Wp/wls/Hisitolia o 'Uvea mo Futuna

Ko te hisitolia o 'Uvea mo Futuna e e tapiki ki te hisitolia o Oseania. Ne'e 'uluaki tau mai ki 'Uvea mo Futuna te kau ositolonesia o te kūtuga Lapita lolotoga te 'uluaki ta'u afe ia mu'a o Kilisito. Ne'e kau 'Uvea mo Futuna i te 'u motu o Polinesia āfea o kaku ki te 'u 'uluaki sēkulo ia muli o Kilisito: ko te ha'u'aga aia a te kau polinesia (Havaiki) o nātou vaevae te lea e tahi mo te 'aga'ifenua e tahi. Faka'alu'alu te temi pea kamata fetogi te 'u lea mo te 'u 'aga'ifenua o te atu motu kae hoko pe te felogo'i mo te 'u motu e 'ovi mai (Toga, Ha'amoa, Fisi, Tokelau, Tuvalu...). E liliu 'Uvea ko he motu e fakalogo ki Toga o fetogi ai te aga'Ifenua o tona haha'i. Mole lava pule'i e te kau Toga te motu o Futuna ko ia ae ne'e lelei age te taupau o tanātou aga'ifenua pea mo felogo'i mo Ha'amoa.

Ne'e hoki tau mai te 'u pāpalagi ki 'Uvea mo Futuna i te 'u sēkulo 17 mo 18 kae ne'e tahitahiga tanātou omai ki te 'u motu. I te vaelua o te sēkulo 19, ne'e tali leva e te kau 'Uvea mo Futuna te lotu katolika ae ne'e aumai e te 'u pelepitelo falani. Pea kamata fakatahi'i ai leva te 'u motu o 'Uvea pea mo Futuna o ta'ofi ai te fai felogo'i māhani mo te 'u motu e fe'ovi age ki ai. Ne'e fakamo'oni i te ta'u 1887 te tohi tālaga ke malu'i 'Uvea mo Futuna e Falani (ne'e ko he kole tāfito ne'e fai e te 'u pātele falani) kae ne'e mole liliu ko he koloni totonu a Falani. O kaku mai ki te temi aeni, kei tu'uma'u ai pe te pelepelegesi o te felogo'i a te potu faka 'aliki, te lotu mo te pule'aga falani. Lolotoga te lua ta'u fakamālamanei, ne'e nofo'i 'Uvea e te kau sōlia amelika pea lahi te 'u fetogi ki te ma'uli a te haha'i. I te ta'u 1961, ne'e fakamo'oni ai te tohi lao ae ne'e vote'i e te kau 'uvea mo futuna ke liliu tanātou fenua ko he telituale falani. Talu mai te temi aia mo te 'olo a te haha'i 'uvea mo futuna o kumi ma'uli i Niu Kaletonia. I te 'aho nei kua tu'a tolu pe tu'a fā age te kaugamālie a te haha'i 'uvea mo futuna i Kaletonia i te kaiga e kei le'o fenua. Kua lahi te'u fetogi kua hoko i te fenua, mai te 'avahi a te 'u pilo gaue a te puleaga, te fakatu'u o te'u mala'e vakalele, 'uafu, 'ala ki te faka'aoga'i o te lea fakalani mo te fa'ahiga ma'uli fakapapālagi.

Fekumi fakahisitolia

Matapuna: te talatuku, te 'u pelepitelo mo te 'u fekumi i te kele

Ko te hisitolia o 'Uvea mo Futuna, telituale falani, ne'e gaue tāfito mai ki ai te kau falani. E tahitahiga te gaue a te kau poto e lea fakapilitania he ne'e gaue tāfito nātou i Toga mo Ha'amoa. Ne'e i ai pe ihi kau poto fakapilitania ne'e gaue mai ki 'otātou motu o hage ko Patrick Vinton Kirch i te 'u ta'u 1970 kae e tahitahiga. Ko te 'uluaki tagata poto ne'e ha'u o fai fekumi ki te ma'uli a te haha'i 'uvea mo futuna ne'e ko te amelika ko Edwin Grand Burrows i te 'u ta'u 1930. Ne'e ina puke te 'u hiva mo fagana o 'Uvea mo Futuna pea ne'e ina fai mo ni'i fakamatala ki te 'aga'ifenua o te 'u motu. Ko 'ihi tagata fai'ako i te potu o te hisitolia ne'e gaue tāfito ki 'Uvea mo Futuna o hage ko Frédéric Angleviel.

Talatuku

Ko 'Uvea mo Futuna ko fenua e ma'uhiga ai te talatuku. Ia mu'a o te tau mai a te kau papālagi, ne'e mole he hisitolia tu'u pepa kae ne'e lahi te 'u fakamatala ne'e tuku fakaholo e te 'u kui. Ko te 'u fakamatala o te temi mu'a e fai i te 'u 'afi'afi fai kava pea toe fakamanatu i te 'u to'oto'oga fakafenua. Ko he talatuku e mole tu'u ma'u he fetogi te fai fakamatala pea kehe mo te ma'u a te takitokotahi. Ko 'ihi fakamatala ko ni fāgana pe ia pea ko 'ihi atu e faka'aoga'i o fakamo'oni o he tu'ulaga pe ko he mālō a ni kutuga i he koga ne'e hoko i te temi mu'a.

I 'Uvea mo Futuna, ne'e fakatu'u pepa e te kau pātele he koga o te talatuku. O hage ko te tohi ne'e fai e pātele Henquel, Talanoa ki 'Uvea nei. Ne'e ina tohi faka'uvea te 'u hako mo te hisitolia a 'Uvea talu mai te temi mu'a. Ne'e falala pātele ki te 'u fakamatala ne'e ina logo mai 'ihi fāmili 'aliki o te temi ne'e mauli ai o ina fakahoko tana gaue fai tohi lolotoga ta'u e 30 (1889-1910). E mahino mai te 'u gaue fekumi a Sophie Chave-Dartoen (2017) ne'e ko te tohi aeni a pātele ne'e faka'aoga'i tāfito e te kau pelepitelo ki te tekeni o tānatou gaue mo pule i te fenua. Ko ia aena e ma'uhiga te fa'ahiga kumi logo e fai, te fakatu'u epa mo te hiki fakafalani o te 'u gaue fekumi e fai i totātou fenua.

Tohi a te kau papālagi

Ko te 'u fakamatala ne'e fai e te kau papālagi ne'e fai folau vaka mai ko te 'u 'uluaki tohi aia o 'uhiga mo te ma'uli i 'Uvea mo Futuna. Ne'e 'uluaki omai te 'u papālagi ki Futuna i te 1616 pea ki 'Uvea i te 1767 ko ia aena e tou ma'u pe o 'uhiga mo te temi mu'a mai te talatuku mo te 'u fekumi e fai i te lalo kele. E higoa'i e Frédéric Angleviel te temi ae ne'e mole he hisitolia ne'e tu'u pepa ko te hisitolia mu'a o Oseania.

Ne'e uluaki tu'u pepa te hisitolia o 'Uvea mo Futuna 'uhi ko te 'u pelepitelo ne'e omai o fakahoko tanātou gaue fakamafola o te evaselio i te vaelua o te sekulo 19: Ne'e tau mai te 'u pelepitelo o nātou ako te 'u lea fakafenua pea foli i te loto fenua o nātou tohi te atu koloa fakanātula, fakasosiale mo fakafenua ne'e mamata ki ai. Ne'e lahi te 'u koga ne'e fakapalatahi e nātou i tanātou manatu fakamatāpule mo fakapelepitelo. Ne'e mole mahino lelei ki te 'u aga'ifenua fakapolinesia pea ne'e ko faiga'i tāfito e nātou ke liliu te fenua ko he fenua katolika. Ko ia ae e lava pe ke tou 'ui ne'e i ai pe te 'u ki'i tōtō o te 'u tohi ne'e ma'u mai te 'u pelepitelo kae e aoga tāfito kia kita e fia mahino ki te hisitolia o 'Uvea mo Futuna, o hage ko te 'ui a Claire Laux: Ko te 'u matapuna o te [hisitolia o Polinesia] e kei ma'u pea tou falala ki ai ne'e tohi e te kau matāpule.

Ko te hisitolia o te temi malu'i o te pule'aga hau e Falani (1888-1961) pea o te telituale falani e lahi teu tohi ne'e fai ki ai, o hage ko te 'u pepa fakatukuholo o te pule'aga mo te tohi a Moseniolo Alexandre Poncet, Histoire de l'île Wallis. Tome 2: Le protectorat français" ae ne'e toho pepa e te kautahi o nātou e gaue mai ki Oseania i te ta'u 1972.

Fekumi i te kele (ta'u 1980)

Ne'e fakahoko te 'u fekumi i te kele i 'Uvea, Futuna mo Alofi e te kau gaue a te ORSTOM mo te CNRS ne'e taki e Bernard Vienne, Daniel Frimigacci pea tokoni ki ai ia Jean-Pierre Siorat mo Christophe Sand i te 'u ta'u 1985 mo 1986. Ne'e ko he 'u gaue ma'uhiga ki te ilo'i o te hisitolia o te 'Uvea mo Futuna. Ki te fafine fai ako aeni ko Sophie Chave-Dartoen, kei lahi te 'u fekumi i te kele e tonu ke fai ke tou mahino ki te laka ki mu'a o te ma'uli fakafenua o 'Uvea mai te osi o te fa'u ipu Lapita (sēkulo 4) ki te laga o te 'u kolo mo nofo'aga lahi (sēkulo 15-16).

Fekumi fakalaulahi: te hisitolia o te aga'ifenua

Ko nātou e fai fekumi ki 'Uvea mo Futuna e falala ki te 'u gaue fai fekumi i te kele, te sienesia o te 'u lea pea mo te talatuku fakafenua: ko te gaue aia e fakahoko e Bernard Vienne mo Daniel Frimigacci pea higoa'i ko te hisitolia o te aga'ifenua.

Manatu fakapapālagi mo fakapolinesia o 'uhiga mo te hisitolia

Ne'e fetogi te fakakaukau a te kau 'Uvea mo Futuna ki te ma'uhiga o te temi talu mai te hake o te lotu. Ne'e fakahigoa te temi mu'a ko te temi pagani: ko te 'u me'a fuli ne'e hoko ia mu'a o te lotu katolika ne'e valoki. Ki te fafine fekumi hisitolia mo aga'ifenua aeni ko Françoise Douaire Marsaudon, ne'e loto e te kau pelepitelo ke galo'i pe valoki e te kau 'Uvea mo Futuna tanātou hisitolia. I te 'aho nei, mole kei hoko palalau kita ki te 'u laumālie o te 'u kui, (...) he ko he liliu ki he temi fakapo'uli o te hisitolia: te temi pagani. E hage (...), ko he fakafisi ki te temi mālama, ae ne'e kamata aki te fakamāfola o te evaselio.

Ko ia aena, e lava 'ui pe e koga lua te gaue a te 'u pelepitelo i te hisitolia o te 'u fenua polinesia: Ne'e gaue te kau pelepitelo ki te fakapuli o te 'u aga fakafenua āfea kae ne'e mamata tonu mo fakamatala te'u agaaga fai o te temi mu'a.

Higoa o te fenua

Ko 'Uvea mo Futuna ko te higoa o te pule'aga malu'i falani (1887) mo te telituale talu mai te 1961. Ko motu e tolu e kau ai: 'Uvea, Futuna mo Alofi. Ia mu'a o te sēkulo 19, ne'e mole tāpiki 'Uvea mo Futuna, ko ia aeni e fakamatala i heni te hisitolia o te motu taki tokotahi.

Mai te Lapita ki te 'u Polinesia

Fakahaha'i: te 'u Lapita

Ko te 'u 'uluaki haha'i ne'e oma ki 'Uvea mo Futuna ne'e ko te 'u 'ositolonesia o te kūtuga Lapita. E kau otātou 'u motu pea mo Toga mo Ha'amoa i te 'u fenua polinesia āfea (Kirch mo Green 2001).

Ko te 'u 'uluaki haha'i ne'e ma'uli i 'Uvea mo Futuna ne'e ko ni haha'i ositolonesia mai te fa'ahiga Lapita.

Ne'e ko te nofo'i o te Pasifika ne'e fai i temi e lua. I te 'u ta'u 40 000 ia mu'a o Kilisito, ne'e tau mai ni haha'i mai te saute-esite o Asia ki Niukini pea i te 'u motu o Pisimake. Ko te lua fai ne'e hoko ia mai te 'u ta'u 1500 ki 1100 ia mu'a o Kilisito: ne'e ko ni ositolonesia ne'e tau mai mo anātou faiva fa'u ipu. Ko te 'u ipu taulekaleka aeni ne'e higoa ko Lapita, o fakahigoa ki ai te lanu o nātou ne'e hoki tau mai mo anātou 'u fānau mo te haha'i ne'e kua nonofo i te 'u motu alā.

I te ta'u 1110 ape ia mu'a o Kilisito, ne'e olo ihi Lapita ki te atu motu o Salomona. Lolotoga sēkulo e 2, ne'e hoko atu tanātou fai folau vakalā i te moana Pasifika o au ki Vanuatu, Niu Kaletonia, Polinesia uesite (Ha'amoa, Toga, 'Uvea mo Futuna).

Ko te fenua polinesia āfea

Ko te Polinesia āfea i te 'uluaki ta'u afe (mole kau ai Fisi)

Hili sēkulo e 5-7, pea mavae kehe leva te haha'i polinesia mai te kau lapita ae ne'e nonofo i Melanesia. E mahino mai te 'u gaue a Patrick Kirch mo Robert Green (2001) i te fai fekumi i te kele, te fakasiosio o te 'u aga'ifenua mo te 'u lea ko 'Uvea, Futuna, Toga mo Ha'amoa ne'e kau ki te fenua polinesia āfea. Lolotoga sēkulo e 7, i te 'uluaki ta'u afe ia mu'a o Kilisito, ne'e ko te 'u motu aeni ne'e aga'ifenua tahi pea ne'e faka'aoga te lea e tahi ko te polinesia mu'a. E kau 'Uvea mo Futuna i te potu aeni ko Havaiki, ae e 'ui e te kau Polinesia ko te ha'u'aga aia o anātou 'u kui.

Ne'e tokosi'I te 'u kūtuga polinesia o te temi 'aia kae ne'e kua fakatu'u e nātou ni fa'ahiga aga'ifenua ne'e kua fakatokatoka. Ne'e mole kaku leva ki te u agaaga fai a te 'u aliki o te 'u motu polinesia lahi o te potu esite mo noleto kae ne'e kua 'osi fakatoka te nofo fakafenua o te temi aia.

Ko te 'u polinesia āfea e poto lelei i te gaue kele mo fai folau vaka. Ne'e tau pe ki he kele o gaue'i pea mo tō ai magisi kehekehe (talo, 'ufi...) i ne'e mo'i kele lelei. E fetogi ai te 'ulufenua o puli ai ihi manu mo ihi fa'ahiga kele. E toe gelu mo toe kai 'umu nātou. Kei fai pe te 'u 'umu e te kau 'Uvea mo Futuna i te 'aho nei. E toe faka'aoga'i e te haha'i te niu mo'o kai pea mo fai aki te mo'i lolo.

Talu mai te temi aia, ne'e kamata faka'aoga'i e te kau 'Uvea mo Futuna te mo'i lau lafi mo'o fai aki te gatu pe ko te siapo. E mahino mai te 'u fekumi a Kirch mo Green ne'e mole lahi te 'u me'a tau ne'e ma'u mai te temi aia o 'ui e naua ne'e lagi mole lahi te 'u tau i te 'u temi aia. Ko te haha'i o te temi aia ne'e nonofo tahi i te 'u mo'i kele o tanātou kaiga o fai ai mo tanātou lotu āfea. Ko te 'u kutuga aia ne'e tupu mai te kui e tahi pea ne'e taki e te 'u matu'a. Ne'e ui e Sophie Chave-Dartoen, ko te 'u koga aia ne'e toe fakamo'oni e te 'u 'uluaki fakamatala ne'e fai e te 'u papālagi i te 'u ta'u kua hili mai.

Ko 'Uvea mo Futuna ne'e felogo'i mo fe'ave'aki koloa mo te 'u motu ae o Polinesia (Toga, Ha'amoa, Tuvalu, Tokelau...) mo Fisi o kaku ki te tau mai a te kau pātele papāgi i te vaelua o te sekula 19. Logo lā te fe'ovi a Futuna mo 'Uvea ('aho 1-7 te fai folau vaka tafa'aga), ne'e kehe ana hisitolia: ne'e hoki tau mai te kau papālagi o fakatahi ai leva te'u motu e lua o fakalogo ki Falani (pule'aga malu'i pea telituale falani).

Felogo'i a 'Uvea mo Futuna mo Ha'amoa pea mo Toga

Ne'e ko te lea fakapolinesia āfea ne'e liliu leva ko maga e lua o asi mai ai te vahe lua a te haha'i i te temi aia.

Kia Christophe Sand, ne'e ko kūtuga e lua ne'e hifo mai te 'uluaki haha'i polinesia:

• Te kūtuga polinesia tāfito ae ne'e kau ai Ha'amoa, 'Uvea, Futuna, Niuafo'ou, Niuatoputapu mo Tafahi.
• Pea mo te tahi kūtuga i te potu saute: te atu motu o Toga.

Ko maga e lua o te lea fakapolinesia āfea e ma'u i te temi aia. Ne'e te'ite'i tatau te lea mo te aga'ifenua a 'Uvea mo Futuna mo te 'u motu e 'ovi mai, tāfito ia Ha'amoa mo Niuatoputapu. E mahino mai te talatuku a Ha'amoa ne'e 'uluaki nofo'i te motu o Savai'i e ni haha'i 'uvea. E manatu e Christophe Sand ne'e laga te 'u kolo o 'Uvea o mulimuli ki te agaaga fai a Ha'amoa.

Ne'e puli leva te aga'ifenua fenua ha'amoa i 'Uvea i te tau mai a te kau toga i te 'u sekulo 15 mo 16. Lolotoga te temi aia, ne'e lahi te fai folau a te kau Toga ki te 'atu motu o Polinesia uesite o nonofo mo pule ai. Ne'e higoa'i e ihi kau poto o te hisitolia polinesia te temi aia ko te kamata'aga o te pule'aga tui o Toga i te 'atu motu ne'e fe'ovi mo ia. Ne'e tau mai te kau Toga ki 'Uvea o fakahokohoko tanātou aga'ifenua. Toe fetogi mo te lea faka'uvea he ne'e lahi te 'u kupu toga ne'e kamata faka'aoga'i. Ne'e ma'uhiga 'aupito te kau Toga i te hisitolia o 'Uvea.

Ko Futuna ia ne'e mole lava mālō mo nofo ai te kau Toga. Ne'e taupau e Futuna tana aga'ifenua āfea pea mo tana felogo'i mo Ha'amoa. Ko te 'u aliki hau o Alo e omai nātou mai Ha'amoa (ha'a Fakavelikele). Ne'e tokalelei te kau Ha'amoa mo te kau Futuna. E tatau te 'u fale au e ma'u i te motu aia e lua. E mahino mai ia Christopher Sand, ne'e kehe pe te nofo fakafenua mo faka'aliki a Futuna mai Ha'amoa he ne'e mole pule mai ki Ha'amoa.

'Uluaki felave'i mo te kau papālagi

'Uluaki papālagi ne'e folau mai

I te pāki aeni o te ta'u 1618, e fakahā ai te kau gaue a Willem Schouten e feholaki mai te 'u vaka futuna.

I te 1767, ne'e fakalaka te kapiteni pilitania Samuel Wallis i te vaha o 'Uvea pea ina fakahigoa'i te motu ki ai.

Ko te 'uluaki felave'i a te kau Futuna mo te kau papālagi ne'e hoko i te 1616: ne'e ko te 'u tagata holani ko Willem Schouten mo Jacob Le Maire i tana 'u vaka ko Eendracht (350 tone) mo Hoorn (100 tone) ne'e tau ki Futuna i te 'aho 22 o Maio 1616. Ne'e fakahigoa te 'u motu ko Futuna mo Alofi ko Hoorn e naua ko he fakamanatu o tana kolo ko Hoorn. Nee nonofo 'aho e 8 ape i Futuna pea toe hoko atu tana folau ki Niukini mo Moluka. Ne'e tau ma'u Louis-Antoine de Bougainville ki Futuna i te 'aho 11 o Maio 1768 pea ne'e ina fakahigoa te motu ko te fānau pulinoa o te Pasifika 'uhi ko tona tu'u mama'o.

I te 1767, ko te kapiteni pilitania ko Samuel Wallis ne'e fakalaka i te vaha o 'Uvea pea ne'e ina fakahokohoko te pāki o te motu o ina higoa'i ko Wallis Island.

I te 1781, ne'e fakalaka te vaka sepania ne'e taki e te kapiteni Francisco Antonio Mourelle de la Rúa i 'Uvea o ina fakahigoa'i te motu ko Consolación (fakafimālie). I te 'aho 5 o Aukusito 1791, ko te kapiteni Edward Edwards ne'e fakalaka i 'Uvea i tana folau kumi a te kau tautai o te Bounty. Ne'e ina faiga'i ke foaki me'a 'ofa ki te kau 'Uvea kae ne'e hola matataku nātou.

E tu'u mama'o 'Uvea mo Futuna mai te 'u ala fai folau a te 'u vaka papālagi i te Pasifika. Ko ia aena ne'e faigafua age te taupau o ana aga'ifenua he ne'e tahitahiga te omai a te kau papālagi o hage ko 'ihi motu polinesia i te temi aia. Pea ne'e mole liliu te 'u motu ko he koloni totonu 'uhi ko tana mama'o.

I te temi ae ne'e 'uluaki tau mai ai te kau papālagi ne'e mole kaugamālie te haha'i i te fenua. Ko te fakafuafua a Patrick Kirch ne'e ko toko 4 000 ape te haha'i i 'Uvea pea toko 2 000 ape i Futuna. Ne'e mole tatau ia mo Toga i te temi aia he ne'e toko 40 000 nātou te haha'i i ai.

Ko te sio a te kapiteni Cook i te ta'u 1773 ki te motu o 'Uvea. E 'asi ai te motu o Nukufotu i te faha'i hema o te pāki.

Temi o te kau gelu tafola'a mo te kau tautai feholaki

I te 19 sēkulo, ne'e tau fai folau mai ki Mu'a te 'u vaka papālagi. I te 1831, ne'e faiga'i e he matāpule fai koloa ke nofo i Nukuatea, i te mu'a 'ava o Honikulu.

Lototoga te 19 sēkulo, ne'e omai he kau tagata tautai feholaki ki 'Uvea mo Futuna. E 'ui e Frédéric Angleviel ne'e ko te 'uluaki vaka papālagi ne'e tau mai ki 'Uvea i te 1825 pea muli mai mo he kau gelu tafola'a i te 1828. 'Uhi ko tanātou fai koloa mo te 'u mātapule, ne'e ma'uhiga te kau 'aliki o Mu'a o fakataupiepie mo te pule'aga o te hau. Lolotoga te temi 'aia ne'e toe omai o nonofo fualoa i 'Uvea mo ni kau tautai papālagi. Ne'e nātou kau ki te ma'uli fakafenua o 'Uvea kae ne'e kei nofo pe nātou mo tanātou 'uhiga matāpule. Ne'e felogo'i mo te kau 'uvea pea fakahoko lea mo te kau folau papālagi. Ne'e toko si'i (10 ape) pea ne'e fai folau i te vaha o 'Uvea, Futuna mo Fisi pea mo 'ohoana 'Uvea pe Futuna.

I te ta'u 1830, ne'e tau mai ki 'Uvea te tagata fai koloa vaihi hafekasi sepania ko George Marina (pe Manini). Ne'e ina ave ia te 'aliki ko Takala mo ni kau haha'i fafine 'uvea ki Vaihi, o liliu mai mo ana kau gaue tae funafuna i te ta'u 1831 o nofo i te motu o Nukuatea. Ne'e ina totogi te motu mai ia Takala aki te 'u koloa papālagi (hele, toki, kie mo 'ihi atu me'a). Ko Manini mo ana kau gaue ne'e nātou fakatu'u te fo'i api lahi, te fale teuteu'u o te 'u funafuna pea mo te 'u fale nofo a te kau gaue. Ne'e 'ui e te kau papālagi ne'e ko tanātou mo'i kele a nātou pe ia, o tupu ai tanātou tokakovi mo te kau 'Uvea. Ne'e olo Manini mo tana kau tagata o tau mo te haha'i o te hau, o mate ai te tokolahi. Ne'e fakanofo leva Takala ke hau pea maumau'i mo te matagafua o te kau 'aliki o Hahake o fakapopula'i nātou. Kae ne'e mole tali e te haha'i o 'Uvea ke hau ia Takala pea toe fakanofo ia Vaimu'a Takumasiva ki te tu'ulaga. Ne'e matehi ia Manini mo tana kau tagata i te faka'osi o te māhina o Sanualio 1832.

Paaki a te 'u vaka 'uvea e faka'ovi ki he mānua falani i te ta'u 1900.

I te 'aho 26 o Malesio 1832, ne'e tau mai ki 'Uvea te vaka gelu tafola'a pilitania ko Holdham. Tupu ko te kaiha'a o te 'u mutume'a a te kau tautai e te kau 'uvea, ne'e maumau'i te kolo o Fagatoto e te kau papālagi o nātou tau mo te haha'i o te kolo. Ne'e toe konahia mo te kapiteni o te vaka o ina lau e ina fia matehi te hau. 'Uhi ko tanātou aga pau'u, ne'e maliu leva Takala mo ana haha'i o tau'i te vaka i te 'aho 12 o Apelili o nātou te'ite'i matehi fuli te kau tautai o te vaka aki tanātou 'u toki mo fana. I te 'ala 'uhu ake pea ma'u e he vaka 'amelika te kau mate o fakahā age te koga ki he mānua pilitania ko te H.M.S Zebra. Tau mai te vaka aia ki 'Uvea i Sunio 1832 o tau mo te kau 'uvea o mate ai ia Takala. Ne'e tali leva te kau pilitania e Lavelua pea fakaliliu e te kau 'uvea te 'u koloa ne'e kaiha'a mai te vaka pilitania. Ne'e ko te agatu'u a Manini ne'e mole galo e te kau 'uvea o tupu ai tanātou mole falala ki te kau papālagi ne'e muli age ki ai.

Kia Frédéric Angleviel. ne'e tau mai te kau papālagi ki 'Uvea pea kamata fetogi ai te ma'uli fakafenua a te kau 'uvea aki te faka'aoga'i o ni koloa fo'ou ('ukame'a, fana,sio'ata, kie), te fakahū o ni manu fo'ou (hōsi, pipi, pusi), te fetogi o te lotu, te nofo fakafenua, fakapolitike mo fakasosiale o te motu pea mo te 'asi mai o ni mahaki fo'ou.

Ne'e tokosi'i te kau papālagi ne'e nonofo i 'Uvea mo Futuna lolotoga te sēkulo 19 o kaku ki te tau mai a te kau pelepitelo katolika.

Te hake o te lotu katolika i 'Uvea mo Futuna

Maga lotu mai Toga (1835-36)

Ne'e ko te Tu'i Toga ko George Tupou I ne'e papitema'i i te lotu potelesita mai Pilitania pea ne'e ko tana faka'amu ke fakamafola te lotu fo'ou ki te 'u motu ne'e fakalogo ki Toga lolotoga te sēkulo 15: Lotuma, Niue, Lau (i Fisi) mo 'Uvea. Ne'e faiga'i i te ta'u 1835 e te 'aliki o Niuatoputapu ko Gogo Ma'atu aki tana 'uluaki folau ki 'Uvea pea papitema'i ai te toko 80. Kae fakafisi Lavelua ki te pule a Toga o liu matehi fuli te kau Niua. Toe fakahoko mo te tahi folau mai Toga pea toe kapu e te kau 'Uvea o fai te pule'aki aeni e te kau 'aliki ke tapu te aumai o he lotu fo'ou e he tahi 'u haha'i o te Pasifika: Mole tonu ke aumai te lotu a te kau papālagi ki 'Uvea nei e te kau Toga. Ka kua tonu ke mai he lotu papālagi pea ma'ua ke talanoa'i mu'a ea hoki tali. (Henquel, 1908).

Temi o te pule'aga malu'i (1888-1961)

Kamata'aga o te pule'aga malu'i

'Uluaki kole ne'e mole tali (1842-1847)

Lolotoga te sēkulo 19 i Oseania, ne'e fehokosi ai te 'u pule'aga eulopa i te potu o te sōlia, te fai koloa mo te lotu.

Tupu ko te kau pātele falani, ne'e fai he 'uluaki kole a te 'alikihau 'uvea ke malu'i tona fenua e Falani i Fepualio 1842 pe ne'e faka'au tana tohi ki te atu kapiteni ne'e tau age ki 'Uvea ke nātou fakakaku ki Falani. Ki te sio a Jean-Claude Roux, ne'e faiga'i e te kau pātele ke puipui nātou e te solia tai o Falani o tupu ai tanātou 'ulufi te ma'uli fakafenua o 'Uvea mo Futuna. Ne'e amanaki e te solia o te tai o Falani ke fakagafua te fe'alu'aki o ana vaka i te vaha o te Pasifika aki te fakatu'u o he taulaga vaka i 'Uvea mo Futuna.

Kae ne'e fakafisi Falani ki te 'uluaki kole ne'e fai age e te hau o 'Uvea 'uhi ko tana tokakovi mo Pilitania i Tahisi (koga ne'e hoko kia Pritchard). Ko ia ae ne'e ta'ofi fakatemi e Falani tana fakatu'u o ni pule'aga malu'i i te Pasifika mo'o fakana'a te loto a te kau Pilitania.

I te 'u ta'u 1880, ne'e maliu leva te nofo fakapolitike mo fakavahafenua o Falani. Kua toe fakasiosio e te pilo fakaminisi o te atu koloni ki te nofo a 'Uvea mo Futuna pea ne'e kua toe nofo hoha mo te kau 'Uvea tupu ko te fia liliu a te kau Toga o nonofo i 'Uvea. I te 'u ta'u 1881 mo 1884, ne'e toe fakafo'ou te kole a te 'alikihau o 'Uvea ko Amelia Tokagahahau (ofafine o Lavelua Soane Patita Vaimu'a) ke malu'i tona fenua e Falani. Pea tali tana kole e Falani i te ta'u 1886.

Fakatu'u o te pule'aga malu'i (1887)

I te fakamatala aeni o te nusipepa vaihi ko te Honolulu Star-Advertiser, e fakatu'ania te to'o o te mālohi o te fenua e Falani i te 1913 kae ne'e fakamulimuli pea ne'e mole hoko.

I te 'aho 22 o Sunio 1913, ne'e fai he toho fuka a te kau sōlia o te mānua falani ko te Kersaint i Sagato Soane o faka'iloga aki te to'o o te mālohi o 'Uvea mo Futuna e Falani. Kae ne'e ko he pule'aki ne'e mole fakamo'oni e Falani i te 1922.

Ne'e fakamo'oni e Lavelua Amelia te tohi malu'i o tona fenua pea tali e Falani i te 'aho 5 o Apelili 1887. I te 'aho 29 o Novepeli o te ta'u aena, ne'e toe kole e te 'u alikihau o Sigave mo Alo ke toe tapiki ki Falani. E kei pule pē te 'u 'alikihau o Futuna mo 'Uvea ki anātou 'u haha'i fakalogo. Mole ko he to'o fakakinau ia o te fenua. Ko te 'uluaki lesita o Falani ne'e tau ki 'Uvea i te 1888 pea fakatu'u ai mo te pule'aga malu'i o 'Uvea mo Futuna.

Ne'e tāpiki 'Uvea mo Futuna ki Falani i he temi ne'e fakataupiepie ai Falani mo Pilitania, hili te to'o o Fisi e te kau Pilitania i 1874. Ne'e liliu leva 'Uvea mo Futuna o pule'aga falani he ne'e loto ki ai te kau pātele katolika ne'e ma'uli ai.

E lahi te 'u felogo'i e hoko i te vaha o Niu Kaletonia mo 'Uvea mo Futuna kae ko telituale falani e kehe.

Tohi malu'i o te 1910 mo te faiga'i ke pule tokotahi ia Falani (1913)

Ne'e fakamo'oni he tohi tālaga fo'ou te pule'aga malu'i i te 'aho 19 o Maio 1910. Ne'e ko he tohi ne'e faka'aoga'i o kaku ki te 1961 pea ne'e ina fakasi'isi'i te mālohi a te 'alikihau mo te lotu kae mālohi age te lesita. Ne'e kole e te hau o 'Uvea i te ta'u 1913 ke pule tokotahi Falani, i tana muli ki te lesita Victor Brochard kae ne'e mole iku. I te ta'u 1917, ne'e vote'i e te Fono fakatepite ke liliu 'Uvea mo Futuna ko he koloni kae i te ta'u 1922, ne'e fakafuafua e te pule'aga falani ne'e totogi kovi fau te fakatu'u o he koloni pea fakafisi te fono a te kau sena ki te lao i te ta'u 1924.

Pule'aga falani, lotu katolika, 'aga'ifenua

I Futuna

Ne'e mole he pule'i fakahagatonu o 'Uvea mo Futuna e Falani he ne'e tokaga tāfito te lesitā ki te 'u felogo'i fakavaha'a pule'aga. Ne'e nofo te lesitā i 'Uvea pea tahitahiga tana fai folau ki Futuna. Ne'e mole pule Falani ki Futuna 'uhi ko tana mama'o. Ne'e hoki fakatu'u te pilo o te pule'aga falani i Futuna i te ta'u 1959. Ne'e tahitahiga te 'u tohi ne'e fai ki Futuna i te temi aia kae ilo'i lelei age te hisitolia ia o 'Uvea o tupu ai te 'ui ae e siakina te motu o Futuna. Kei tatau pe lā i te 'aho nei te nofo a Futuna mo 'Uvea.

E mahino mai te 'u fekumi a Frédéric Angleviel ne'e fetau aki pe te 'u pule'aga hau o Futuna lolotoga te sēkulo 19. E mole fualoa te nofo a he aliki hau i Futuna i tana tu'ulaga he fakahifo vave, hili pē ta'u e si'i pē mahina e si'i. Ne'e ko he koga ne'e tau fai pē i Futuna: mai te ta'u 1900 ki te ta'u 1960, ne'e toko 20 te 'u hau ne'e fakahoahoa i Alo pea toko 13 i Sigave.

I 'Uvea

Pātele o te kautahi o Malia mo seminalio i Lano, i te ta'u 1890 ape.

Lolotoga te temi o te pule'aga malu'i, ne'e faiga'i e te lotu pea mo te lesitā falani pe ko ai ae mālohi age ia naua. Ne'e i ai ni'i temi ne'e tekeni te potu faka'aliki ki te lotu pea 'ihi atu temi ki te lesitā. Ia mu'a o te tau mai o te lesitā Viala i te 1905, ne'e tau fetogi te kau lesitā. Pea fakamulimuli pea nofo ta'u 4 te kau lesitā. I te 1906, ne'e kole e Lavelua ke ha'u he toketā o gaue mai ki 'Uvea.

Ko te temi mai te 1831 ki te 1901 ne'e tokalelei ai te fenua: ko alikihau e nima pē ne'e fakahoahoa lolotoga te temi aia, pea ne'e ko Lavelua Amelia Tokagahahau ne'e afio lolotoga ta'u e 24 (1869-1895). I te kamata'aga o te sēkulo 20, ne'e faigata'a te nofo fakafenua i 'Uvea.

Ma'uli faka'ekonomika

Lolotoga te 'uluaki tau fakamālamanei, ne'e mole kau 'Uvea mo Futuna i te 'u fetau mo te 'u fetogi fuli ne'e hoko i ihi atu fenua (mape: ko Oseania i te 1914).

Ko te niumatu'u ne'e ko te gata'aga aia o ni koloa o 'Uvea mo Futuna ne'e fakatau ki tu'apule'aga.

1946-1961: ko he temi fetogi

Faigata'a'ia fakapolitike talu te 1945

Hili te lua tau fakamalamanei, ne'e lahi te 'u faigata'a'ia fakapolitike ne'e tau mo te ha'a lotu, te pule'aga mo te nofo faka'aliki. Ne'e fakahoahoa 'alikihau e 5 i Sagato Soane mai te 1945 ki te 1959 i 'Uvea, o fakahā ai te tokakovi o te nofo fakafenua.

Ne'e fakatu'u te fakatahi'aga falani i te 1946 kae ne'e mole hona iloga i 'Uvea mo Futuna, mai tona 'alu'aga ae ne'e ko he telituale ne'e kei mālohi ai te aga'ifenua mo te 'u tu'utu'uni a te kau 'aliki ki te ma'uli.

'Uvea mo Futuna, telituale o Falani mama'o

Ne'e liliu 'Uvea mo Futuna o telituale falani i te 1961 hili te vote a te haha'i ne'e hoko i te 1959. Ko Lavelua Tomasi Kulimoetoke, hau o 'Uvea ae ne'e ina fakamo'oni te tohi ta'alaga mo Falani. I te 'aho 28 o Malesio 2003, ne'e fetogi te lao ma'oluga o Falani o liliu te telituale ko he fakatahiga o Falani mama'o kae ne'e mole fetogi te tohi lao ia o te 1961.

Vote lahi o te 1959 mo te tohi lao fakatelituale (1961)

Hili te mavae a Aloisia Brial mai te tu'ulaga fakahau, ne'e fakanofo leva Tomasi Kulimoetoke ke Lavelua i Malesio 1959. (I 'Uvea, e fili te hau i te 'u kūtuga 'aliki e nātou pe e kau i te 'u fāmili aia. Mole ko he tu'ulaga e tuku fakaholo mai te tamai ki te foha). Ne'e fuafualoa te hau a Lavelua Tomasi o kaku ki tana manuka i te 2007. Ne'e ko he temi tokalelei fualoa i te hisitolia o 'Uvea.

Pilo fakafofoga o te pule'aga i Leava.

Ne'e ko Tomasi Kulimoetoke ko he tagata ma'uhiga o te hisitolia o 'Uvea mo Futuna, mai tona 'alu'aga ae ne'e liliu te fenua o telituale falani lolotoga tona 'afio. I te 1959, ne'e fakahoko te vote o fehu'i ki te kaiga pe loto ke fetogi te tohi lao o te fenua. Ne'e kaugamāliē aupito te kaiga ne'e io ki ai (100% i 'Uvea he ne'e muli te kaiga fakalogo ki te kau 'aliki mo te kau pātele; i Futuna, ne'e io 84,50% i Alo pea 68,60% i Sigave te kaiga ne'e tekeni ki te tohi lao fo'ou). I te temi nei, kua pule'aga falani te kau 'Uvea mo Futuna, logo lā te kei taupau e nātou o ni lao fakafenua e ma'u pe i te telituale.

Ko te tohi lao o te 1961 e ma'uhiga 'aupito mai tona 'alu'aga ae e ina fakamo'oni te nofo fakafenua (kau aliki mo te 'u hau), te pule a te aga'ifenua ki te kele pea mo te ma'uli fakafenua, te taki o te 'u fale ako liliki e te lotu katolika. Ko te vaega 3 o te tohi lao e tu'u ai: te faka'apa'apa o te pule'aga falani ki te loto a te haha'i 'uvea mo futuna ke nātou taupau tanātou lotu mo tanātou aga'ifenua, kehe pe ke mole fakafehaga'i ki te 'u lao o te lepupilika...

Ne'e fakatu'u he falefono fakatelituale e kau ai kau fono e 20 ne'e fili e te kaiga vote o 'Uvea mo Futuna pea ne'e toe laga mo he fono taki o te telituale ae kau ai te kōvana mo te kau aliki. E fakafofoga te telituale i Palesi e he tepitē mo he senatē. Mole kei fakafofoga te pule'aga falani e te lesitā kae kua fetogi e te kōvanā o 'Uvea mo Futuna.

Ko te tohi lao o 'Uvea mo Futuna e kehe tokotahi pea tuha mo te nofo fakafenua mo fakapolitike o 'atātou 'u motu.