninsula> Saina ogbaan̄ Afirika itobo mèlek Esia. Ido yi ìre ge me Ido agan̄ Mediterenia. Okpọkọ-ijọn̄ Gaza mè Ijeren ekup me agan̄ inyọn̄ mbum-ura kan̄. Inu òkukup ikana ọmọ ìre: Ọfọ Okwaan̄ Akaba [Gulf of Aquaba] mè Okwaan̄ Anyiaan̄ me agan̄ mbum-ura; Sudan me agan̄ osiki; sà Libia okup me agan̄ ichep-ura kan̄. Me usaba Ọfọ Okwaan̄ Akaba ke ido Jodan okup; me usaba Okwaan̄ Anyiaan̄, ido Saudi Arebia; sà me usaba Okwaan̄ Ile Mediterenia ke Giris, Tọki mè Saipọrọs ekup, ubọk geelek îrebe ke ido cha geege kpeche okike ijọn̄ mèlek Ijipiti.
.svg)
Ijipiti ìre ge me lek ido echi mfufuk iman kiban̄ ojọn̄ọbe ichit. Mfufuk iman Ijipiti îjọn̄ọ isire emen mileniọm gweregwen re ini SK [6th-4th millenia BC]. Emọnọ ọmọ kire ere ichili-chieen̄ obenebe me linyọn̄. Ebi Ijipiti Ukot Ikaan̄ ere adasi ebi ìrorom abichi mè ikisa ige inu, ikiwop uko, ikichili ayaya ama me ere ebi ene kpeluk, ikifaka mfaka, mè ikikaan̄ mkpulu-ido òkitọ ikọ inyi otutuuk ene me ido [i.e. central government].
Esese ikpele inu enamabe igwook kire Ijọn̄-ufuun̄ eyi Giza mè Ikpele Sifinsi [Great Sphinx] kan̄, mè nriọọn̄ ama Memfis, Kanak, mè Iteke ebi Ubọọn̄, otutuuk ekijeen̄ òjelek ife ebi Ijipiti Ukot Ikaan̄ erebe mè inu ema ekọtbe irọ isan̄a isibi. Inu chi ìnikana ire inu echi owuwa ene me ifuk-ibot nrom ekidido ikọ ifolek. Inu ebi Ijipiti Ukot Ikaan̄ erọbe cha ìnikana inu gogolek inyi ebi Ijipiti ukot mgbọ keyi mè iyaka ikisa mgbaan̄-nriak itap me ido ya. Ijipiti mgbọ ya ìre ere-ibot inyi ebi Kiristien, ire, Isilam înitim ibọkọ ido ya me emen senturi jaaba. Mgbọ keyi ebi Musilim ewa ichit; ebi Kiristien kpeyaka iwa.
Bene me akọp mè senturi gweregwen si re akọp senturi iba, Ijipiti ìkup me irak mkpulu eyi Ijọn̄ Ubọọn̄ Otoman mè eyi Biriten. Ido Ijipiti eyi òkup mgbọ keyi ìbene me acha 1922, mgbọ ema ekaan̄be lek me erieen̄ gaalek inan̄a me ubọk ido Biriten mè inikana mkpulu ubọọn̄ [monarchy]. Ubọk geelek îrebe ke ema mîkaan̄ lek, ebi akọn̄ Biriten efofo isi ikikup me ido ya; owuwa ebi Ijipiti enenikichieek ibe ke mkpulu-ubọọn̄ ya ìre gwun̄ ikwaan̄ inyi mkpulu-usun̄ eyi Bìritèn. Inan̄a me lek akọn̄ utelelek [revolution] eyi 1952, ebi Ijipiti mînilap ebi akọn̄ mè ebi ibot ikwaan̄ eyi Biriten isan̄a me ido ya, mè ibọkọ Okolo Suwezi [Suez Canal]] isan̄a me ubọk ebi Biriten ikana inyi lek kiban, ilap Ogwu Ubọọn̄ Farouk mè ototun̄ ukan̄ kan̄ isan̄a me ido ya, mè itumu isibi ibe ke ido kiban̄ ìre mkpulu ebi ene [republic]. Me emen acha 1958, ido ya ogbagban̄ iriaak mèlek Siria ichili "United Arab Republic" eyi ògbugbugbọ igwook me acha 1961. Me otutuuk emen akọp acha go òsisik me emen òso senturi akọp iba, Ijipiti îmun̄ esese chieen̄ akọn̄ ògbaan̄ me lek ugwem ido, erumfaka, mè ifit-mkpulu [social and religious strife and political instability]. Ema mîtim owuwa akọn̄ me lek ido Ijeren me acha 1948, 1956, 1967 mè 1973, mè ibọkọ Okpọkọ-ijọn̄ Gaza ikaan̄ inire 1963. Me acha 1978, Ijipiti îtap ubọk me ikpa Mgbaan̄-nchieek eyi Camp David mè isan̄a ebi akọn̄ kiban̄ me Okpọkọ-ijọn̄ Gaza mè ichieek si ibe ke Ijeren ìre ido me lek kan̄.
Erumfaka eyi ido Ijipiti mgbọ keyi ìre eyi Isilam, sà Usem Arabu ore usem ido [official language]. Efit efie ene ge [100 million] eluk me ido ya, eya ore ido ebi ene ewabe me emen ichit me Afirika agan̄ Inyọn̄, me Etete Mbum-ura mè me Linyọn̄ Agan̄ Ebi Arabu. Ọmọ ore òso ita me lek ido ìmimiin̄ ichit me Afirika (isifuk Naijiria mè Etiopia isan̄a), mè ire òso akọp me ita ene ewabe ichit me emen me otuuk linyọn̄. Owuwa ene me ido ya eluk igba Okwaan̄ Nali ere òkakaan̄ ijọn̄ mêkọtbe iwop uko. Ebi ene kpeluk iwa me ntut agan̄ Èwê Sayara òrere agan̄ ilile me lek ijọn̄ ido Ijipiti. Inu òbelek ìkike-iba me lek ebi ìluk me Ijipiti eluk me ama-ile. Owuwa me lek ebi ife cha eluk me Kairo, Alikisendira mè esese ama-ile me agan̄ Otu-okwaan̄ Nali.
Ijipiti ìre ido ge me lek ebi kè ido ìkitọ ikọ me Afirika agan̄ Inyọn̄, agan̄ Etete Mbum-ura mè Linyọn̄ agan̄ ebi Musilim. Ugwem mbubek [economy] eyi Ijipiti ore òso ita òmimin ichit me Afirika mè ire òso akọp ini òmimin ichit me linyọn̄.
Ijipiti ìre ge me lek ebi kè ido ìchichili Ogbo Mgbambọp Ido, Non-aligned Movement, Ntitiin̄ Arabu, Ntitiin̄ Afirika, mè Ogbo Mgbaan̄-nrọ Isilam.
Erieen̄ ido yi okichieek me ukot ikaan̄ ìre "Km.t" (Kemet) òsisibi "ofifit ijọn̄."
Nrọnnye