ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံ (တရားဝင်နာမည်အားဖြင့် ဂမ်ဘီယာ သမ္မတနိုင်ငံ ရေ အာဖရိက အနောက်ပိုင်းတွင် တည်ဟိရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အနောက်ဘက်ဟိ အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာနန့် ထိစပ်နီရေ တိုတောင်းရေ ကမ်းရိုးတန်းမှ အပ ကျန်နီရာအားလုံးကို ဆီနီဂေါလ်နိုင်ငံ က ဝိုင်းရံထားရေ။ ဂမ်ဘီယာရေ အာဖရိကတိုက် ကုန်းမကြီးပေါ်တွင် အသေးဆုံးနိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်ရေ။[6]
| ဂမ်ဘီယာသမ္မတနိုင်ငံ | |
|---|---|
ဆောင်ပုဒ်: "Progress, Peace, and Prosperity" | |
နိုင်ငံတော် သီချင်း: "For the Gambia, Our Homeland" | |
| မြို့တော် | ဘန်ဂျူမြို့ |
| အကြီးဆုံးမီသရိုပိုလစ်တန်ဒေသ | ဘန်ဂျူမြို့ |
| ရုံးသုံး ဘာသာစကားတိ | အင်္ဂလိပ် |
| အမျိုးသားဘာသာစကားတိ | |
| လူမျိုးစု (၂၀၁၃ ခုနှစ် သန်းခေါင်စာရင်း) | |
| Demonym | Gambian |
| အစိုးရ | ပြည်ထောင်စု သမ္မတနိုင်ငံစနစ် |
• သမ္မတ | အက်ဒမ်မာ ဘော်ရိုး |
• ဒုသမ္မတ | အီဆာတူ တူဟေး |
| ဥပဒေပြုလွှတ်တော် | အမျိုးသားလွှတ်တော် |
| လွတ်လပ်ရီးရဟိခြင်း | |
| ၁၉၆၅ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၈ ရက် | |
• ဆီနီဂမ်ဘီယာ ကွန်ဖက်ဒရီးသျှင်း ပြိုကွဲခြင်း | ၁၉၈၉ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၃၀ ရက် |
| ဧရိယာ | |
• စုစုပေါင်း | ၁၀,၆၈၉ km2 (၄,၁၂၇ sq mi) (အဆင့်: ၁၅၉) |
• ရေထု (%) | ၁၁.၅ |
| လူဦးရေ | |
• ၂၀၂၀ ခန့်မှန်း | ၂,၁၇၃,၉၉၉[2] (အဆင့် - ၁၄၄) |
• ၂၀၁၃ သန်းခေါင်စာရင်း | ၁,၈၅၇,၁၈၁[1] |
• သိပ်သည်းမှု | ၁၇၆.၁/km2 (၄၅၆.၁/sq mi) (အဆင့် - ၇၄) |
| GDP (PPP) | ၂၀၂၀ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း | $၅.၄၂၀ ဘီလီယံ[3] |
• Per capita | $၂,၂၄၀[3] |
| GDP (nominal) | ၂၀၂၀ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း | $၁.၈၁၀ ဘီလီယံ[3] |
• Per capita | $၇၄၆[3] |
| Gini (၂၀၁၅) |  ၃၅.၉[4]အလယ် |
| HDI (၂၀၁၉) |  ဝ.၄၉၆[5]အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၁၇၂ |
| ငွေကြေး | ဂမ်ဘီယာ ဒါလာစီ (GMD) |
| အချိန်ဇုန် | GMT (UTC ) |
| Daylight saving time is not observed | |
| ယာဉ်ကြောစနစ် | ညာ |
| တယ်လီဖုန်းကုဒ် | +၂၂၀ |
| ISO 3166 ကုဒ် | GM |
| Internet TLD | .gm |
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ ၎င်းအစွဲပြု မှည့်ခေါ်ထားပြီး အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာအတွင်းသို့ စီးဝင်ရေ ဂမ်ဘီယာမြစ်ဧ အောက်ပိုင်း ကမ်းတစ်ဖက်တစ်ချက်တွင် တည်ဟိရေ။ ဧရိယာ အားဖြင့် ၁၀,၆၈၉ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၄,၁၂၇ စတုရန်းမိုင်) ဟိပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ် လူဦးရေ စာရင်းအရ လူဦးရေ ၁,၈၅၇,၁၈၁ ဦး ဟိရေ။ ဘမ်ဂျူလ်မြို့ ရေ ဂမ်ဘီယာဧ မြို့တော်ဖြစ်ကေလည်း [7] အကြီးဆုံးမြို့တိမှာ ဆီရီကွန်ဒါမြို့နန့် ဘရီကာမာမြို့ရို့ဖြစ်ရေ။[8]
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ ကျွန်ရောင်းဝယ်မှုအတွက် အခြား အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိနန့် တူညီရေ သမိုင်းရင်းမြစ် ဟိရေ။ ထို့အတွက် ကိုလိုနီကို ဂမ်ဘီယာမြစ်ပေါ်တွင် တည်ထားပြီး ဆက်လက်ထားဟိခြင်း ဖြစ်ရေ။ ပထမဆုံး ကိုလိုနီပြုသူတိမှာ ပေါ်တူဂီတိ ဖြစ်ပြီး ထိုအချိန်က "အေ ဂမ်ဘီယာ" ဟု သိကတ်ရေ။ နောက်ပိုင်း ၁၇၆၅ ခုနှစ် မေလ ၂၅တွင် [9] ဗြိတိသျှ အစိုးရရေ တရားဝင်ထိန်းချုပ်မှု ရယူခပြီးနောက် ဆီနီဂမ်ဘီယာ ခရိုင်ကို တည်ထောင်ခကာ ဗြိတိသျှ အင်ပိုင်ယာဧ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။ ၁၉၆၅တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ဒေါ်ဒါဂျာဝါရာဧ ဦးဆောင်မှုဖြင့် လွတ်လပ်ရီး ရဟိခပြီး ၁၉၉၄ ခုနှစ် ယာယာ ဂျမ်မား ဦးဆောင်ရေ သွေးထွက်သံယို ကင်းမဲ့ရေ အာဏာသိမ်းမှု ဖြစ်ပွားသည့် အချိန်အထိ ၎င်းမှ အုပ်ချုပ်ခရေ။ ၂၀၁၆ ခုနှစ် ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဂျမ်မားအား အနိုင်ရဟိပြီးနောက် အဒမ်မာဘားရိုးရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ တတိယမြောက် သမ္မတ ဖြစ်လာခရေ။ [10] ဂျမ်မားရေ အစပထမတွင် ရွေးကောက်ပွဲ ရလဒ်ကို လက်ခံခကေလည်း နောက်ပိုင်းတွင် လက်ခံရန် ငြင်းဆိုခအတွက်နန့် အခြီခံဥပဒေဆိုင်ရာ အကျပ်အတည်း ဖြစ်ပွားခပြီး အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး အသိုက်အဝန်းမှ စစ်ရီးဖြင့် ဝင်ရောက် စွက်ဖက်ခရအတွက်နန့် ဂျမ်မားရေ တိုင်းပြည်မှ ထွက်ပြေးခရရေ။ [11][12][13]
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးတွင် စိုက်ပျိုးရီး နန့် ငါးဖမ်းခြင်း အထူးအတွက်နန့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းရေ အဓိက ဖြစ်ရေ။ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ၄၈.၆% ရေ လူဦးရေမှာ ဆင်းရဲမွဲတေမှု အဆင့်တွင် နီထိုင်ကြရရေ။ [14] ကျေးလက်ဒေသတိတွင် ဆင်းရဲမွဲတေမှုပိုတိပြီး ၇၀% ခန့် အထိ ဟိရေ။
နာမည်မှည့်ခေါ်ခြင်း
edit"ဂမ်ဘီယာ" ဟူရေ နာမည်မှာ မန်ဒင်ကာ ဘာသာစကား အသုံးအနှုန်း "ကမ်ဘရာ/ကမ်ဘား" ဆိုရေ စကားလုံးမှ ဆင်းသက်လာပြီး ဂမ်ဘီယာမြစ် ဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ။ (သို့မဟုတ် ဆီရာလူမျိုးရို့ဧ ဂမ်ဘာ[15] ခေါ် သက်ကြီးရွယ်အို သေဆုံးသူတိကို ရိုက်ပုတ်ရရေ ဂမ်ဘာ ခေါ် ဘူးသီးတစ်မျိုး မှ ဆင်းသက်လာခြင်း လည်း ဖြစ်နိုင်ရေ။[16] စီအိုင်အေ ကမ္ဘာ့အချက်အလက်စာအုပ်၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီးဌာနဧ အချိန်အပြည့်အစုံ ကမ္ဘာ့မြေပုံ နန့် ဗြိတိသျှ ရို့ဧ တရားဝင် အသုံးပြုရန် ပထဝီဝင်ဆိုင်ရာ အသုံးအနှုန်းတိဆိုင်ရာ အမြဲတမ်း ကော်မတီ ရို့ဧ အဆိုအရ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ နိုင်ငံဧ အရှေ့တွင် The ဟူရေ အသုံးအနှုန်းကို ရုံးသုံးအခေါ်အဝေါ်အဖြစ် ထည့်သွင်းသုံးနှုန်းရေ နိုင်ငံ နှစ်နိုင်ငံမှ တစ်နိုင်ငံဖြစ်ရေ။ (အခြားတစ်နိုင်ငံမှာ ဘဟားမားနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။) အလေ့အထအရ The ဟူရေ အသုံးအနှုန်းကို ရည်ညွှန်းရာတွင် ထည့်သွင်းအသုံးပြုရေ နိုင်ငံ အများအပြား ဟိပြီး နယ်သာလန်နိုင်ငံ၊ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ ၊ကွန်ဂိုနိုင်ငံ ၊ ဆူဒန်နိုင်ငံ၊ ယီမင်နိုင်ငံ၊ ကိုမိုရိုနိုင်ငံ၊ ဗဟိုအာဖရိကသမ္မတနိုင်ငံ၊ ဆီးရှဲနိုင်ငံ၊ မော်လဒိုက်နိုင်ငံ၊ ဆော်လမွန်အိုင်းလန်းနိုင်ငံ၊ ဒိုမီနီကန် သမ္မတနိုင်ငံ၊ ချက်သမ္မတနိုင်ငံ၊ မာရှယ်အိုင်းလန်းနိုင်ငံ၊ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းနိုင်ငံ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နန့် လက်ဘနွန်နိုင်ငံရို့ ပါဝင်ပြီး အများအကျအနေနန့်မူ အမျိုးမျိုး ကွဲပြားရေ။ [17] ၁၉၆၅ ခုနှစ် လွတ်လပ်ရီး ရပြီးနောက် "ရေ ဂမ်ဘီယာ" ဟူရေ နိုင်ငံနာမည်ကို သုံးနှုန်းခရေ။ ၁၉၇၀တွင် သမ္မတနိုင်ငံ အဖြစ် ကြေညာပြီးနောက် နိုင်ငံဧ နာမည်အရှည်မှာ "ဂမ်ဘီယာ သမ္မတနိုင်ငံ" ဖြစ်လာခရေ။ [18]ယာယာ ဂျမ်းမားဧ အစိုးရမှ နိုင်ငံဧ နာမည်ကို ၂၀၁၅ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် "ဂမ်ဘီယာ အစ္စလာမ် သမ္မတနိုင်ငံ" ဟု ပြောင်းလဲခရေ။[19] ၂၀၁၇ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၂၉ ရက်တွင် သမ္မတ အာဒါမာ ဘားရိုးက နိုင်ငံဧ နာမည်ကို "ဂမ်ဘီယာ သမ္မတနိုင်ငံ" ဟု ပြန်လည် ပြောင်းလဲခရေ။ [20][21]
သမိုင်းကြောင်း
editအာရပ်ကုန်ရေရို့ရေ ဂမ်ဘီယာ ဒေသနန့် ပတ်သက်၍ ၉ ရာစု နန့် ၁၀ ရာစုအတွင်း ပထမဆုံး စာဖြင့်ရီးသားရေ မှတ်တမ်းတွင် ဖော်ပြခရေ။ ၁၀ ရာစုတွင် မွတ်စလင် ကုန်ရေတိ နန့် ပညာသျှင်တိရေ အနောက်အာဖရိကဟိ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး ဗဟိုဌာနအချို့တွင် လူနီထိုင်ရာ နီရာတိ စတင် တည်ထောင်ခရေ။ ထိုနှစ်ဖွဲ့စလုံးရေ ဆဟာရ သဲကန္တာရကို ဖြတ်သန်းရေ ကုန်သွယ်ရီး လမ်းကြောင်းတိကို ဖော်ဆောင်ခကတ်ပြီး ရွှေ၊ ဆင်စွယ် စရေရို့နန့် အတူ ဒေသခံတိကို ကျွန်အဖြစ် ပမာဏ အများအပြား တင်ပို့ခပြီး ထုတ်လုပ်ပြီးသား ကုန်ပစ္စည်းတိကို တင်သွင်းခရေ။
၁၁ရာစုနန့် ၁၂ ရာစုရို့တွင် ဆီနီဂေါမြစ်တွင် ဗဟိုပြုရေ တက်ကရာ အစဟိရေ တိုင်းပြည်တိနန့် မြောက်ဘက်ဟိ ရှေးခေတ် ဂါနာ နန့် ဂေါင်း အစဟိရေ တိုင်းပြည်တိဧ အုပ်စိုးသူတိရေ အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ပြောင်းလဲခကတ်ပြီး ၎င်းရို့ဧ နန်းတော်တိတွင် အာရပ်ဘာသာစကား တတ်ကျွမ်းရေ မွတ်စလင်တိကို ခန့်အပ်ခကတ်ရေ။ [22] ၁၄ ရာစုဧ အစပိုင်းတွင် ဂနိခေတ် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံ ဟု ခေါ်ဆိုရေ နီရာရေ မာလီအင်ပိုင်ယာဧ တစိတ်တဒေသ ဖြစ်ခရေ။ ပေါ်တူဂီရို့ရေ ၁၅ ရာစု အလယ်ပိုင်းတွင် ပင်လယ်မှ တဆင့် ထိုဒေသသို့ ရောက်ဟိလာခပြီး နိုင်ငံရပ်ခြား ကုန်သွယ်ရီးတွင် လွှမ်းမိုးခရေ။
၁၅၈၈ ခုနှစ်တွင် ပေါ်တူဂီ ထီးနန်းကို ဆက်ခံသူ ခရာတိုဧ ပရိုင်ရော် ဘွဲ့ခံ အန်တိုနီယို မှ ဂမ်ဘီယာမြစ်ပေါ်တွင် တစ်ဦးတည်း ရောင်းဝယ်ခွင့်ကို အင်္ဂလိပ် ကုန်ရေရို့အား ရောင်းချခရေ။ ပထမ အဲလိဇဘက် ဘုရင်မကြီး ထံမှ စာလွှာတိက ထိုခွင့်ပြုချက်ကို အတည်ပြုပီးခရေ။ ၁၆၁၈ တွင် ပထမမြောက် ဂျိမ်းဘုရင်မှ အင်္ဂလိပ် ကုမ္ပဏီတစ်ခုအား ဂမ်ဘီယာနန့် ဂိုးလ်ကို့စ် (ဂု ဂါနာနိုင်ငံ) ရို့နန့် ကုန်သွယ်နိုင်ရန် ခွင့်ပြုချက် ပီးခရေ။ ၁၆၅၁ ခုနှစ်နန့် ၁၆၆၁ ခုနှစ်ကြားတွင် ဂမ်ဘီယာဧ အချို့ရေ အစိတ်အပိုင်းတိရေ ပိုလန်-လစ်သူယေးနီးယား ဓနသဟာယ တိုင်းပြည်တစ်ခု ဖြစ်ပြီး ဂနိခေတ် လတ်ဗီးယားနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ ကိုးလန်းနန့်ဆယ်မီဂယ်လီးယား အလယ်ခေတ်တိုင်းပြည်ဧ အုပ်စိုးမှု အောက်တွင် ဟိခကာ ထိုဒေသရို့အား ဂျက်ကော့ဗ် ကက်တလာ မင်းသားမှ ဝယ်ယူခရေ။[23]
၁၇ ရာစု နှောင်းပိုင်း နန့် ၁၈ ရာစု တလျှောက်လုံးတွင် ဗြိတိသျှ အင်ပိုင်ယာနန့် ပြင်သစ်အင်ပိုင်ယာရို့ရေ ဆီနီဂေါမြစ်နန့် ဂမ်ဘီယာမြစ်ရို့ ဟိရာဒေသတွင် နိုင်ငံရီး နန့် ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီးရို့တွင် တစ်ဦးထက် တစ်ဦး သာလွန်စီရန် ဆက်တိုက် ယှဉ်ပြိုင်ခကတ်ရေ။ ဗြိတိသျှအင်ပိုင်ယာရေ ၁၇၅၈ ခုနှစ်တွင် ဆီနီဂေါနိုင်ငံအား သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် နယ်စား ဩဂတ်စတပ် ကပ်ပဲလ် ဦးဆောင်ရေ နယ်မြေယှာဖွီရီးအဖွဲ့ရေ ဂမ်ဘီယာသို့ ရောက်ဟိ သိမ်းပိုက်ခရေ။ ၁၇၈၃ ပထမ ဗာဆိုင်းစာချုပ် ချုပ်ဆိုပြီးနောက် ဂရိတ်ဗြိတိန်မှ ဂမ်ဘီယာမြစ်ကို ရဟိခကေလည်း ပြင်သစ်ရို့က မြစ်ဧ မြောက်ဘက်ကမ်းဟိ ဗြိတိသျှနယ်မြေ ပတ်လည်ဝိုင်းရံထားရေ အယ်လ်ဘရီဒါခေါ် ဒေသ သေးသေးလေးတစ်ခုအား ဆက်လက် ထိန်းသိန်းထားခရေ။ ၁၈၅၆ ခုနှစ်တွင် ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းသို့ နောက်ဆုံး လွှဲပြောင်းပီးခရေ။
အတ္တလန္တိတ်သမုဒ္ဒရာကို ဖြတ်သန်းလုပ်ကိုင်ရေ ကျွန်ရောင်းဝယ်ရီး လုပ်ကိုင်နေစဉ် ရာစုနှစ် ၃ ခု အတွင်းတွင် ထိုဒေသမှ လူပေါင်း ၃ သန်းအထိကို ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းယူ ခေါ်ဆောင်လားခကတ်ရေ။ အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာ ကျော်ဖြတ် ကျွန်ရောင်းဝယ်ရီး မစတင်မီက လူမျိုးစု အချင်းချင်းကြားတွင် ဖြစ်ရေ စစ်ပွဲတိ သို့မဟုတ် မွတ်စလင်ကုန်ရေတိမှ ကျွန်မည်မျှ ခေါ်ဆောင်လားရေကို မည်သူမျှ အများအကျ မသိနိုင်ပေ။ ယင်းပိုင် ကျွန်အဖြစ် ခေါ်ဆောင်လားသူ အများစုမှာ အခြား အာဖရိက လူမျိုးတိမှ ဥရောပသားတိသို့ ရောင်းချသူတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အချို့မှာ လူမျိုးစု စစ်ပွဲတိမှ အကျဉ်းသားတိဖြစ်ပြီး အချို့မှာ အကြွေးမဆပ်နိုင်၍ ရောင်းချခံရသူတိ ဖြစ်ကာ အခြားသူ အများစုမှာ ပြန်ပီးဆွဲ ခေါ်ဆောင်ခြင်း ခံရသူတိ ဖြစ်ရေ။[24]
ကုန်ရေတိရေ အစကနဦးတွင် လူတိအား ဥရောပသို့ အစီခံအဖြစ် ခိုင်းစီရန် တင်ပို့ကတ်ရေမှာ ၁၈ ရာစုအတွင်း အနောက်အင်ဒီးစ် နန့် မြောက်အမေရိကရို့တွင် အလုပ်သမား ဈေးကွက် ကျယ်ပြန့်လာသည့် အချိန် အထိ ဖြစ်ရေ။ ၁၈၀၇ ခုနှစ်တွင် ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းရေ အင်ပိုင်ယာ တဝှမ်းလုံးတွင် ကျွန်ရောင်းဝယ်ရီးကို ဖျက်သိမ်းခရေ။ သူရို့ရေ ဂမ်ဘီယာတွင် ကျွန်ရောင်းဝယ်ရီးကို အဆုံးသတ်ရန် ကြိုးစားကေလည်း မအောင်မြင်ခပေ။ ဗြိတိသျှ တော်ဝင်ရေတပ်ဧ အနောက်အာဖရိက တပ်မဟာမှ အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာအတွင်း ကြားဖြတ် ဖမ်းဆီးခရေ ကျွန်သင်္ဘောတိအား ဂမ်ဘီယာသို့ ပြန်လှည့်ခိုင်းပြီး ကျွန်ဖြစ်ခသူတိကို ဂမ်ဘီယာမြစ်ပေါ်ဟိ မက္ကာသီကျွန်းတွင် လွှတ်ပီးခကာ ဘဝအသစ်ကို စတင်စီခရေ။[25] ဗြိတိသျှရို့ရေ ဘားသပ်စ် စစ်အခြီအစိုက်စခန်း (ဂု ဘန်ဂျူးမြို့) အား ၁၈၁၆ တွင် တည်ထောင်ခရေ။
ဂမ်ဘီယာ ကိုလိုနီနယ်မြေ နန့် အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ (၁၈၂၁-၁၉၆၅)
edit
နောက်ပိုင်းနှစ်တိတွင် ဘန်ဂျူးရေ ဆီရာလီယွန် ဟိ ဗြိတိသျှ ဘုရင်ခံချုပ်ဧ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ဟိနေခရေ။ ၁၈၈၈ တွင် ဂမ်ဘီယာရေ သီးသန့် ကိုလိုနီတစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။
၁၈၈၉ ခုနှစ် ပြင်သစ်သမ္မတနိုင်ငံနန့် သဘောတူညီချက်တိမှ ဂုလက်ဟိ နယ်နိမိတ်ကို သတ်မှတ်ခရေ။ ဂမ်ဘီယာရေ ဗြိတိသျှ ဘုရင်ဧ ကိုလိုနီဖြစ်ရေ ဗြိတိသျှ ဂမ်ဘီယာ ဖြစ်လာခပြီး အုပ်ချုပ်ရီးအတွက် ကိုလိုနီဒေသ (ဘန်ဂျူးမြို့နန့် ပတ်ဝန်းကျင်ဒေသ) နန့် အစောင့်အရှောက်ခံဒေသ (ကျန်ဟိရေ နယ်မြေတိ) ဟု ခွဲခြား သတ်မှတ်ခရေ။ ဂမ်ဘီယာရေ ၁၉၀၁ ခုနှစ် တွင် သီးသန့် အုပ်ချုပ်ရီး နန့် ဥပဒေပြုရီး ကောင်စီကို ရဟိခပြီး တဖြည်းဖြည်းချင်းဖြင့် ကိုယ်ပိုင် အစိုးရ ဖြစ်လာခရေ။ ၁၉၀၆ တွင် ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီတပ်တိနန့် ဒေသခံ ဂမ်ဘီယာတပ်တိ ခဏတာမျှ ပဋိပက္ခဖြစ်ပွားပြီးနောက် ကျွန်စနစ်ကို ဖျက်သိမ်းနိုင်ခရေ။ ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီ အစိုးရကို ခိုင်မာစွာ တည်ထောင်နိုင်ခရေ။[26]
ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း၌ အချို့ရေ စစ်သားတိရေ မဟာမိတ်တပ်တိနန့် အတူ ပူးပေါင်းတိုက်ခိုက်ခရေ။ အများစုမှာ မြန်မာနိုင်ငံစစ်ပွဲတွင် ပါဝင်တိုက်ခိုက်ခကြကေလည်း အချို့မှာ နိုင်ငံအနီးတွင် ကျဆုံးခပြီး ဖာဂျာရာ (ဘန်ဂျူးအနီးဟိ) ဓနသဟာယနိုင်ငံ စစ်သင်္ချိုင်းတွင် မြှုပ်နှံထားခရေ။ ဘန်ဂျူးတွင် အမေရိကန် လေတပ်အတွက် လေယာဉ်ကွင်းဟိခပြီး မဟာမိတ် ရေတပ်တိအတွက် ဆိပ်ကမ်းတစ်ခု လည်း ဟိခရေ။
ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီးတွင် အခြီခံဥပဒေ ပြင်ဆင်ရီး ခြေလှမ်းတိ သွက်လာခရေ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ် အထွေထွေ ရွေးကောက်ပွဲအပြီးတွင် ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှ နောက်တစ်နှစ်တွင် အပြည့်အဝ လွတ်လပ်ရီးရဟိသည့် ကိုယ်ပိုင်အစိုးရဖြင့် အုပ်ချုပ်ပိုင်ခွင့်ကို ပီးအပ်ခရေ။
လွတ်လပ်ရီးရပြီးနောက်ပိုင်း (၁၉၆၅ မှ ဂနိအထိ)
editဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ ၁၉၆၅ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၁၈ ရက်တွင် ဓနသဟာယ နိုင်ငံတိအတွင်း ဒုတိယမြောက် အဲလိဇဘက် ဘုရင်မ မှ ဂမ်ဘီယာဧ ဘုရင်မ အဖြစ် ခံယူကာ ဘုရင်ခံချုပ်မှ ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် အုပ်ချုပ်ရေ စည်းမျဉ်းခံ ဘုရင်စနစ် ကျင့်သုံးသည့် နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အနေနန့် လွတ်လပ်ရီး ရဟိခရေ။ မကြာမီ အချိန်တွင် နိုင်ငံတော် အစိုးရမှ ပြည်လုံးကျွတ် ဆန္ဒခံယူပွဲ တစ်ခုကို ကျင်းပခပြီး ဂမ်ဘီယာကို သမ္မတနိုင်ငံ တစ်ခု အဖြစ် အဆိုတင်သွင်းခရေ။ ထိုဆန္ဒခံယူပွဲမှ အခြီခံ ဥပဒေကို ပြင်ဆင်ရင် လိုအပ်ရေ မဲ သုံးပုံ နှစ်ပုံကို မရဟိနိုင်ခပေ။ ယကေလည်းလည်း ရလဒ်ကြောင့် နိုင်ငံတကာတွင် ဂမ်ဘီယာဧ လျှို့ဝှက်ဆန္ဒမဲပီးခြင်း၊ တရားမျှတရေ ရွေးကောက်ပွဲ ကျင်းပခြင်း၊ အများနန့်ဆိုင်ရေ အခွင့်အရီးနန့် လွတ်လပ်မှု ကျင့်သုံးခြင်းရို့ကြောင့် အာရုံစိုက်ခြင်း ခံခရရေ။
၁၉၇၀ ခုနှစ် ဒုတိယမြောက် ပြည်လုံးကျွတ် ဆန္ဒခံယူပွဲ အပြီး ၁၉၇၀ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၄ ရက်တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိအတွင်း သမ္မတနိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။ ဝန်ကြီးချုပ် ဆာ ဒေါ်ဒါ ကိုင်ရာဘာ ဂျာဝါရာရေ အုပ်ချုပ်ရီး ရာထူးဖြစ်ရေ သမ္မတ ရာထူးကို ရယူခပြီး နိုင်ငံတော်ဧ အကြီးအကဲ နန့် အစိုးရဧ အကြီးအကဲ ရုံးနှစ်ခုကို ပေါင်းစပ်ခရေ။
သမ္မတ ဆာ ဒေါ်ဒါ ဂျာဝါရာရေ ငါးကြိမ် အထိ ပြန်လည် အရွေးခံခရရေ။ ၁၉၈၁ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၂၉ ရက်တွင် ယိုင်နဲ့လာရေ စီးပွားရီးနန့် ဦးဆောင်ရေ နိုင်ငံရီးသမားတိအား ခြစားရေဟု စွပ်စွဲမှုတိကြောင့် အာဏာသိမ်းရန် ကြံစည်မှု ပေါ်ပေါက်ခရေ။[27] ထိုအာဏာသိမ်းရန် ကြံစည်မှုရေ သမ္မတ ဂျာဝါရာ လန်ဒန်သို့ အလည်အပတ် လားရောက်နေစဉ် ဖြစ်ပွားခခြင်း ဖြစ်ပြီး ကူကွိုင်း ဆမ်ဘာ ဆန်ရန်းဧ ဆိုရှယ်လစ်နန့် တော်လှန်ရီး အလုပ်သမားပါတီ၊ ပြည်တွင်း စစ်တပ် နန့် နိုင်ငံ စစ်တပ်ဧ အစိတ်အပိုင်း အတော်တိတိတွင် ပါဝင်သည့် ပြည်သူ့စစ်ရို့ ပေါင်းစပ်ထားရေ လက်ဝဲယိမ်း အမျိုးသားတော်လှန်ရီးကောင်စီမှ လုပ်ဆောင်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။[27]
သမ္မတ ဂျဝါရာရေ ဆီနီဂေါနိုင်ငံ မှ စစ်ရီးအကူအညီ တောင်းခံခပြီး ဆီနီဂေါမှ ဇူလိုင် ၃၁ ရက်တွင် စစ်အင်အား ၄၀၀ ကို ဂမ်ဘီယာသို့ ပို့ဆောင်ခရေ။ ဩဂုတ် ၆ ရက်တွင် ဆီနီဂေါ တပ်အင်အား ၂,၇၀၀ ကို ပို့လွှတ်ခပြီး သူပုန်တပ်တိကို နှိမ်နင်းနိုင်ခရေ။ [27] အာဏာသိမ်းမှုနန့် နောက်ဆက်တွဲ အကြမ်းဖက်မှုတိအတွင်း လူ ၅၀၀ မှ ၈၀၀ ကြား သေဆုံးခရေ။ [27] ၁၉၈၂ ခုနှစ်တွင် အာဏာသိမ်းရန် ကြိုးစားမှုဧ နောက်ဆက်တွဲ အနေနန့် ဆီနီဂေါ နန့် ဂမ်ဘီယာရို့ ကွန်ဖက်ဒရီးသျှင်း စာချုပ်ကို ချုပ်ဆိုခရေ။ ဆီနီဂမ်ဘီယာ ကွန်ဖက်ဒရီးသျှင်း ရေ နိုင်ငံနှစ်နိုင်ငံဧ စစ်တပ်ကို ပေါင်းစည်းရန် နန့် ၎င်းရို့ဧ စီးပွားရီး နန့် ငွေကြေးရို့ကို ပေါင်းစပ်ရန် ရည်ရွယ်ရေ။ ၇ နှစ်ကြာပြီးနောက် ၁၉၈၉တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ကွန်ဖက်ဒရီးသျှင်းမှ အပြီးတိုင် နုတ်ထွက်ခရေ။
၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် စစ်တပ်ကြားဖြတ်အုပ်ချုပ်ရီးကောင်စီ (AFPRC) မှ ဂျာဝါရာဧ အစိုးရထံမှ အာဏာသိမ်းခပြီး အများုက်အခံ နိုင်ငံရီးလှုပ်ရှားမှုတိကို ပိတ်ပင်ခရေ။ ဗိုလ် ယာယား အေ.ဂျေ.ဂျေ. ဂျမ်မား ရေ အေအက်ဖ်ပီအာစီဧ ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်ပြီး နိုင်ငံတော် အကြီးအကဲ ဖြစ်လာရေ။ အာဏာသိမ်းချိန်တွင် ဂျမ်မားရေ အသက် ၂၉နှစ်သာ ဟိသေးရေ။ အေအက်ဖ်ပီအာရ်စီရေ ဒီမိုကရေစီ အရပ်သား အစိုးရသို့ ပြန်လည် ပြောင်းလဲမည့် အစီအစဉ်ကို ကြေညာခရေ။ နိုင်ငံတော် ရွေးကောက်ပွဲကို ကျင်းပရန် လွတ်လပ်ရေ ကြားဖြတ် ရွေးကောက်ပွဲ ကော်မသျှင်အား ၁၉၉၆ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခပြီး ၁၉၉၇ ခုနှစ်တွင် လွတ်လပ်ရေ ရွေးကောက်ပွဲ ကော်မသျှင် အဖြစ် ပြောင်းလဲခကာ ရွေးကောက်ပွဲနန့် ပြည်လုံးကျွတ် ဆန္ဒခံယူပွဲ ကျင်းပရန် မဲဆန္ဒသျှင်တိ မှတ်ပုံတင်ခြင်းအတွက် တာဝန်ယူခရေ။
၂၀၀၁ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းနန့် ၂၀၀၂ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် ဂမ်ဘီယာရေ သမ္မတရွေးကောက်ပွဲ နန့် လွှတ်တော်ရွေးကောက်ပွဲကို အပြီးတိုင်ကျင်းပပြီးစီးခပြီး ရွေးကောက်ပွဲအား နိုင်ငံတကာ လေ့လာစောင့်ကြည့်သူတိမှ လွတ်လပ် တရားမျှတ၍ ပွင့်လင်းမြင်သာရေ ရွေးကောက်ပွဲအဖြစ် မှတ်ချက်ပီးခကတ်ရေ။ သမ္မတ ယာယား ဂျမ်မားရေ ရွေးကောက်တင်မြှောက်ခြင်း ခံခရပြီး အာဏာသိမ်းစဉ်က ရာထူးကို ဆက်လက်ခံယူကာ ၂၀၀၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၂၁ ရက်တွင် ကျမ်းသစ္စာ ကျိန်ဆိုခရေ။ ဂျမ်မားဧ မျိုးချစ်စိတ် ပြန်လည်ဖော်ဆောင်ရီးနန့် တည်ဆောက်ရီး မဟာမိတ် ပါတီရေ အမျိုးသားလွှတ်တော်တွင် နီရာအများစုကို ရယူနိုင်ခပြီး အဓိက အများုက်အခံဖြစ်ရေ ညီညွတ်ရေ ဒီမိုကရက်တစ် ပါတီမှ လွှတ်တော် ရွေးကောက်ပွဲကို သပိတ်မှောက်ခပြီး နောက်ပိုင်း ရွေးကောက်ပွဲတိတွင်မှ ပြန်လည်ပါဝင်ခရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ [28]
၂၀၁၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၂ ရက်တွင် ဂမ်ဘီယာ ပြည်ထဲရီးဝန်ကြီးမှ ဂမ်ဘီယာရေ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိ အဖွဲ့မှ ချက်ချင်း နုတ်ထွက်မည် ဖြစ်ကြောင်း ကြေညာခပြီး ၄၈ နှစ်ကြာ အဖွဲ့ဝင် အဖြစ်ကို အဆုံးသတ်ခရေ။ ဂမ်ဘီယာ အစိုးရမှ "ဂမ်ဘီယာ အစိုးရရေ မည်သည့် ကိုလိုနီ အဖွဲ့အစည်းဧ အဖွဲ့ဝင်မျှ ဖြစ်မည် မဟုတ်ဘဲ နောင်တွင်လည်း ကိုလိုနီစနစ်ကို သက်တမ်းရှည်စေရေ မည်သည့်အဖွဲ့အစည်းတွင်မှ ပါဝင်မည် မဟုတ်ကြောင်း။" ကြေညာခရေ။ [29]
သမ္မတ ဂျမ်မားရေ ၂၀၁၆ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် သီးသန့်ပါတီတိ ညွန့်ပေါင်းအဖွဲမှ အများုက်အခံ ခေါင်းဆောင်း အဒါမာ ဘာရိုး နန့်[30] ဂမ်ဘီယာ ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဂရက် ပါတီမှ မန်မာကန်ဒါ ရို့ နန့် ရင်ဆိုင် ယှဉ်ပြိုင်ခရရေ။ [31] ဂမ်ဘီယာရေ အဓိက အများုက်အခံ ခေါင်းဆောင်နန့် လူအခွင့်အရီး လှုပ်ရှားသူ အိုဆိုင်းနို ဒါဘိုး အား ၂၀၁၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် ထောင် ၃ နှစ် ချမှတ်ခပြီး[32] သမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါဝင်ခြင်း မပြုနိုင်ရန် ပယ်ဖျက်ခရေ။
၂၀၁၆ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၁ ရက် ရွေးကောက်ပွဲ အပြီးတွင် ရွေးကောက်ပွဲ ကော်မသျှင်မှ အဒါမာ ဘာရိုးအား သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရဟိသူ အဖြစ် ကြေညာခရေ။ [33]၂၂ နှစ်ကြာ အုပ်ချုပ်ခရေ ဂျမ်မားရေ အစပိုင်းတွင် ၂၀၁၆ ရွေးကောက်ပွဲ ရှုံးနိမ့်ပြီးနောက် သမ္မတရာထူးမှ စွန့်ခွာမည်ဟု ကြေညာကေလည်း နောက်တွင် ရလဒ်ရေ တရားမဝင်ကြောင်းနန့် ရွေးကောက်ပွဲ အသစ်ပြန်လည် ကျင်းပရန် တောင်းဆိုခအတွက်နန့် အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး အဖွဲ့ (ECOWAS) မှ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခရေ။ [34]၂၀၁၇ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၀တွင် ဂျမ်မားရေ ရာထူးမှ စွန့်ခွာရန် နန့် နိုင်ငံမှ ထွက်ခွာလားရန် သဘောတူခရေ။ [12]
၂၀၁၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၁၄ ရက်တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိ အဖွဲ့သို့ ပြန်လည် ဝင်ရောက်ရန် လုပ်ငန်းစဉ်ကို စတင်ခပြီး အထွေထွေအတွင်းရီးမှူး ပက်ထရစ်ရှာ စကော့တလန် ထံသို့ ပြန်လည် ဝင်ရောက်ရန် လျှောက်လွှာကို ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၂ ရက်တွင် တရားဝင် ပီးအပ်ခရေ။ [35][36]ဘောရစ် ဂျွန်ဆင် ရေ ၁၉၆၅ ခုနှစ် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရီးရပြီး နောက်ပိုင်းတွင် ဂမ်ဘီယာသို့ ပထမဆုံး အလည်အပတ်လာရောက်ရေ ပထမဆုံး ဗြိတိသျှ နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီး ဖြစ်ခရေ။ [37] ဂမ်ဘီယာရေ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိ အဖွဲ့သို့ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၈ ရက်တွင် တရားဝင် ပြန်လည် ဝင်ရောက်ခရေ။[38][39]
ပထဝီဝင်
edit
.jpg)
ဂမ်ဘီယာရေ အလွန်သေးငယ် ကျဉ်းမြောင်းရေနိုင်ငံဖြစ်ပြီး နယ်နိမိတ်ရေ ကွေ့ကောက်နီရေ ဂမ်ဘီယာမြစ်နန့် ကြေးမုံသဖွယ် ဟိရေ။ မြောက်လတ္တီကျု ၁၃° မှ ၁၄° ကြား၊ အနောက် လောင်ဂျီကျု ၁၃° မှ ၁၇° ကြားတွင် တည်ဟိရေ။
ဂမ်ဘီယာရေ အကျယ်ဆုံးနီရာတွင် ၅၀ ကီလိုမီတာ (၃၁ မိုင်) မျှသာ ကျယ်ဝန်းပြီး စုစုပေါင်းဧရိယာမှာ ၁၁,၂၉၅ km2 (၄,၃၆၁ sq mi) မျှ ဖြစ်ရေ။ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံ နယ်နိမိတ်ဧ ၁,၃၀၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၅၀၀ စတုရန်းမိုင်) (၁၁.၅%) ရေ ရေဖုံးလွှမ်းလျက် ဟိရေ။ ၎င်းရေ အာဖရိက ကုန်းမကြီးတွင် အသေးငယ်ဆုံး နိုင်ငံဖြစ်ရေ။ နှိုင်းယှဉ်ကြည့်မည် ဆိုပါက ဂမ်ဘီယာဧ စုစုပေါင်း ဧရိယာမှာ ဂျမေကာကျွန်းထက် တဖဲ့ချေမျှ ပို၍ သေးငယ်ရေ။
ဆီနီဂေါနိုင်ငံရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံအား သုံးဘက်သုံးတန်မှ ဝန်းရံထားပြီး အတ္တလန္တိတ် သမုဒ္ဒရာဧ ကမ်းရိုးတန်းမှာ ၈၀ km (၅၀ mi) မျှ ဟိကာ အနောက်ဘက် အစွန်း ဖြစ်ရေ။[40]
ဂုလက်ဟိ နယ်နိမိတ်မှာ ၁၈၈၉ ခုနှစ်တွင် သတ်မှတ်ခခြင်းဖြစ်ပြီး ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းနန့် ပြင်သစ်ရို့ဧ သဘောတူညီချက် အပြီးတွင် ဖြစ်ရေ။ ပဲရစ်တွင် ပြင်သစ်နန့် ဗြိတိသျှရို့ ဆွေးနွေးကြစဉ် အချိန်က ပြင်သစ်ရို့ရေ ဗြိတိသျှရို့အား ဂမ်ဘီယာမြစ်ဧ ၂၀၀ မိုင် (၃၂၀ ကီလိုမီတာ) မျှကို ထိန်းချုပ်ရန် ပီးခရေ။ ၁၈၉၁ ခုနှစ်တွင် နယ်နိမိတ် သတ်မှတ်ချက်တိ စတင် ထားဟိကေလည်း ပဲရစ် အစည်းအဝီးအပြီးတွင် ဂမ်ဘီယာဧ နောက်ဆုံး နယ်နိမိတ်ကို သတ်မှတ်ရန် ၁၅ နှစ်မျှ ကြာခရေ။ ရလဒ်ဖြစ်ရေ မျဉ်းဖြောင့်နန့် မျဉ်းကွေးတိရေ ဗြိတိသျှရို့အား ဂမ်ဘီယာမြစ်ဧ မြောက်ဘက်နန့် တောင်ဘက် ၁၀ မိုင် (၁၆ ကီလိုမီတာ) မျှကို ပီးအပ်ခရေ။[41]
ရာသီဥတု
editဂမ်ဘီယာတွင် အပူပိုင်း ရာသီဥတု ဟိရေ။ ပူပြင်းရေ ရာသီဥတုနန့် မိုးရာသီရေ ဇွန်လမှ နိုဝင်ဘာလအထိဖြစ်ပြီး ထိုအချိန်မှစ၍ အေးမြရေ အပူချိန် အများအားဖြင့် ရဟိပြီး မိုးနည်းရေ။[40] ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ရာသီဥတုရေ ဆီနီဂေါနိုင်ငံ၊ မာလီနိုင်ငံ တောင်ပိုင်း နန့် ဘီနင်နိုင်ငံ မြောက်ပိုင်း ရို့နန့် ဆင်တူရေ။[42]
နိုင်ငံရီးနန့် အစိုးရ
edit.jpg)
ပထမဆုံး သမ္မတ(၁၉၇၀–၁၉၉၄)
ဝန်ကြီးချုပ် (၁၉၆၂–၁၉၇၀)
ဒုတိယမြောက် သမ္မတ(၁၉၉၆–၂၀၁၇)
ဥက္ကဋ္ဌ၊ စစ်တပ်ကြားဖြတ် အုပ်ချုပ်ရီးကောင်စီ(၁၉၉၄–၁၉၉၆)
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ ၁၉၆၅ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၁၈ ရက်တွင် ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်း နိုင်ငံမှ လွတ်လပ်ရီး ရခရေ။ ၁၉၆၅ ခုနှစ်မှ ၁၉၉၄ ခုနှစ်အထိ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ ပါတီစုံ လစ်ဘရယ် ဒီမိုကရေစီ နိုင်ငံဟု ထင်ရကေလည်း တစ်ကယ် မဟုတ်ခပေ။ နိုင်ငံအား ဒေါ်ဒါ ဂျာဝါရာ နန့် ၎င်းဧ ပြည်သူ့ရှေ့ဆောင်ပါတီမှ အုပ်စိုးခရေ။ ယကေလည်းလည်း ထိုကာလအတွင်းတွင် နိုင်ငံအနေနန့် နိုင်ငံရီး အပြောင်းအလဲ ဖြစ်ပေါ်ခြင်း မဟိဘဲ မဲဆန္ဒခံယူ၍ အာဏာပြောင်းလွှဲမည့် အရီးအတွက် ကတိပီးထားရေမှာ မဖြစ်ခပေ။[44] ၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် စစ်တပ်အာဏာသိမ်းမှုမှ စစ်တပ်ကြားဖြတ်အုပ်ချုပ်ရီး ကောင်စီမှ စစ်တပ်အရာဟိတိအား အာဏာရဟိစီခရေ။ နှစ်နှစ်ကြာမျှ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ပြီးနောက် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အသစ်ကို ၁၉၉၆ တွင် ရီးဆွဲခကာ စစ်တပ်ကြားဖြတ်အုပ်ချုပ်ရီးကောင်စီဧ ခေါင်းဆောင် ယာယာ ဂျမ်မားရေ ရွေးကောက်ခံ သမ္မတ ဖြစ်လာခရေ။ သူရေ အာဏာသျှင်ဆန်ဆန် အုပ်ချုပ်ခရေမှာ ၂၀၁၆ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲ ကျင်းပ၍ အများုက်အခံပါတီတိ ညွန့်ပေါင်းမှ နောက်ခံပီးထားရေ အဒါမာ ဘားရိုး အောင်နိုင်လားသည့် အချိန်အထိပင် ဖြစ်ရေ။
နိုင်ငံရီးဆိုင်ရာ သမိုင်းကြောင်း
editဂျာဝါရာ အုပ်စိုးစဉ်ကာလအတွင်းက အစပိုင်းတွင် နိုင်ငံရီးပါတီ ၄ ခု ဟိခရေ။ ပြည်သူ့ရှေ့ဆောင်ပါတီ (PPP)၊ ညီညွတ်ရီးပါတီ (UP)၊ ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ (DP) နန့် မွတ်စလင် ကွန်ဂရက်ပါတီ (MCP) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ၁၉၆၀ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေအရ ပြည်သူ့လွှတ်တော်ကို တည်ထောင်ခကေလည်း ၁၉၆၀ ခုနှစ် ရွေးကောက်ပွဲတွင် မည်သည့်ပါတီမှ ကိုယ်စားလှယ်နီရာ အများစုကို အနိုင်မရခပေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၆၁ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှဘုရင်ခံမှ ညီညွတ်ရီးပါတီဧ ခေါင်းဆောင် ပီးယား ဆား အင်န်ဂျဲ အား နိုင်ငံဧ ပထမဆုံး အစိုးရအဖွဲ့ခေါင်းဆောင် ဝန်ကြီးချုပ်အနေနန့် တာဝန်ထမ်းဆောင်ရန် ရွီးချယ်ခရေ။ ထိုဆုံးဖြတ်ချက်ကို လူအများစု မကြိုက်ကတ်လီ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ် ရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါတီတိမှ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတစ်ဝန်းလုံးဟိ လူမျိုးစုနန့် ဘာသာရီး ကွဲပြားမှုတိရေ အရီးပါ၍ အကေအမြန် လုပ်ဆောင်ရန် ကိစ္စဖြစ်ကြောင်း တင်ပြနိုင်ခရေ။ ပီပီပီရေ ကိုယ်စားလှယ်နီရာ အများစုကို အနိုင်ရခပြီး ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဂရက် မဟာမိတ် (DCA ရေ ဒီပီ နန့် အမ်စီပီရို့ ပူးပေါင်းထားခြင်း ဖြစ်ရေ။) နန့် အတူ ညွန့်ပေါင်းအစိုးရ ဖွဲ့ခရေ။ သူရို့ရေ ယူပီအား ညွန့်ပေါင်းသို့ ဝင်ရောက်ရန် ၁၉၆၃ ခုနှစ်တွင် ဖိတ်ခေါ်ခပြီး ၎င်းရို့ရေ ၁၉၆၅ တွင် ညွန့်ပေါင်းမှ ထွက်ခွာလားခရေ။[45]
ယူပီရေ အဓိက အများုက်အခံပါတီအဖြစ် ရပ်တည်ခကေလည်း ၎င်းရို့ရေ ၁၉၆၅ မှ ၁၉၇၀ အတွင်း ဩဇာကျဆင်းခရေ။ အမျိုးသားညီလာခံပါတီ (NCP) အား ရှရစ်ဖ် မူစတာဖာ ဒစ်ပါ မှ ၁၉၇၅ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခပြီး ၎င်းရို့ရေ ပီပီပီဧ လွှမ်းမိုးမှုအတွက် အဓိက အများုက်အခံပါတီ ဖြစ်လာခရေ။ [45] ပီပီပီ နန့် အင်န်စီပီရို့ရေ အတွေးအခေါ်အားဖြင့် တူညီကတ်ရေ။ ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိတွင် အများုက်အခံပါတီ အသစ်ဖြစ်ပြီး အစွန်းရောက် ဆိုရှယ်လစ် ပုံစံ ဖြစ်ရေ လွတ်လပ်ရီးနန့် ဆိုရှယ်လစ်အတွက် ပြည်သူ့ ဒီမိုကရက်တစ် အစည်းအရုံး (PDOIS) ပါတီ ပေါ်ပေါက်လာခရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၆၆ ခုနှစ်မှ ၁၉၉၂ ခုနှစ်အတွင်းတွင် ပီပီပီရေ အကြီးအကျယ် လွှမ်းမိုးထားနိုင်ခပြီး ရွေးကောက်ပွဲတိုင်းတွင် ၅၅% မှ ၇၀% ကြား အနိုင်ရဟိကာ ကိုယ်စားလှယ် နီရာအများအပြားကို ဆက်တိုက် ရဟိခရေ။[46]
မူအားဖြင့် ဆိုရကေ ဂျာဝါရာ အုပ်စိုးစဉ်ကာလာအတွင်း နိုင်ငံရီးအရ ပြိုင်ဆိုင်မှုတိ ဟိခကေလည်း တကယ့်လက်တွိ့တွင် ပြောကတ်ရေမှာ "ပါတီတစ်ခုထဲက နိုင်ငံတော်ဧ အာဏာကို လက်ဝါးကြီးအုပ်ထားပြီး ဒေါ်ဒါ ဂျာဝါရာဧ ထင်ရှားရေ ပုဂ္ဂိုလ်ရီး ကျော်ကြားမှုကို ဝန်းရံထားရေ။" ဟု ဆိုကတ်ရေ။ လွတ်လပ်ရီးရပြီးကာလတွင် အရပ်ဖက်လူမှုအဖွဲ့အစည်းတိ အကန့်အသတ်ဟိပြီး အများုက်အခံပါတီတိမှာ အားနည်းကာ အဖျက်အမှောင့်လုပ်သူတိဟု ကြေညာခံရနိုင်သည့် အန္တရာယ်နန့် ရင်ဆိုင်နေရရေ။ အများုက်အခံ ပါတီတိအနေနန့် အရင်းအမြစ်တိကို ညီတူညီမျှ ရယူနိုင်စွမ်းမဟိပေ။ ဇာကြောင့်ဆိုကေ စီးပွားရီး သမားတိက ၎င်းရို့အား ထောက်ပံ့ရန် ငြင်းဆိုရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ အစိုးရအနေနန့် အများပြည်သူသို့ ကြေညာချက်တိနန့် သတင်းစာသျှင်းလင်းပွဲတိအတွက် ထိန်းချုပ်နိုင်စွမ်း ဟိပြီး မဲမသမာမှုတိနန့် ရွေးကောက်ပွဲ မှတ်ပုံတင်ရာတွင် မရိုးသားမှုတိ ဟိရေဟု စွပ်စွဲမှုတိ ဟိရေ။ ၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် ပီဒီအို အိုင်အက်စ်မှ ဘန်ဂျူးတွင် ရွေးကောက်ပွဲမှတ်ပုံတင်ခြင်း နန့် ပတ်သက်၍ မသမာမှုတိ ဟိရေဟု တရားရုံးတွင် တရားစွဲဆိုရာတွင် လုပ်ထုံးလုပ်နည်းနန့် မညီဟု ဆိုကာ အမှုကို ပလပ်ခရေ။ [47]
၁၉၉၄ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် သွေးထွက်သံယိုမဟိရေ အာဏာသိမ်းပွဲမှု ဂျာဝါရာဧ အုပ်စိုးမှုကို အဆုံးသတ်စီခရေ။ ယာယာ ဂျမ်မားဦးဆောင်ရေ စစ်တပ်ကြားဖြတ်အုပ်ချုပ်ရီး ကောင်စီမှ အာဏာသျှင်စနစ်ဖြင့် ၂ နှစ်တိုင် အုပ်ချုပ်ခရေ။ ထိုကောင်စီမှ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေကို ဆိုင်းငံ့ထားခပြီး နိုင်ငံရီး ပါတီအားလုံးကို ပိတ်ပင်တားမြစ်ကာ လူထုအား ညမထွက်ရ ကာဖျူးအမိန့် ထုတ်ပြန်ခရေ။[48] ၁၉၉၆ ခုနှစ်တွင် ဒီမိုကရေစီသို့ ပြန်လည် ပြောင်းလဲခပြီး ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အသစ်ကို ရီးဆွဲခကေလည်း ဂျမ်မားအား အားသာစီရန် ပါးနပ်စွာ ကိုင်တွယ်ခရေ။[49] ၁၉၉၆ ခုနှစ် ပြည်လုံးကျွတ် ဆန္ဒခံယူပွဲတွင် မဲဆန္ဒသျှင် ၇၀% က ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေကို ထောက်ခံခပြီး ၁၉၉၆ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် ဂျမ်မားရေ သမ္မတအသစ် ဖြစ်လာခရေ။ အာဏာသိမ်းမှု မတိုင်ခင်က ပါတီတိတွင် ပီဒီအိုအိုင်အက်စ်မှ လွဲ၍ ကျန်ပါတီအားလုံးကို ကန့်သတ်တားမြစ်ခပြီး ယခင် ဝန်ကြီးတိကို ရာထူးကြီးတိ မရယူနိုင်ရန် ကန့်သတ်တားမြစ်ထားခရေ။[50]
ဂျမ်မား အုပ်စိုးစဉ် ကာလအတွင်းတွင်လည်း အများုက်အခံတိမှာ အစိတ်စိတ် ကွဲနေရေ။ ဥပမာအားဖြင့် ၂၀၀၅ ခုနှစ်အတွင်း တည်ထောင်ရေ ဒီမိုကရေစီနန့် တိုးတက်ရီး အမျိုးသားမဟာမိတ် (အင်န်အေဒီဒီ) အတွင်း ပါတီဝင်အချင်းချင်း ပြန်လည်တိုက်ခိုက်နီကတ်ရေ။ ဂျမ်မားရေ အများုက်အခံ ပါတီတိနန့် ပါတီဝင်တိကို ခြောက်လှန့် ဖိအားပီးရန် ရဲတပ်ဖွဲ့ကို အသုံးပြုခရေ။ ဂျမ်မားရေ လူ့အခွင့်အရီး လှုပ်ရှားသူတိ၊ အရပ်ဖက်လူမှုအဖွဲ့အစည်းတိ၊ နိုင်ငံရီး ပြိုင်ဖက်တိနန့် မီဒီယာတိ အား လူ့အခွင့်အရီး ချိုးဖောက်ရေဟုလည်း အစွပ်စွဲ ခံရရေ။ ၎င်းရို့ဧ ကံဆိုးမှုတိတွင် နိုင်ငံခြားသို့ ပြည်နှင်ဒဏ် အပီးခံရခြင်း၊ ခြောက်လှန့် ဖိအားပီးခံရခြင်း၊ အကြောင်းမဲ့ ထောင်သွင်းအကျဉ်းချခြင်း၊ သတ်ဖြတ်ခံရခြင်း နန့် လက်စဖျောက်ခံရခြင်း ရို့ ပါဝင်ရေ။ အဓိကကျရေ ဥပမာတိမှာ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် သတင်းစာဆရာ ဒေဒါ ဟိုက်ဒရာ အသတ်ဖြတ်ခံရခြင်း၊ ၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် ဆန္ဒပြကျောင်းသားတိ အစုလိုက်အပြုံလိုက် အသတ်ဖြတ်ခံရခြင်း၊ ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် လူ့အခွင့်အရီး ကာကွယ်စောင့်ရှောက်သူတိအား သတ်ဖြတ်မည်ဟု ပြောင်ပြောင်တင်းတင်း ခြိမ်းခြောက်ခံရခြင်း၊ ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် လိင်တူချစ်သူတိ ပြောင်ပြောင်တင်းတင်း ခြိမ်းခြောက်ခံရခြင်းရို့ဖြစ်ရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် ဂျမ်မားရေ မွတ်စလင် မဟုတ်ရေ သူတိဧ ဘာသာရီး လွတ်လပ်မှုကို ခြိမ်းခြောက်ခကာ တရားစီရင်ရီးကို အားနည်းလားစီရန် ငွေမျက်နှာသာ ကြည့်ရေ တရားသူကြီးတိကို အသုံးပြုခပြီး ရွေးကောက်ပွဲမသမာမှု များစွာ အတွက်လည်း အစွပ်စွဲခံခရရေ။ [51]
၂၀၁၆ ခုနှစ် သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အများုက်အခံပါတီတိ ညွန့်ပေါင်းမှ ကျောထောက်နောက်ခံပီးထားရေ အဒါမာ ဘားရိုးမှ ဂျမ်မားအား အနိုင်ရဟိခရေ။ ဂျမ်မားရေ အစပိုင်းတွင် အာဏာလွှဲပြောင်းပီးရန် သဘောတူညီခကေလည်း နောက်ပိုင်းတွင် စိတ်ပြောင်းလားအတွက်နန့် အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး အဖွဲ့ (ECOWAS) မှ ၂၀၁၇ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် စစ်ရီးအရ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခရရေ။ ဘားရိုးရေ ၃ နှစ်သက်တမ်း ဟိရေ ကြားဖြတ်အစိုးရတွင် ခေါင်းဆောင်အဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်ရန် ကတိပြုခရေ။[52] နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ ဒီမိုကရေနန့် တိုးတက်ရီး ဗဟိုဌာနမှ ဘားရိုး ရင်ဆိုင်ကြုံတွိ့နေရရေ စိန်ခေါ်မှုတိအနေနန့် အများပြည်သူဆိုင်ရာ ကဏ္ဍတိအတွင်း ပြည်သူရို့ဧ ယုံကြည် အားကိုးမှုကို ပြန်လည်တည်ဆောက်ရန် လိုအပ်ရေဟု ဖော်ပြခရေ။ ၎င်းရို့ဖော်ပြမှုတိတွင် ကျေးလက်ဒေသတိတွင် လယ်သမားတိနန့် ကြီးမားရေ လူ့အဖွဲ့အစည်းတိအတွင်း တင်းမာမှုတိဖြင့် "ထိရှလွယ်ရေ ငြိမ်းချမ်းရီး" ဟိရေဟုလည်း ပါဝင်ရေ။ လူမျိုးစုတိအတွင်း တင်းမာမှုတိ တိုးပွားနေရေဟုလည်း ဖော်ပြခရေ။ ဥပမာအနိန်နန့် ၂၀၁၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ဘားရိုးအား ထောက်ခံသူတိအား ခြောက်လှန့်ဖိအားပီးရေ ဂျမ်မားထောက်ခံသူ ၅၁ ဦးအား ဖမ်းဆီးထိန်းသိမ်းခရေ။ ရွေးကောက်ပွဲအား အစပိုင်းတွင် တက်ကြွမှုတိဖြင့် ကြိုဆိုထောက်ခံခကြကေလည်း ၎င်းရို့ဧ ဖော်ပြချက်အရ ဘားရိုး အနေနန့် ၎င်းဧ ဒုသမ္မတနန့် အစကနဦး ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ ဆိုင်ရာ အငြင်းပွားမှုတိ၊ အားလုံးပါဝင်မှုအတွက် စိန်ခေါ်မှုတိ၊ ဂျမ်မားလွန် ခေတ်အတွက် မျှော်မှန်းချက် မြင့်မားနေမှုတိကြောင့် အားလျော့လာခရေဟု ဆိုရေ။[51]
ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံဥပဒေ
editဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ သမိုင်းကြောင်း တလျှောက်တွင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ အများအပြား ဟိခရေ။ ထင်ရှားရေ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ နှစ်ခုမှာ ဂမ်ဘီယာအား သမ္မတနိုင်ငံ အဖြစ် ထူထောင်ခရေ ၁၉၇၀ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ နန့် ဂျမ်မားဧ အုပ်ချုပ်ရီးအတွက် အခြီခံဖြစ်ပြီး ၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် ဘားရိုး အောင်ပွဲရရေ အထိ ဟိနေခရေ ၁၉၉၆ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ ရို့ ဖြစ်ရေ။ ဂျမ်မားရေ ၁၉၉၆ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ ပြင်ဆင်မှုအား သူ့အတွက် အသာစီးရစီရန် ကိုင်တွယ် ခရေ။ အုပ်ချုပ်ရမည့် သက်တမ်းအတွက် ကန့်သတ်ချက်ကို ဖော်ပြထားခြင်း မဟိအတွက်နန့် ဂျမ်မားအနေနန့် အာဏာကို ကြာရှည်စွာ ရယူထားရန် ဆန္ဒဟိရေကို ညွှန်ပြနေရေ။ [49] ၁၉၉၆ ခုနှစ် အခြီခံ ဥပဒေ အရ သမ္မတရေ နိုင်ငံတော်ဧ အကြီးအကဲ၊ အစိုးရအဖွဲ့ဧ အကြီးအကဲနန့် စစ်တပ်ဧ စစ်သေနာပတိချုပ် ဖြစ်ရေ။ ဂျမ်မား နန့် ဘားရိုးနှစ်ဦးစလုံးရေ ကာကွယ်ရီး ဝန်ကြီးရာထူး ကို ရယူခကတ်ရေ။[53]
သမ္မတ
editသမ္မတရေ ဒု-သမ္မတ နန့် အစိုးရအဖွဲ့ဝင် ဝန်ကြီးတိကို ခန့်အပ်နိုင်သကဲ့သို့ အစိုးရအဖွဲ့ကိုလည်း ဦးဆောင်နိုင်ရေ။ ဝန်ကြီးချုပ်ရုံးအား ၁၉၇၀တွင် ဖျက်သိမ်းခရေ။ အုပ်ချုပ်ရီး အာဏာအားလုံးကို သမ္မတအား အပ်နှင်းထားရေ။ သမ္မတရေ နိုင်ငံတော်ညီလာခံဧ အဖွဲဝင် ၅ ဦး၊ အထက်တရားရုံးတိဧ တရားသူကြီးတိ၊ ဒေသဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရီးမှူတိနန့် ခရိုင်အကြီးအကဲတိကိုလည်း ခန့်အပ်နိုင်ရေ။ အစိုးရ ဌာနတိ အနေနန့်မှု ပြည်သူ့ဝန်ဆောင်မှု ကော်မသျှင်၊ စုံစမ်းရီး အဖွဲ့နန့် လွတ်လပ်ရေ ရွေးကောက်ပွဲ ကော်မသျှင် ရို့ကို ခန့်အပ်နိုင်ရေ။ သမ္မတအား ငါးနှစ်သက်တမ်းဖြင့် ရိုးသျှင်းရေ မဲအများဆုံးလူကို ခန့်အပ်ရေ ပုံစံဖြင့် ရွီးချယ်ကတ်ရေ။ တာဝန်ထမ်းဆောင်နိုင်သည့် သက်တမ်းကို ကန့်သတ်ထားခြင်း မဟိပေ။ [53] ၂၀၁၈ တွင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေအား ပြန်လည်သုံးသပ်နေပြီး နှစ်ကြိမ် သက်တမ်းသတ်မှတ်ခြင်း နန့် အစိုးရဧ ပုံစံကို ပိုကောင်းအောင် ပြုလုပ်ရန် လိုအပ်ရေ အခြားအပြောင်းအလဲတိ ဟိနိုင်ရေဟု မျှော်လင့်ထားရေ။
နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရီး
edit
ဂမ်ဘီယာရေ ဂျာဝါရာ ဧ ခေတ်အတွင်း ဘက်မလိုက်နိုင်ငံခြားရီး ပေါ်လစီကို တရားဝင် ကျင့်သုံးခရေ။ ၎င်းရို့ရေ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်း၊ ဆီနီဂေါ နန့် အခြား အာဖရိကနိုင်ငံတိနန့် နီးစပ်ရေ ဆက်ဆံရီး ဟိရေ။ ၁၉၉၄ ခုနှစ် အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် ဂမ်ဘီယာနန့် အနောက် အင်အားကြီးနိုင်ငံရို့ ကြား ဆက်ဆံရီး ပျက်ယွင်းခပြီး အထူးအတွက်နန့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုနန့် ဖြစ်ကာ အမေရိကန်ရို့မှ ၂၀၀၂ ခုနှစ်အထိ နိုင်ငံခြားကူညီထောက်ပံ့ရီး ဥပဒေ ပုဒ်မ ၅၀၈ အရ လူသားဆန်ရေ ထောက်ပံ့မှု မဟုတ်ရေ အကူအညီအားလုံးကို ဆိုင်းငံ့ ထားခရေ။ ၁၉၉၅ ခုနှစ် နောက်ပိုင်းတွင် သမ္မတ ဂျမ်မားရေ နိုင်ငံအချို့နန့် သံတမန် ဆက်ဆံရီး ထပ်မံ ပြုလုပ်ခပြီး ၎င်းရို့ထဲတွင် လစ်ဗျားနိုင်ငံ (၂၀၁၀ တွင် ဆိုင်းငံ့ခရေ) နန့် ကျူးဘားနိုင်ငံ ရို့ ပါဝင်ရေ။[54] တရုတ်နိုင်ငံရေ ထိုင်ဝမ်နန့် သံတမန် ဆက်ဆံရီး ပြုလုပ်ရေကြောင့် ဂမ်ဘီယာနန့် ဆက်ဆံရီးကို ရပ်တန့်ခပြီး ၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင်မှ ပြန်လည် စတင်ခရေ။[55]
ဂမ်ဘီယာရေ နိုင်ငံတကာ အရီးကိစ္စတိတွင် တက်ကြွစွာ ပါဝင်လှုပ်ရှားလေ့ ဟိပြီး အထူးအတွက်နန့် အနောက်အာဖရိက နန့် အစ္စလာမ် အရီးကိစ္စတိတွင် ဖြစ်ကေလည်း ၎င်းဧ နိုင်ငံပြင်ပတွင် ကိုယ်စားပြုမှုမှာ တဖဲ့ချေမျှသာ ဟိရေ။ အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး အဖွဲ့ (ECOWAS) ဧ အဖွဲ့ဝင် တစ်ဦးဖြစ်သည့် ဂမ်ဘီယာရေ အဖွဲ့အစည်းဧ လုပ်ဆောင်မှု အနိန်နန့် လိုင်ဘေးရီးယားနိုင်ငံ နန့် ဆီရာလီယွန်နိုင်ငံဟိ ပြည်တွင်းစစ်ကို ဖြေသျှင်းပီးခြင်း၊ အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိ စီးပွားရီးအဖွဲ့ အပစ်အခတ် ရပ်စဲရီး စောင့်ကြည့်ရီးအဖွဲ့ (ECOMOG) သို့ ၁၉၉၀ တွင် လည်းကောင်း နန့် အနောက်အာဖရိက နိုင်ငံတိစီးပွားရီးအဖွဲ့ လိုင်ဘေးရီးယားမစ်သျှင်သို့ ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် လည်းကောင်း တပ်ဖွဲ့တိ ပီးပို့ ပီးခရေ။ [54] ၂၀၁၉ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ဂမ်ဘီယာရေ မြန်မာနိုင်ငံအား ဟိတ်ဂ်မြို့ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ တရားရုံးတွင် စစ်တပ်မှ ရိုဟင်ဂျာ တိအား လူမျိုးတုံး သတ်ဖြတ်ရေဟု စွပ်စွဲ၍ တရားစွဲခရေ။[56]
ဂမ်ဘီယာရေ အိမ်နီးချင်း ဂင်းနီဗစ်ဆောနိုင်ငံနန့် ဆီနီဂေါနိုင်ငံ ကာဆာမန့်စ် ဒေသရို့ကြား အငြင်းပွားမှုတိကို ဝင်ရောက်ဖြေသျှင်းရန် ကြိုးစားခရေ။ ဂမ်ဘီယာ အစိုးရရေ ၂၀၀၆ ခုနှစ် မတ်လ မအောင်မြင်ခရေ အာဏာသိမ်းရန် ကြိုးပမ်းမှုတွင် ဆီနီဂေါ ပါဝင်ပတ်သက်ရေဟု ယူဆခရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် ဂမ်ဘီယာနန့် အိမ်နီးချင်း ဆီနီဂေါနိုင်ငံရို့ကြား ဆက်ဆံရီး တင်းမာခရေ။ နောက်ဆက်တွဲဖြစ်ရေ လူ့အခွင့်အရီးနန့် ပတ်သက်ရေ အခြီအနေ ယိုယွင်းလာမှုကြောင့် အမေရိကန် နန့် ဂမ်ဘီယာရို့အကြား ဆက်ဆံရီး တင်းမာလာခရေ။[54]
ဂမ်ဘီယာရေ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိအဖွဲ့မှ ၂၀၁၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၃ ရက်တွင် နုတ်ထွက်ခရေ။ ဂမ်ဘီယာ အစိုးရမှ "ဂမ်ဘီယာ အစိုးရရေ မည်သည့် ကိုလိုနီ အဖွဲ့အစည်းဧ အဖွဲ့ဝင်မျှ ဖြစ်မည် မဟုတ်ဘဲ နောင်တွင်လည်း ကိုလိုနီစနစ်ကို သက်တမ်းရှည်စေရေ မည်သည့်အဖွဲ့အစည်းတွင်မှ ပါဝင်မည် မဟုတ်ကြောင်း။" ကြေညာခရေ။[57]သမ္မတ အသစ် လက်ထက်တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ဗြိတိသျှ အစိုးရဧ ထောက်ခံမှုဖြင့် ဓနသဟာယ သမ္မတနိုင်ငံ အဖြစ် ပြန်လည် ရောက်ဟိရန် လုပ်ငန်းစဉ်ကို စတင်ခပြီး ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၂ တွင် အထွေထွေ အတွင်းရီးမှူးချုပ် ပက်ထရစ်ရှာ စကော့တလန် ထံသို့ ဓနသဟာယနိုင်ငံတိ အဖွဲ့သို့ ပြန်လည် ဝင်ရောက်ရန် လျှောက်လွှာကို တရားဝင် ပီးအပ်ခရေ။ [35][36]
ဂမ်ဘီယာရေ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၈ ရက်တွင် ဓနသဟာယ သမ္မတနိုင်ငံ အဖြစ် ပြန်လည် စတင်ခရေ။
လူ့အခွင့်အရီး
editကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့ဧ အဆိုအရ ဂမ်ဘီယာဟိ အမျိုးသမီးနန့် မိန်းကလေး ၇၈.၃% ခန့်ရေ မ အင်္ဂါ ဖြတ်တောက်ထားခြင်း ခံရရေ။[58] ကျားမလိင်တူချစ်သူဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိမှာ ဂမ်ဘီယာတွင် တရားမဝင်ဘဲ ထောင်တသက် ချမှတ်ခံရနိုင်ရေ။ [59] လူ့အခွင့်အရီး ဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိနန့် ပတ်သက်၍ ပညာပီး လှုပ်ရှားမှုတိတွင် အေဒရီယာနာ ကပ်ပလန် မာကူဆန် နန့် အခြားသူတိရို့ဧ လုပ်ဆောင်မှုတိ ပါဝင်ရေ။
ဒေးလီးအော့ဗ်ဆာဗာ သတင်းစာဧ သတင်းထောက် အဲဘရီမာ မန်နာ မှာ ၂၀၀၆ ဇူလိုင်လကတည်းက အဖမ်းခံထားရပြီး ထိုစဉ်မှစ၍ တိတ်တဆိတ် ထိန်းသိမ်းခံထားရရေဟု လူ့အခွင့်အရီး အဖွဲ့အစည်းတိမှ ယုံကြည်ကတ်ရေ။ [60] မန်နာ ရေ ဘီဘီစီမှ သမ္မတ ယာယာ ဂျမ်မားအား ဝေဖန်ထားသည့် သတင်းကို ပြန်လည် ထုတ်ပြန်ရန် ကြိုးစားရာမှာ နိုင်ငံတော်ထောက်လှမ်းရီးအေဂျင်စီမှ ဖမ်းဆီးထိန်းသိမ်း ခံရရေဟု သတင်းရဟိခရေ။[60] အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လွတ်ငြိမ်းချမ်းသာရီး အဖွဲ့မှ သူ့အား ယုံကြည်ချက်ကြောင့် အကျဉ်းကျခံရသူဟု သတ်မှတ်ခပြီး ၂၀၁၁ ခုနှစ် အရီးအကြီးဆုံး အမှုတိတွင် ထည့်သွင်း ဖော်ပြခရေ။[61] ၂၀၁၉ ခုနှစ်တွင် ဂမ်ဘီယာ ထရမ်းပက် သတင်းစာမှ မန်နာရေ အထိန်းသိမ်းခံရစဉ် ၂၀၀၈ ခုနှစ် အလယ်တွင် သေဆုံးခရေဟု ရီးသားဖော်ပြခရေ။[62][63]
ပါဝင်သည့် နိုင်ငံတကာအဖွဲ့အစည်းတိစာရင်း
edit- ဓနသဟာယနိုင်ငံတိအဖွဲ့
- အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး အသိုက်အဝန်း
- အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အစ္စလာမ်ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့
- ကုလသမဂ္ဂ
- အာဖရိက သမဂ္ဂ
စစ်ရီး
edit
ဂမ်ဘီယာစစ်တပ် (GAF) အား ဂမ်ဘီယာနန့် ဆီနီဂေါ နှစ်နိုင်ငံအကြား နိုင်ငံရီးပေါင်းစည်းမှု ဖြစ်သည့် ဆီနီဂမ်ဘီယာ ကွန်ဖက်ဒရီးသျှင်းဧ လိုအပ်ချက်အရ ၁၉၈၅ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခရေ။ အစက ဗြိတိသျှရို့ လေ့ကျင့်ပီးထားရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတော်ကြည်းတပ်နန့် ဆီနီဂေါရို့ လေ့ကျင်ပီးထားရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတော်ရွန်ဒါမရီ (ဂျီအင်န်ဂျီ) တပ်ဖွဲ့ ရို့ ပါဝင်ရေ။ ၁၉၉၂ ခုနှစ်တွင် ဂျီအင်န်ဂျီအား ရဲတပ်ဖွဲ့ နန့်ပူးပေါင်းခပြီး ၁၉၉၇ခုနှစ်တွင် ဂျမားမှ ဂမ်ဘီယာရေတပ်ကို တည်ထောင်ခရေ။ ၂၀၀၀ ခုနှစ်တိ အလယ်ပိုင်းတွင် ဂမ်ဘီယာလေတပ်ကို တည်ထောင်ရန် ကြိုးစားခကေလည်း နောက်ဆုံးတွင် မအောင်မြင်ခပေ။ ၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် ဂျမားရေ နိုင်ငံတော်ရီပတ်ဘလစ်ကင် အစောင့်တပ်ဖွဲ့အား အထူးတပ်ဖွဲ့ယူနစ်တိဖြင့် တည်ထောင်ခရေ။ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတော်ကြည်းတပ်တွင် အင်အားအကြမ်းမျဉ်း ၉၀၀ ခန့် ဟိပြီး ခြေမြန်တပ်ရင်း ၂ ခုနန့် အင်ဂျင်နီယာဆိုင်ရာ ကုမ္ပဏီတစ်ခု ဟိရေ။ ဖားရပ်သံချပ်ကာယဉ် နန့် အမ်၈ ဂရီးဟောင်း သံချပ်ကာကားတိကို အသုံးပြုကတ်ရေ။ ရေတပ်တွင် ကင်းလှည့်ရေယာဉ်တိ ဟိပြီး ထိုင်ဝမ်မှ ၂၀၁၃ တွင် ရေယာဉ်အသစ်တိကို လှူဒါန်းခရေ။
ဂမ်ဘီယာစစ်တပ်ကို စတင်ဖွဲ့စည်းသည့် ၁၉၈၅ ခုနှစ်မှ စ၍ ဂမ်ဘီယာတပ်ရေ ကုလသမဂ္ဂနန့် အာဖရိက သမဂ္ဂရို့ဧ ငြိမ်းချမ်းရီးထိန်းသိမ်းရီး စစ်ဆင်ရီးတိတွင် တက်ကြွစွာ ပါဝင်ခရေ။ ၎င်းအား ဒုတိယအဆင့် ငြိမ်းချမ်းရီး ထိန်းသိမ်းရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်သူ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားပြီး [64] နိုင်ငံတကာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီးဌာန မှ ငြိမ်းချမ်းရီးထိန်းသိမ်းရာတွင် ဒေသအတွင်းဦးဆောင်သူ အဖြစ် ဖော်ပြခရေ။[65] ၁၉၉၀ မှ ၁၉၉၁ အထိ အီကိုမော့ (အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စောင့်ကြည့်ရီးအဖွဲ့) ဧ တစိတ်တဒေသ အဖြစ် လိုင်ဘေးရီးယားနိုင်ငံသို့ စစ်သားတိ စေလွှတ်ခပြီး ထိုအချိန်က ဂမ်ဘီယာ စစ်သားနှစ်ဦး ကျဆုံးခရေ။ ယပြီးနောက်တွင် အီကိုမေးလ် (အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ လိုင်ဘေးရီးယား စစ်ဆင်ရီး) ၊ ယူအင်န်မေးလ် (ကုလသမဂ္ဂဧ လိုင်ဘေးရီးယားစစ်ဆင်ရီး) နန့် ယူအင်န်အေမစ်ဒ် (ကုလသမဂ္ဂ နန့် အာဖရိကသမဂ္ဂဧ ဒါဖာ စစ်ဆင်ရီး) ရို့သို့ တပ်ဖွဲ့တိ စေလွှတ်ခရေ။ ၁၉၉၄ ခုနှစ် သွေးထွက်သံယုံ မဟိရေ စစ်အာဏာသိမ်းမှုတွင် ခေါင်းဆောင်ဖြစ်ရေ ဂျမ်မား အာဏာရယူသည့် အချိန်မှစ၍ စစ်တပ်အား သမ္မတမှ တိုက်ရိုက် တာဝန်ယူ ကွပ်ကဲရေ။ ဂျမ်မားရေ ကာကွယ်ရီးအရာဟိချုပ် ရာထူးကို ဖန်တီးခပြီး ထိုသူမှာ ဂမ်ဘီယာစစ်တပ်ဧ နိစိုင်လည်ပတ်မှုတိကို တာဝန်ဟိသည့် ဝါရင့်စစ်တပ် အရာဟိ ဖြစ်ရေ။ ၁၉၅၈ မှ ၁၉၈၅ အထိ ဂမ်ဘီယာတွင် စစ်တပ် မဟိပဲ ဂမ်ဘီယာကွင်းဆင်းတပ်ဖွဲ့ရေ ရဲတပ်ဖွဲ့ဧ အရန်စစ်အင်အား အဖြစ် တည်ဟိရေ။ ဂမ်ဘီယာ စစ်တပ်ဧ အစကို ပြန်လိုက်မည် ဆိုပါက ဗြိတိသျှ စစ်တပ်ဧ ဂမ်ဘီယာတပ်မကြီးရေ ၁၉၀၁ မှ ၁၉၅၈ ခုနှစ်အထိ တည်ဟိခပြီး ပထမကမ္ဘာစစ် နန့် ဒုတိယကမ္ဘာစစ် ရို့တွင် ပါဝင်တိုက်ခိုက်ခရေ ၂၀၁၇ တွင် ဂမ်ဘီယာရေ ကုလသမဂ္ဂဧ အဏုမြူလက်နက် ထိန်းချုပ်ကန့်သတ်ရီး သဘောတူစာချုပ်တွင် လက်မှတ် ရီးထိုးခရေ။[66]
ဂမ်ဘီယာစစ်တပ်ရေ အခြားနိုင်ငံတိမှ လက်နက် အကူအညီနန့် လေ့ကျင့်ရီး သဘောတူညီချက်တိ ရဟိခရေ။ ၁၉၉၂ တွင် နိုင်ဂျီးရီးယား စစ်သားတိက ဂမ်ဘီယာ စစ်တပ်ကို ကူညီ ဦးဆောင်ပီးခရေ။ ၁၉၉၁ နန့် ၂၀၀၅ ခုနှစ်ကြားတွင် တူရကီစစ်တပ်မှ ဂမ်ဘီယာ စစ်သားတိကို ကူညီလေ့ကျင့်ပီးခရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် ဗြိတိသျှ ရို့ဧ တော်ဝင် ဂျီဘရော်လ်တာ တပ်မှ နန့် အမေရိကန်ဧ အမေရိကန် အာဖရိက စစ်ဌာနချုပ် ရို့မှ လေ့ကျင့်ရီးအဖွဲ့တိကို လက်ခံ၍ သင်ကြားခရေ။
အုပ်ချုပ်ရီး ဒေသတိ
edit
ဂမ်ဘီယာအား အစိုးရအုပ်ချုပ်ရီးဒေသ ၈ ခုဖြင့် ပိုင်းခြားထားပြီး မြို့တော်အဆင့် သတ်မှတ်ထားရေ နိုင်ငံတော်ဧ မြို့တော် ဘန်ဂျူး အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။ ဂမ်ဘီယာဧ အုပ်ချုပ်ရီးဒေသတိကို ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေဧ ပုဒ်မ ၁၉၂ အရ သီးခြားမဲဆန္ဒနယ်တိ အဖြစ် ဖွဲ့စည်းထားခြင်း ဖြစ်ရေ။[40]
| နာမည် | ဧရိယာ(စတုရန်းကီလိုမီတာ) | လူဦးရေစာရင်း ၂၀၁၃ | လူဦးရေစာရင်း ၂၀၁၃ (ယာယီ) |
Capital | ပါဝင်ရေ ခရိုင်တိ |
|---|---|---|---|---|---|
| ဘန်ဂျူးမြို့ (မြို့တော်) | ၁၂.၂ | ၃၅,၀၆၁ | ၃၁,၃၀၁ | ဘန်ဂျူး | ၃ |
| ကာနီဖင်း | ၇၅.၆ | ၃၂၂,၇၃၅ | ၃၈၂,၀၉၆ | ကာနီဖင်း | ၁ |
| ဘရီကာမာ (ယခင်က အနောက်ပိုင်း)' |
၁,၇၆၄.၃ | ၃၈၉,၅၉၄ | ၆၉၉,၇၀၄ | ဘရီကာမာ | ၉ |
| မန်ဆာ ကွန်ကို (ယခင်က မြစ်အောက်ပိုင်း) |
၁,၆၂၈.ဝ | ၇၂,၁၆၇ | ၈၂,၃၈၁ | မာဆာကွန်ကို | ၆ |
| ကီရီဝမ် (ယခင်က မြောက်ဘက်ကမ်းပါး) |
၂,၂၅၅.၅ | ၁၇၂,၈၃၅ | ၂၂၁,၀၅၄ | ကီရီဝမ် | ၇ |
| ကွန်တော (ယခင်က မြစ်လယ်ပိုင်းဒေသ ဧ အနောက်ပိုင်း) |
၁,၄၆၆.၅ | ၇၈,၄၉၁ | ၉၉,၁၀၈ | ကွန်တော | ၅ |
| ဂျန်ဂျန်ဘူရီး (ယခင်က မြစ်အလယ်ပိုင်းဒေသ ဧအရှေ့ပိုင်း) |
၁,၄၂၇.၈ | ၁၀၇,၂၁၂ | ၁၂၆,၉၁၀ | ဂျန်ဂျန်ဘူရီး | ၅ |
| ဘက်စ် (ယခင်က မြစ်အပေါ်ပိုင်း) |
၂၀၆၉.၅ | ၁၈၂,၅၈၆ | ၂၃၉,၉၁၆ | ဘက်စ်ဆန်တာစု | ၇ |
| ဂမ်ဘီယာ စုစုပေါင်း | ၁၀,၆၈၉ | ၁,၃၆၀,၆၈၁ | ၁,၈၈၂,၄၅၀ | ဘန်ဂျူး | ၄၃ |
ဒေသအစိုးရတိရေ ခရိုင် ၄၃ ခု အဖြစ် ထပ်မံ ပိုင်းခြားထားရေ။ ၎င်းရို့တွင် ကာနီဖင်း နန့် ကွန်ဘို စိန့်မေရီ (၎င်းရေ ဘရီကာမားအား ဘရီကာမား အုပ်ချုပ်ရီးဒေသနန့်အတူ မြို့တော် အဖြစ် ဝီမျှသတ်မှတ်ရေ။) မဟာ ဘန်ဂျူး မြို့တော်ဒေသဧ အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်ကတ်ရေ။[67]
စီးပွားရီး
edit
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတွင် လွတ်လပ်ရေ ဈေးကွက်ကို အခြီခံရေ စီးပွားရီး ဟိပြီး ထုံးတမ်းစဉ်လာအရ တစ်အိမ်စာဖူလုံရေ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး၊ သမိုင်းကြောင်းအရ မြေပဲပေါ် မူတည်၍ ပို့ကုန်ဝင်ငွေ ရဟိခြင်း၊ သမုဒ္ဒရာဆိပ်ကမ်းပေါ်တွင် တည်ဆောက်ထားရေ ပြန်လည်တင်ပို့ ကုန်သွယ်ရီး၊ ပို့ကုန် ခွန် လျော့နည်းခြင်း၊ စီမံရီးဆိုင်ရာ လုပ်ငန်းစဉ်တိ တဖဲ့ချေမျှသာ ဟိခြင်း၊ အတက်အကျကြမ်းရေ ငွေလဲလှယ်နှုန်းနန့် ငွေလဲလှယ်နှုန်း ထိန်းချုပ်မှု မဟိခြင်း နန့် သိသာရေ ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလား လုပ်ငန်း အစဟိသည့် သွင်ပြင်လက္ခဏာတိ ဟိရေ။[54]
နိုင်ငံတကာငွေကြေးအဖွဲက ၂၀၁၁ တွင် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ဂျီဒီပီကို အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၉၇၇ သန်း ဟု ဖော်ပြခပြီး ကမ္ဘာ့ဘဏ်က ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ဂျီဒီပီ ကို အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁,၆၂၄ သန်း ဟု ဖော်ပြခရေ။
၂၀၀၆ ခုနှစ် မှ ၂၀၁၂ ခုနှစ်အထိ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးရေ နှစ်စဉ် ဂျီဒီပီဧ ၅ ရာခိုင်နှုန်း မှ ၆ ရာခိုင်နှုန်း အထိ တိုးတက်လာခရေ။[68]
စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးလုပ်ငန်းရေ ဂျီဒီပီဧ ၃၀% ဟိပြီး အလုပ်လုပ်သူဧ ၇၀% ကို အလုပ်ပီးထားရေ။ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ကဏ္ဍတွင် မြေပဲထုတ်လုပ်ရီးရေ ဂျီဒီပီဧ ၆,၉%မျှ ဟိပြီး အခြားကောက်ပဲသီးနှံတိမှာ ၈,၃%၊ ကျွဲနွားတိရစ္ဆာန် ၅.၃%၊ ငါးဖမ်းလုပ်ငန်း ၁၈% နန့် သစ်တောလုပ်ငန်း ဝ.၅% ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထုပ်လုပ်ရီး လုပ်ငန်းမှာ ဂျီဒီပီဧ ၈% မျှ ဟိပြီး ဝန်ဆောင်မှု လုပ်ငန်းမှာ ၅၈% ဟိရေ။ တဖဲ့ချေသာဟိရေ ကုန်ထုတ်လုပ်ရီးမှာ အဓိကအားဖြင့် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ပေါ်တွင် အခြီခံရေ ( ဥပမာ- မြေပဲကြိတ်ခွဲခြင်း၊ကိတ်မုန့်ဖုတ်ခြင်း၊ ဘီယာချက်လုပ်ခြင်း နန့် သားရေလုပ်ငန်းရို့ ဖြစ်ရေ။ အခြားရေ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းတိမှ ဆပ်ပြာ၊ အချိုရည်၊ အဝတ်အထည် စရေရို့ ပါဝင်ရေ။
ယခင်က ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်း နန့် ဥရောပသမဂ္ဂရို့ရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ အဓိက ပစ္စည်းတင်ပို့ရာ ဈေးကွက် ဖြစ်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း လတ်တလော နှစ်တိတွင် ဆီနီဂေါ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုနန့် ဂျပန်ရို့ရေ ဂမ်ဘီယာဧ ထင်ရှားရေ ကုန်သွယ်ရီး မိတ်ဖက်တိ ဖြစ်လာခကတ်ရေ။အာဖရိကတွင် ၂၀၀၇ ခုနှစ်၌ ဆီနီဂေါရေ ဂမ်ဘီယာဧ အကြီးမားဆုံး ကုန်သွယ်ရီး မိတ်ဖက် ဖြစ်ခရေ။ ၂၀၀၇ မတိုင်မီကမူ ဂင်းနီဗစ်ဆော နန့် ဂါနာ နိုင်ငံရို့ရေ ဆီနီဂေါနန့် ညီမျှရေ အရီးကြီးရေ ကုန်သွယ်ရီး မိတ်ဖက်တိ ဖြစ်ခကတ်ရေ။ တကမ္ဘာလုံးတွင် ဂမ်ဘီယာသို့ အဓိက ပစ္စည်းတင်သွင်းရေ နိုင်ငံတိမှာ ဒိန်းမတ်နိုင်ငံ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နန့် တရုတ်နိုင်ငံ ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ယူကေ၊ ဂျာမနီ၊ အိုင်ဗရီကို့စ် နန့် နယ်သာလန်နိုင်ငံရို့မှလည်း ဂမ်ဘီယာသို့ ပစ္စည်းအမြောက်အမြား တင်ပို့ ကတ်ရေ။ ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ကုန်သွယ်ရီး လိုငွေပြမှုမှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၃၃၁ သန်း ဖြစ်ရေ။[54]
၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် ဂမ်ဘီယာ၌ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီးဘဏ် ၁၂ ခု ဟိပြီး အစ္စလာမ်ဘဏ်တစ်ခု အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။ သက်တမ်းအကြာဆုံးဘဏ်မှာ စတန်းဒတ် ချာတာဘဏ် ဖြစ်ပြီး ၁၈၉၄ ခုနှစ်မှ စတင်ဝင်ရောက်ခကာ ထိုစဉ်က ဗြိတိသျှ အနောက်အာဖရိက ဘဏ် နာမည်ဖြင့် ဖြစ်ရေ။ ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ဆွစ်ဇာလန် အခြီစိုက် ဘဏ်အုပ်စု တစ်ခု ဖြစ်ရေ နိုင်ငံတကာ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီးဘဏ်ရေ ရုံးခွဲတစ်ခုကို ဖွင့်လှစ်ခပြီး ဂုအခါ နိုင်ငံတွင်း ဘဏ်ခွဲ ၄ ခု ဟိနေပြီ ဖြစ်ရေ။ ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံဧ အဆက် ဘဏ်ရေ ရုံးခွဲဖွင့်လှစ်ခပြီး ဘဏ်ခွဲ ၄ ခု ဟိနေပြီ ဖြစ်ရေ။
၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် ဇီးနစ်ဘဏ် (ဂမ်ဘီယာ) လိမိတက် ကို ဖွဲ့စည်းခပြီး နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံမှ ဧရာမဘဏ်ကြီးတစ်ခု ဖြစ်ရေ ဇီးနစ်ဘဏ်ဧ ရုံးခွဲ ဖြစ်ရေ။
၂၀၀၉ ခုနှစ် မေလတွင် လက်ဘနွန် ကနေဒါ ဘဏ်ရေ ပရိုင်းဘဏ်ဟု ခေါ်ရေ ရုံးခွဲတစ်ခု ကို ဖွင့်လှစ်ခရေ။[69]
-
ဆယ်ရီကွန်ဒါဈေး -
ဘမ်ဂျူးတွင် တောက်ပစွာ ဆီးသုတ်ထားရေ ငါးဖမ်းလှေတိကို နီရာအနှံ့တွိ့ရရေ။ -
ဂမ်ဘီယာဧ မျောက်စိမ်းကဲ့သို့ရေ တောရိုင်းတိရစ္ဆာန်တိရေ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားတိကို ဆွဲဆောင်ရေ
_juvenile_head.jpg)
လူ့အဖွဲ့အစည်း
edit
| ဂမ်ဘီယာဧ လူဦးရေ | |||
|---|---|---|---|
| ခုနှစ် | သန်းပေါင်း | ||
| ၁၉၅၀ | ဝ.၂၇ | ||
| ၂၀၀၀ | ၁.၂ | ||
| 2021 | 2.6 | ||
၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် မြို့ပြတွင် နီထိုင်သူမှာ ၅၇.၃% ဖြစ်ရေ။[40] ၂၀၀၃ လူဦးရေစာရင်းဧ အကြိုစာရင်း အရ မြို့ပြနန့် ကျေးလက်လူဦးရေ ကြား ကွာခြားမှုမှာ လျော့နည်းလာပြီး ဒေသအများအပြားကို မြို့ပြ အဖြစ် ပြောင်းလဲ ကြေညာခခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေ။ မြို့ပြသို့ ပြောင်းရွှေ့ခြင်း၊ ဖွံဖြိုးရီး စီမံကိန်းတိ နန့် ခေတ်မီလာခြင်းရို့က ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံသား အများစုထံသို့ အနောက်တိုင်းဧ အမူအကျင့်တိနန့် တန်ဖိုးတိကို ယူဆောင်လာကြကေလည်း ဒေသရင်းနေ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု၊ အခမ်းအနား ကျင်းပမှုနန့် ဆွေမျိုးတိအကြား ဓလေ့အရ နီးစပ်စွာ ဟိမှုရို့မှာ နိစိုင်ဘဝဧ အဓိကအစိတ်အပိုင်း အဖြစ် တည်ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။
ကုလသမဂ္ဂဧ ၂၀၁၀ ခုနှစ် လူထုဖွံ့ဖြိုးမှုညွှန်းကိန်း အစီရင်ခံစာတွင် ဂမ်ဘီယာအား နိုင်ငံပေါင်း ၁၆၉ နိုင်ငံ၌အဆင့် ၁၅၁ အဖြစ် ဖော်ပြထားပြီး လူထုဖွံ့ဖြိုးမှု နိမ့်ကျရေ အစုအဖွဲ့တွင် ထည့်သွင်းထားရေ။ ထိုညွှန်းကိန်းမှ လူ့သက်တမ်း၊ ကျောင်းနေသည့် နှစ်၊ လူတစ်ဦးချင်းအလိုက် အချိုးချထားရေ စုစုပေါင်းနိုင်ငံထုတ်ကုန်း နန့် အခြားအကြောင်းအရာတိကို နှိုင်းယှဉ်ထားရေ။[70]
စုစုပေါင်း မွေးဖွားနိုင်စွမ်းမှာ ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသမီးတစ်ဦးကေ ကလေး ၃.၉၈ ဦးမျှ ဟိရေ။[71]
လူမျိုးတိ
editဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတွင် လူမျိုးစု အများအပြားနီထိုင်ကတ်ပြီး လူမျိုးစုတိုင်းရေ သူရို့ဧ ဘာသာစကား နန့် ရိုးရာကို ထိန်းသိမ်းကတ်ရေ။အကြီးမားဆုံး လူမျိုးစုမှာ မန်ဒင်ကာ လူမျိုးစု ဖြစ်ပြီး ဖူလာ၊ဝိုလော့ဖ်၊ဂျိုလာ၊ ကာရိုနင်ကာ၊ဆီရာဟူလီ/ဂျာဟန်ကာ ၊ဆီရီရီ၊ မန်ဂါဂျို၊ဘမ်ဘာရာ၊ အကူး မာရာဘိုး၊ ဘာအီနူကာ နန့် အခြားလူမျိုးစုတိလည်း ဟိကတ်ရေ။ [1]ထိုဒေသတွင် အကူးလူမျိုးတိဟု သိကတ်ရေ ခရီရိုလူမျိုးတိရေ ဂမ်ဘီယာဟိ လူဦးရေ အနည်းဆုံး လူမျိုးစု ဖြစ်ရေ။ သူရို့ရေ ရိုးရာအားဖြင့် ဆီရာလီယွန်ဟိ ခရီရိုး လူမျိုးတိမှ ဆင်းသက်လာခြင်း ဖြစ်ပြီး မြို့တော်တွင် စုစည်း နီထိုင်ကတ်ရေ။
အာဖရိကသား မဟုတ်ရေ လူမျိုး ၃,၅၀၀ ခန့် ဟိပြီး ဥရောပသားတိနန့် လက်ဘနွန် လူမျိုးတိ ပါဝင်ကြကာ လူဦးရေဧ ဝ.၂၃% မျှ ဟိရေ။ ဥရောပသား လူနည်းစုဧ အများစုမှာ ဗြိတိသျှလူမျိုးတိ ဖြစ်ကတ်ပြီး လွတ်လပ်ရီးရပြီးနောက်ပိုင်းတွင် ဗြိတိသျှလူမျိုး အများအပြား နိုင်ငံမှ ထွက်ခွာလားခကတ်ရေ။
ဘာသာစကားတိ
editအင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားရေ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ရုံးသုံးဘာသာစကား ဖြစ်ရေ။ အခြား အသုံးပြုရေ ဘာသာစကားတိမှာ မန်ဒင်ကာ၊ ဝိုလော့ဖ်၊ ဖူလာ၊ ဆီရာ၊ ခရီယို၊ ဂျိုလာ နန့် အခြား ဒေသခံ ဘာသာစကားတိ ဖြစ်ရေ။[40] နိုင်ငံဧ ပထဝီအနေအထားအရ အနောက်အာဖရိကဧ ရုံးသုံးဘာသာစကား ဖြစ်ရေ ပြင်သစ်ဘာသာစကားကို တတ်ကျွမ်းသူ တိပြားရေ။
ပညာရီး
edit
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေအရ မူလတန်းအဆင့် ပညာရီးမှာ မသင်မနေရ ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း စွမ်းအားစုတိ နန့် ပညာရီးဆိုင်ရာ အခြီခံ အဆောက်အအုံတိ မလုံလောက်မှုကြောင့် အကောင်အထည်ဖော်ရန် ခက်ခရေ။[72]၁၉၉၅ ခုနှစ်တွင် စုစုပေါင်း မူလတန်း ကျောင်းအပ်သူမှာ ၇၇.၁% ဖြစ်ပြီး တကယ်တမ်း ကျောင်းတက်သူမှာ ၆၄.၇% မျှသာ ဟိရေ။[72] ကျောင်းလခကြောင့် ကလေးငယ်အများအပြား ကျောင်းမတက်နိုင်ပဲ ဖြစ်ခရေမှာ ကြာပြီ ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၉၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် သမ္မတဂျမ်မားမှ ကျောင်းဧ ပထမဆုံး ခြောက်နှစ်တွင် ကျောင်းလခ ကောက်ခံခြင်းကို ရပ်တန့်ရန် အမိန့်ထုတ်ခရေ။[72] မူလတန်းကျောင်းသားကျောင်းသူတိတွင် မိန်းကလေး မှာ ၅၂% မျှ ဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း ထိုကိန်းဂဏန်းမှာ ကျေးလက်ဒေသတိတွင် လျော့နည်းနိုင်ပြီး ယဉ်ကျေးမှု အကြောင်းအချက်တိနန့် ဆင်းရဲမှုရို့က မိဘတိအား မိန်းကလေးတိကို ကျောင်းသို့ ပို့ရန် အဟန့်အတား ဖြစ်စေရေ။[72]ကျောင်းနေအရွယ် ကလေးတိဧ ၂၀% မှာ ကိုရမ်ကျမ်းစာ သင်ကျောင်းတိတွင် တက်ရောက်ကတ်ရေ။
တကမ္ဘာလုံးဟိ နိုင်ငံပေါင်း ၂၅၀ မှ ကျောင်းသား ၄၃၅,၀၀၀ ကျော် စာရင်းသွင်းထားရေ နိုင်ငံတကာ အိုးပင်းတက္ကသိုလ် နာမည်ရရေ အဆင့်မြင့်ပညာတက္ကသိုလ်ဧ နိုင်ငံတကာ ဌာနချုပ်မှာ ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံတွင် တည်ဟိရေ။[73]
ကျန်းမာရီး
editဂမ်ဘီယာဧ ကျန်းမာရီးအတွက် အများပြည်သူဆိုင်ရာ အသုံးစရိတ်မှာ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ဂျီဒီပီဧ ၁.၈ % ဖြစ်ပြီး ပုဂ္ဂလိက အသုံးစရိတ်မှာ ဂျီဒီပီဧ ၅% မျှဟိရေ။ ၂၀၀၀ ခုနှစ်တိတွင် လူဦးရေ ၁ သိန်းကေ ဆရာဝန် ၁၁ ယောက်မျှ ဟိရေ။ လူ့သက်တမ်းမှာ ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသမီးတိအတွက် ၅၉.၉ နှစ်ဖြစ်ပြီး အမျိုးသားတိအတွက် ၅၇.၇ နှစ် ဖြစ်ရေ။[74]
၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့ဧ အဆိုအရ ဂမ်ဘီယာဟိ အမျိုးသမီးနန့် မိန်းမငယ် ၇၈.၃% မှာ မအင်္ဂါစေ့ဖြတ်တောက်ထားခြင်း ခံရရေ။[75]
၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ဂမ်ဘီယာအတွက် မွေးစမိခင် သေဆုံးနှုန်းမှာ အကြိမ် ၁ သိန်းကေ ၄၀၀ မျှ ဖြစ်ရေ။ ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် ၆၂၈.၅ကြိမ် ဟိပြီး ၂၀၀၈ တွင် ၂၈၁.၃ကြိမ် ဟိရေ။ အသက် ၅ နှစ်အောက် ကလေးသေဆုံးနှုန်းမှာ ကလေး အယောက် ၁,၀၀၀ ကေ ၁၀၆ ယောက် ဖြစ်ပြီး ထိုအထဲတွင် မွေးကင်းစကလေး ၃၁ ရာခိုင်နှုန်းမျှ ပါဝင်ရေ။ ဂမ်ဘီယာတွင် အကြိမ်ရေ ၁၀၀၀ မွေးဖွားမှုအတွက် သားဖွားဆရာမ ၅ ယောက်မျှသာ ဟိပြီး ကိုယ်ဝန်ဆောင် အမျိုးသမီးရို့အတွက် သေဆုံးနိုင်ခြေမှာ ၄၉ ယောက်တွင် ၁ ယောက်မျှ ဟိရေ။[76]
ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု
edit
အခြီခံဥပဒေဧ ပုဒ်မ ၂၅ မှ နိုင်ငံသားတိအား သူရို့ ရွီးချယ်ထားရေ မည်သည့်ဘာသာကို မဆို ကိုးကွယ်ခွင့် ဟိရေဟု ဆိုထားရေ။[78]နိုင်ငံလူဦးရေဧ ၉၅% ရေ အစ္စလာမ်ဘာသာကို ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။[77] ဂမ်ဘီယာဟိ မွတ်စလင် အများစုမှာ ဆွန်နီ ဥပဒေနန့် ထုံးတမ်းတိကို လိုက်နာကတ်ရေ။[79].
အစ်နေ့ နှစ်ခု အပါအဝင် အဓိက မွတ်ဆလင် ရုံးပိတ်ရက်တိတွင် ဂမ်ဘီယာဟိ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး ပြုလုပ်မှုတိရေ ရပ်တန့်လားရေ။[80] ဂမ်ဘီယာဟိ မွတ်စလင်အများစုမှာ မာလီကီကျောင်းတော် အတွေးအခေါ်ကို ကျင့်သုံးကတ်ရေ။[81] ဂမ်ဘီယာတွင် ရှီယာဂိုဏ်းဝင် မွတ်ဆလင်တိလည်း ဟိပြီး အဓိကအားဖြင့် လက်ဘနွန်မှလာသူတိနန့် ဒေသအတွင်း ပြောင်းရွှေ့လာရေ အာရပ် ရွှေ့ပြောင်းနီထိုင်သူတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။[82]
ခရစ်ယာန်ဘာသာ ကိုးကွယ်သူမှာ လူဦးရေဧ ၄% ခန့် ဟိပြီး[77] ဂမ်ဘီယာဧ အနောက်ပိုင်းနန့် တောင်ပိုင်းတိတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင် အများစုမှာ ၎င်းရို့ဘာသာ ရိုမန်ကက်သလစ် ဂိုဏ်းဝင် ဖြစ်ရေဟု ပြောကတ်ရေ။ယကေလည်းလည်း လူနည်းရေ ခရစ်ယာန်ဂိုဏ်းဝင်တိလည်း ဟိပြီး ၎င်းရို့မှာ အင်္ဂလိကန်၊မက်သဒစ်၊ နှစ်ခြင်း ၊ ၇ရက် အက်ဒဗန်တစ်၊ ယေဟောဝါ သက်သေနန့် အခြား ဧဝံဂေလိ အုပ်စုငယ်လေးတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။[79]
ဆီရာဘာသာ ကဲ့သို့ရေ ရိုးရာယုံကြည်မှုတိကို မည်ရွေ့မည်မျှအထိ ဆက်လက်ကိုးကွယ်နီကတ်ရေ ဆိုရေမှာ မသဲကွဲပေ။ ဆီရာဘာသာတွင် နက္ခတ္တဗေဒနန့် မဟာနတ်ဘုရားဖြစ်ရေ ရုဂျ် အားယုံကြည်မှုရို့ ပါဝင်ရေ။ ဆီရာဘာသာတွင် ဘာသာရီးပွဲတော်တိဖြစ်ကတ်ရေ ဇွိုင်၊ ဘော့ဆီး နန့် ရမ်ဒေါ ရန်ဒီ ပွဲတော် ရို့ ဟိကတ်ရေ။ နှစ်တိုင်းတွင် ဆီရာဘာသာကို ကိုးကွယ်သူတိရေ ဆီနီဂေါနိုင်ငံ ဆိုင်းတိုင်းပြည်ဟိရာ နီရာသို့ ဘုရားဖူးလားကတ်ပြီး ဇွိုင် မြင့်မြတ်ရေ ပွဲတော်အတွက် ဖြစ်ရေ။[83] ဆီရာ ဘာသာရေ ဆီနီဂမ်ဘီယာဟိ မွတ်စလင် အသိုင်းအဝိုင်းတွင်လည်း ထင်ရှားရေ လက်ရာတိ ဟိနေပြီး ဆီနီဂမ်ဘီယာ မွတ်စလင်ပွဲတော်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ တိုဘာစကီ၊ ဂါမို၊ ကိုရီတေ၊ ဝါရီကော် စရေရို့ရေ ဆီရာ ဘာသာမှ ငှားရမ်းသုံးစွဲရေ စကားလုံးတိဖြစ်ပြီး ရှေးဟောင်း ဆီရာပွဲတော်တိလည်း ဖြစ်ရေ။[84]
ဆီရာတိကဲ့သို့ပင် ဂျိုလာလူမျိုးတိတွင်လည်း သူရို့ကိုယ်ပိုင် ဘာသာရီး ထုံးတမ်းစဉ်လာတိ ဟိကတ်ရေ။ ဂျိုလာတိဧ အဓိက ဘာသာရီးပွဲတော်တစ်ခုမှာ ဘိုကောက် ပွဲတော် ဖြစ်ရေ။
တောင်အာရှမှ ရွှေ့ပြောင်းနီထိုင်သူ တဖဲ့ချေရို့တွင် ဟိန္ဒူဘာသာ ကိုးကွယ်မှုနန့် ဘာဟိုင်းဘာသာ ကိုးကွယ်မှုတိ ဟိရေ။ အာမာဒိယ ဂျမက်အား ကိုးကွယ်သူတိ စုစည်းနေရေကိုလည်း တွိ့ရရေ။[85][79] ယကေလည်းလည်း တောင်အာရှမှ ရွှေ့ပြောင်းလာသူ အများစုမှာ မွတ်စလင်တိ ဖြစ်ရေ။[79]
ယဉ်ကျေးမှု
edit
ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံရေ အာဖရိကကုန်းမကြီဂတွင် အသေးဆုံး နိုင်ငံတစ်ခု ဖြစ်ကေလည်း ၎င်းဧ ယဉ်ကျေးမှုရေ အမျိုးမျိုးကွဲပြားရေ ယဉ်ကျေးမှုတိမှ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုဧ ရလဒ်ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံဧ နယ်နိမိတ်ရေ ဂမ်ဘီယာမြစ်ဧ တစ်ဖက်တစ်ချက်တွင် ကျဉ်းမြောင်းရေ မြောင်းကလေးတစ်ခု အဖြစ် တည်ဟိပြီး ရေထုရေ နိုင်ငံဧ အသက်သွေးကြောသဖွယ်ဖြစ်ပြီး ဒေသခံတိက "မြစ်" ဟူ၍သာ ခေါ်ဆိုကတ်ရေ။ သဘာဝအတားအဆီး မဟိပါက ဂမ်ဘီယာရေ အနောက်အာဖရိကတခွင်တွင် ဟိရေ လူမျိုးအများစုဧ နီထိုင်ရာ ဖြစ်လီပါဖို့။[86]
ဥရောပသားတိရေလည်း ဂမ်ဘီယာဧ သမိုင်းကြောင်းတွင် ထင်ရှားစွာ ပါဝင်နေပြီး အကြောင်းမှာ ဂမ်ဘီယာမြစ်ရေ တိုက်အတွင်းသို့ နက်ရှိုင်းစွာ ဝင်ရောက်လားလာနိုင်ပြီး ယင်းပိုင်ရေ ပထဝီအနေအထားကြောင့် ၁၅ ရာစုမှ ၁၇ ရာစုအတွင်း ကျွန်ကုန်သွယ်ရီးတွင် အမြတ်အစွန်းအများဆုံး ရဟိသည့် ဒေသတစ်ခု အဖြစ် ဟိစီခရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် ကျွန်ကုန်သွယ်မှုအား ၁၉ ရာစုတွင် တရားမဝင်ရေ အလုပ်အဖြစ် သတ်မှတ်လိုက်ရေ အခါတွင်လည်း ထိုနီရာမှ မဟာဗျူဟာ ကျစွာ တားဆီးနိုင်ခရေ။ ထိုသမိုင်းကြောင်းတိကို စာရီးဆရာ အဲလက်စ် ဟေလီဧ စာအုပ်နန့် ရုပ်မြင်သံကြားဇာတ်လမ်းတွဲ တစ်ခုဖြစ်ရေ ဇာစ်မြစ် တွင် ဖော်ပြထားပြီး ဂမ်ဘီယာကို နောက်ခံထား ဇာတ်လမ်းဖွဲ့ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။[87]
ဂီတ
editဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ဂီတရေ အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ကုန်းတွင်းပိုင်းနယ်စပ်ကို ဝိုင်းပတ်ထားရေ ဆီနီဂေါနိုင်ငံနန့် အလွန်နီးစပ်ရေ။ ဂမ်ဘီယာဧ ဂီတမှာ ရေပန်းစားရေ အနောက်တိုင်းဂီတ နန့် အကကို ဝိုလော့ဖ်လူမျိုး နန့် ဆီရာလူမျိုးရို့ဧ ရိုးရာ ဗုံတီးခတ်မှု နန့် အကဖြစ်ရေ ဆဘား ဖြင့် ရောမွှေထားခြင်း ဖြစ်ရေ။[88]
ဟင်းလျာတိ
editဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ ဟင်းလျာတိတွင် မြေပဲ၊ ထမင်း၊ ငါး၊ အသား၊ ကြက်သွန်၊ ခရမ်းချဉ်သီး၊ ပလောပီနံမှုန့်၊ ငရုတ်ကောင်းမှုန့် နန့် ဂမ်ဘီယာအမျိုးသမီးရို့မှ ဂမ်ဘီယာမြစ်မှ ဖမ်းယူရေ ယောက်လားရို့ ပါဝင်ရေ။ အထူးအတွက်နန့် ယပ်ဆာ ဟု ခေါ်ရေ ကြက်သွန်ဖြင့် ချက်ထားရေ သားငါး ဟင်းလျာနန့် ဒိုမိုဒါဟု ခေါ်ရေ မြေပဲနှစ်ဖြင့် ချက်ထားရေ ဟင်းလျာရို့မှာ[89] ဒေသခံတိနန့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားတိကြား ရေပန်းစားရေ ဟင်းလျာတိ ဖြစ်ရေ။
မီဒီယာ
editဝေဖန်သူတိက အစိုးရအား လွတ်လပ်စွာ ပြောဆိုခွင့်ကို ကန့်သတ်ရေဟု စွပ်စွဲကတ်ရေ။ ၂၀၀၂ ခုနှစ်တွင် ပြဋ္ဌာန်းလိုက်ရေ ဥပဒေမှ လိုင်စင်ထုတ်ပီးနိုင်၍ သတင်းစာဆရာတိကို အကျဉ်းချနိုင်သည့် အာဏာဟိရေ ကော်မသျှင်တစ်ခုကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် အသရေဖျက် ရီးသားမှုအတွက် ထောင်ဒဏ်အပြစ်ပီးရေ ဥပဒေကို ထပ်မံပြဋ္ဌာန်းခပြီး ပုံနှိပ်ထုတ်ဝီမှုနန့် ရုပ်သံ လွှင့်ထုတ်မှု လိုင်စင် အားလုံးအား ပယ်ဖျက်ခကာ မီဒီယာအဖွဲ့အားလုံးအား ယခင် အခကြေးငွေထက် ၅ ဆမျှ ဟိရေ ကြေးဖြင့် ပြန်လည် မှတ်ပုံတင်စီခရေ။[90][91]
အာဏာသိမ်းရန် ကြံစည်မှု အပြီးတွင် ဂမ်ဘီယာ သတင်းသမား ၃ ဦး ဖမ်းဆီးခံခရရေ။ သူရို့ရေ အစိုးရဧ စီးပွားရီးပေါ်လစီကို ဝေဖန်ရေကြောင့် သို့မဟုတ် ယခင်ပြည်ထဲရီးဝန်ကြီး နန့် လုံခြုံရီးအရာဟိချုပ်ရေ ကြံစည်သူတိတွင် ပါဝင်ရေဟု ရီးသားပြောဆိုရေကြောင့်ဟု ဆိုကတ်ရေ။[92] သတင်းစာ အယ်ဒီတာ ဒေဒါ ဟိုင်ဒါရာရေ ၂၀၀၄ ခုနှစ် ဥပဒေ အသက်ဝင်ပြီးနောက် သျှင်းမပြနိုင်ရေ အခြီအနေတွင် သေနတ်ဖြင့် ပစ်သတ်ခံခရရေ။
သတင်းစာနန့် ရေဒီယို စတေသျှင်တိအတွက် လိုင်စင်ကြေးမှာ အလွန်မြင့်မားပြီး တစ်နိုင်ငံလုံး လွှင့်ထုတ်နိုင်ရေ စတေသျှင်တိကို အစိုးရမှ တင်းကြပ်စွာ ထိန်းချုပ်ထားရေ။[90]
နယ်စည်းမခြား သတင်းထောက်တိအဖွဲ့မှ "သမ္မတ ယာယား ဂျမ်မားဧ ရဲကင်းစောင့်နိုင်ငံ" ဟု ခေါ်ဆိုပြီး လူသတ်မှု၊ မီးရှို့မှု၊ ဥပဒေမဲ့ ဖမ်းဆီးမှု နန့် အသက်အန္တရာယ်ခြိမ်းခြောက်မှုတိကို ဂျာနယ်လစ်တိ ပေါ်တွင် ကျူးလွန်ရေဟု စွပ်စွဲထားရေ။[93] ၂၀၁၀ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံ အင်ဒီပန်းဒင့် သတင်းစာဧ ယခင်အယ်ဒီတာ မူဆာ ဆိတ်ဒီခန်အား နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ အဘူဂျာမြို့ဟိ အီကိုဝပ် (အနောက်အာဖရိကနိုင်ငံတိဧ စီးပွားရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီးအဖွဲ့) တရားရုံးမှ အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၂ သိန်း ပီးရန် အမိန့်ချခရေ။ တရားရုံးမှ ဂမ်ဘီယာ အစိုးရရေ နိုင်ငံတော် လုံခြုံရီးအေဂျင်စီတွင် တရားမစွဲဆိုဘဲ ဖမ်းစီးခပြီးနောက် နှိပ်စက်ခသည့်အတွက် အပြစ်ဟိရေဟု ဆုံးဖြတ်ခရေ။ အစိုးရအနေနန့် သူ့အား ၂၀၀၆ ခုနှစ် မအောင်မြင်ရေ အာဏာသိမ်းမှုအကြောင်း သိရေဟု သံသယဟိခရေမှာ ထင်ရှားရေ။[94]
အားကစား
editအိမ်နီးချင်း ဆီနီဂေါနိုင်ငံကဲ့သို့ပင် ဂမ်ဘီယာနိုင်ငံဧ အမျိုးသား အားကစားနန့် ရေပန်းစားရေ အားကစားမှာ နပမ်းသတ်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ [95] ဘောလုံးကစားခြင်းနန့် ဘတ်စကတ်ဘောရို့မှာလည်း ရေပန်းစားရေ။ ဂမ်ဘီယာဧ ဘောလုံးကစားခြင်းကို ဂမ်ဘီယာဘောလုံးအဖွဲ့ချုပ် (ဂျီအက်ဖ်အေ) မှ ကြီးကြပ်ပြီး ၎င်းရို့မှာ ဖီဖာ နန့် အာဖရိက ဘောလုံးအဖွဲ့ချုပ် (စီအေအက်ဖ်) ရို့နန့် မိတ်ဖက်အဖွဲ့အစည်း ဖြစ်ရေ။ ဂမ်ဘီယာ ဘောလုံးအဖွဲ့ချုပ်မှ လိဂ် ကစားခြင်းကို ဦးဆောင်ပြီး ထိပ်ဆုံးတန်း၊ ဂျီအက်ဖ်အေ ပထမတန်း ရို့ဖြစ်ကာ ဂမ်ဘီယာ အမျိုးသား ဘောလုံးအသင်းကိုလည်း ဦးဆောင်ရေ။ "ကင်းမြီးကောက်" ဟု နာမည်ပြောင်ပီးထားရေ အမျိုးသား ဘောလုံးအသင်းမှာ ဖီဖာ ကမ္ဘာ့ဖလားနန့် အာဖရိကဖလားရို့အတွက် လူကြီးအဆင့်၌ ဘယ်ရေအခါမျှ ခြေစစ်ပွဲ မအောင်ခပေ။ သူရို့ရေ အင်ဒီပန်းဒင့် အားကစားကွင်းတွင် ကစားကတ်ရေ။ ဂမ်ဘီယာရေ ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် အိမ်သျှင်အဖြစ်လက်ခံကျင်းပရေ အာဖရိက ဘောလုံးအဖွဲ့ချုပ်ဧ အသက် ၁၇ နှစ်အောက် ဘောလုံးပြိုင်ပွဲ နန့် ၂၀၀၉ ခုနှစ် အယ်လ်ဂျီးရီးယားတွင် ကျင်းပရေ အသက် ၁၇ နှစ်အောက် ပြိုင်ပွဲရို့တွင် ချန်ပီယံဆုကို ရဟိခအတွက်နန့် ၂၀၀၅ ခုနှစ် ပီရူးတွင်ကျင်းပရေ ဖီဖာ ၁၇ နှစ်အောက် ကမ္ဘာ့ဖလား နန့် ၂၀၀၉ ခုနှစ် နိုင်ဂျီးရီးယားတွင် ကျင်းပရေ ဖီဖာ ၁၇ နှစ်အောက် ကမ္ဘာ့ဖလားရို့သို့ ပါဝင် ယှဉ်ပြိုင်ခွင့် ရဟိခရေ။ အသက် ၂၀ အောက် အသင်းမှာလည်း ၂၀၀၇ ခုနှစ် ကနေဒါတွင် ကျင်းပရေ ဖီဖာ အသက် ၂၀ အောက် ကမ္ဘာ့ဖလားအတွက် ခြေစစ်ပွဲ အောင်ခရေ။ အမျိုးသမီး အသက် ၁၇ နှစ်အောက် ဘောလုံးအသင်းမှာလည်း ၂၀၁၂ ခုနှစ် အဇာဘိုင်ဂျန်တွင်ကျင်းပေသာ ဖီဖာ အသက် ၁၇ နှစ်အောက် ကမ္ဘာ့ဖလားတွင် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခရေ။
အခြားကြည့်ရန်
editကိုးကား
edit- ↑ 1.0 1.1 1.2 National Population Commission Secretariat (30 April 2005). "2013 Population and Housing Census: Spatial Distribution" (PDF). Gambia Bureau of Statistics. The Republic of The Gambia. Archived (PDF) from the original on 3 January 2018. Retrieved 29 December 2017.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) Cite error: Invalid<ref>tag; name "2013Census" defined multiple times with different content - ↑ "The World Factbook: Gambia, The". CIA. Retrieved 3 June 2020.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "The Gambia". အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့. Retrieved 2021-07-16.
- ↑ "GINI index (World Bank estimate) - Data". data.worldbank.org. Archived from the original on 21 April 2018. Retrieved 21 April 2018.
- ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ်. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 December 2020.
- ↑ Hoare, Ben. (2002) The Kingfisher A-Z Encyclopedia, Kingfisher Publications. p. 11. ISBN 0-7534-5569-2.
- ↑ "Banjul".
- ↑ "Population of Cities in Gambia (2019)".
- ↑ Hughes, Arnold (2008) Historical Dictionary of the Gambia. Scarecrow Press. p. xx. ISBN 0810862603.
- ↑ Wiseman, John A. (2004) Africa South of the Sahara 2004 (33rd edition): The Gambia: Recent History, Europa Publications Ltd. p. 456.
- ↑ Maclean၊ Ruth။ "Yahya Jammeh leaves the Gambia after 22 years of rule" (in en-GB)၊ The Guardian၊ 21 January 2017။
- ↑ 12.0 12.1 "Gambia's Yayah Jammeh confirms he will step down". Al Jazeera. 20 January 2017. Archived from the original on 21 January 2017. Retrieved 21 January 2017.
- ↑ Ramsay၊ Stuart။ "Former Gambia leader Yahya Jammeh flies into political exile" (in English)၊ Sky News၊ 22 January 2017။ 23 January 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ "The Gambia overview". World Bank. Archived from the original on 5 July 2018. Retrieved 5 July 2018.
- ↑ Allen Meagher, Andrew Samuel, Baba Ceesay, National Council for the Arts and Culture (Gambia), Historic Sites of The Gambia: Ada Dinkiralu (Mandinka), Bereb-I-Chosan (Wolof), Tarica Tawal (Fula), Nannin (Jola), Soninke Ada (Serehuli), I-Mofan Chosan (Serer) : an Official Guide to the Monuments and Sites of The Gambia, National Council for the Arts and Culture, 1998, pp. 1, 24.
- ↑ Godfrey Mwakikagile, The Gambia and Its People: Ethnic Identities and Cultural Integration in Africa, New Africa Press, 2010, ISBN 9789987160235, p. 141 [၁]
- ↑ "Why Africa's 'smiling coast' is officially referred to as 'The' Gambia". www.africanews.com. Archived from the original on 12 September 2018. Retrieved 12 September 2018.
{{cite web}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ "Constitution of the Republic of the Gambia" (PDF). 1996. Archived (PDF) from the original on 4 February 2016. Retrieved 29 January 2016.
- ↑ "La Gambie s'autoproclame "État islamique"" (in French). Europe 1. 13 December 2015. Archived from the original on 14 December 2015. Retrieved 14 December 2015.
- ↑ Adegun၊ Aanu။ "Adama Barrow removes 'Islamic' title from Gambia's name" (in en-US)၊ 29 January 2017။
- ↑ "The Gambia: President Adama Barrow pledges reforms". Al Jazeera. 28 January 2017. Archived from the original on 31 January 2017. Retrieved 31 January 2017.
- ↑ Easton P (1999) "Education and Koranic Literacy in West Africa" Archived 20 December 2016 at the Wayback Machine.. IK Notes on Indigenous Knowledge and Practices, n° 11, World Bank Group. pp. 1–4
- ↑ Yevstratyev, O (2018). "Chronological Dating of the Duchy of Courland's Colonial Policy". Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls 3: 34–72. "မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ" (PDF). Archived from the original (PDF) on 23 February 2019. Retrieved 20 January 2020.
- ↑ Park, Mungo Travels in the Interior of Africa v. II, Chapter XXII – War and Slavery Archived 24 September 2009 at the Wayback Machine..
- ↑ Webb, Patrick (1994). "Guests of the Crown: Convicts and Liberated Slaves on Mc Carthy Island, the Gambia". The Geographical Journal 160 (2): 136–142. doi:.
- ↑ Archer, Frances Bisset (1967) The Gambia Colony and Protectorate: An Official Handbook (Library of African Study). pp. 90–94. ISBN 978-0714611396.
- ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 Uppsala Conflict Data Program Gambia. In depth: Economic crisis and a leftist coup attempt in 1981.
- ↑ https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/5459.htm#politics
- ↑ "UK regrets The Gambia's withdrawal from Commonwealth"၊ BBC News၊ 3 October 2013။ 4 October 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ Gambie : l'opposition désigne Adama Barrow comme candidat unique pour affronter Yahya Jammeh en décembre Archived 29 November 2016 at the Wayback Machine.. Senenews.com (31 October 2016). Retrieved on 18 December 2016.
- ↑ Gambia: Will Mama Kandeh's Nomination Papers Be Accepted? – Freedom Newspaper Archived 30 November 2016 at the Wayback Machine.. Freedomnewspaper.com (6 November 2016). Retrieved on 18 December 2016.
- ↑ "Gambia: Prison sentences for opposition leaders continues downward spiral for human rights"၊ Amnesty International၊ 20 July 2016။
- ↑ Gambia's Jammeh loses to Adama Barrow in shock election result Archived 29 June 2018 at the Wayback Machine.. BBC News (2 December 2016). Retrieved on 18 December 2016.
- ↑ Gambia leader Yahya Jammeh rejects election result Archived 16 June 2018 at the Wayback Machine.. BBC News (10 December 2016). Retrieved on 18 December 2016.
- ↑ 35.0 35.1 "The Gambia: UK 'very pleased' about Commonwealth return"၊ BBC။
- ↑ 36.0 36.1 "The Gambia presents formal application to re-join the Commonwealth" (Media Release)၊ The Commonwealth၊ 23 January 2018။ 24 January 2018 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ Boris Johnson is only delighted the Gambia wants back into the British Commonwealth Archived 15 February 2017 at the Wayback Machine.. thejournal.ie (15 February 2017)
- ↑ (http://www.hydrant.co.uk), Site designed and built by Hydrant. "The Gambia rejoins the Commonwealth - The Commonwealth". thecommonwealth.org. Archived from the original on 14 July 2018. Retrieved 20 July 2018.
- ↑ Staff, Our Foreign (8 February 2018). "Gambia rejoins the Commonwealth after democratic election". Archived from the original on 12 June 2018. Retrieved 20 July 2018 – via www.telegraph.co.uk.
- ↑ 40.0 40.1 40.2 40.3 40.4 "The Gambia". The World Factbook. Central Intelligence Agency. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 30 May 2007.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ Wright, Donald (2004). The World and a Very Small Place in Africa: A History of Globalization in Niumi, The Gambia. Armonk, New York: M.E. Sharpe. pp. 149–150. ISBN 978-0-7656-1007-2.
- ↑ Hayward, Derek; J. S. Oguntoyinbo (1987). Climatology of West Africa. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. p. 189. ISBN 978-0-389-20721-4.
- ↑ "In Gambia, New Coup Follows Old Pattern"၊ The New York Times၊ 28 August 1994။
- ↑ Edie, p. 162
- ↑ 45.0 45.1 Edie, pp. 162–164
- ↑ Edie, p. 165
- ↑ Edie, pp. 168–170
- ↑ Edie, p. 182
- ↑ 49.0 49.1 Edie, p. 185
- ↑ Edie, p. 186
- ↑ 51.0 51.1 "Democratic Transition in the Gambia: The Burden of Leadership and Consolidation" (PDF). Centre for Democracy and Development. 2017. Archived (PDF) from the original on 15 June 2018.
- ↑ "Gambia: Political opinion" (PDF). Home Office. March 2017. p. 14. Archived (PDF) from the original on 15 June 2018.
- ↑ 53.0 53.1 "The Gambia: Country Focus" (PDF). European Asylum Support Office. December 2017. Archived (PDF) from the original on 15 June 2018.
- ↑ 54.0 54.1 54.2 54.3 54.4 "Background note: The Gambia" . U.S. Department of State (October 2008).
- ↑ Wong, Chun Han. "Beijing Resumes Formal Ties With Gambia, in Signal to Taipei". wsj.com. Wall Street Journal. Archived from the original on 19 March 2016. Retrieved 19 March 2016.
- ↑ correspondent, Owen Bowcott Legal affairs (11 November 2019). "Gambia files Rohingya genocide case against Myanmar at UN court". Retrieved 7 April 2020 – via www.theguardian.com.
- ↑ "UK regrets The Gambia's withdrawal from Commonwealth". BBC News. Archived from the original on 6 May 2018. Retrieved 22 June 2018.
- ↑ "WHO | Female genital mutilation and other harmful practices". Who.int. 6 May 2011. Archived from the original on 23 April 2011. Retrieved 14 August 2010.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ "The Gambia passes bill imposing life sentences for some homosexual acts" (in en-GB)၊ The Guardian၊ 2014-09-08။
- ↑ 60.0 60.1 "Gambia must account for missing journalist Ebrima Manneh". Committee to Protect Journalists. 14 April 2009. Archived from the original on 15 December 2018. Retrieved 20 December 2018.
- ↑ "Ebrima Manneh". အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လွတ်ငြိမ်းချမ်းသာရီး အဖွဲ့. Archived from the original on 29 April 2011. Retrieved 17 April 2011.
{{cite web}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ "Gambia: Missing editor died in detention in 2008 after mistreatment | Reporters without borders". RSF. 2019-03-22. Archived from the original on 21 April 2020. Retrieved 2019-09-12.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help) - ↑ Ceesay, Fabakary B. (2019-03-19). "Journalist Manneh Died On Road To Diabugu Hospital". The Trumpet. Archived from the original on 1 August 2020. Retrieved 2019-09-12.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help) - ↑ Bellamy, Alex J. and Williams, Paul D. (2013) Providing Peacekeepers: The Politics, Challenges, and Future of United Nations Peacekeeping Contributions. Oxford University Press, p. 30. ISBN 0199672822.
- ↑ NYU Center on International Cooperation (28 February 2012) "Annual Review of Global Peace Operations 2012"
- ↑ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
- ↑ Law, Gwillim (19 April 2006). "Divisions of Gambia". Administrative Divisions of Countries ("Statoids"). Archived from the original on 4 August 2011. Retrieved 29 September 2006.
- ↑ Fadera, Hatab (23 April 2012) "Gambia to commence rail system in 2013:- Discloses President Jammeh, as he opens parliament", The Daily Observer (23 April 2012).
- ↑
"Prime Bank (Gambia) is the 12th commercial bank in the Gambia". Observer.gm. 27 May 2009. Archived from the original on 19 July 2014. Retrieved 26 June 2010.
{{cite web}}: Wp/rki/CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ "Human Development Report 2010" (2010-12-31). Human Development Report. doi:. ISSN 2412-3129.
- ↑ "TOTAL FERTILITY RATE". CIA World Factbook. Archived from the original on 28 October 2009. Retrieved 13 October 2013.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ 72.0 72.1 72.2 72.3 "The Gambia". 2001 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2002). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ Admini. "Islamic Online University Signs Agreement with FBC". ayvnewspaper.com. Archived from the original on 23 September 2019. Retrieved 2019-04-11.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help) - ↑ "Human Development Report 2009 – Gambia". Hdrstats.undp.org. Archived from the original on 5 November 2009. Retrieved 26 June 2010.
{{cite web}}: Wp/rki/CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ "WHO | Female genital mutilation and other harmful practices". Who.int. 6 May 2011. Archived from the original on 23 April 2011. Retrieved 7 October 2013.
- ↑ The State of the World's Midwifery 2014. United Nations Population Fund. 2014. ISBN 978-0-89714-026-3.
- ↑ 77.0 77.1 77.2 "The Gambia: Demographic and Health Survey, 2013" (PDF). Gambia Bureau of Statistics. p. 32. Archived (PDF) from the original on 25 December 2016. Retrieved 25 April 2018.
- ↑ "CHAPTER IV – PROTECTION OF FUNDAMENTAL RIGHTS AND FREEDOMS". Constitution of the Republic of The Gambia. 1997. Archived from the original on 12 December 2008. Retrieved 14 January 2009.
- ↑ 79.0 79.1 79.2 79.3 "Gambia, The". International Religious Freedom Report 2007. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 14 September 2007. Retrieved 14 January 2009.
- ↑ Burke, Andrew and Else, David (2002) The Gambia & Senegal. Lonely Planet. p. 35. ISBN 1740591372.
- ↑ Sait, Siraj and Lim, Hilary (2011) Land, Law and Islam Archived 13 August 2016 at the Wayback Machine.. Zed Books. p. 42. ISBN 1842778137.
- ↑ "Shia Presence in Gambia". Wow.gm. Archived from the original on 14 September 2013. Retrieved 7 October 2013.
- ↑ Kalis, Simone (1997). Medecine Traditionnele Religion et Divination Chez Les Seereer Siin Du Senegal. L'Harmattan. ISBN 2-7384-5196-9
- ↑ Diouf, Niokhobaye (1972). "Chronique du royaume du Sine, suivie de Notes sur les traditions orales et les sources écrites concernant le royaume du Sine par Charles Becker et Victor Martin (1972)". Bulletin de l'IFAN 34B (4): 706–7, 713–14.
- ↑ Breach of Faith. Human Rights Watch. June 2005. p. 8. Archived from the original on 14 March 2017. Retrieved 20 June 2015.
- ↑ "The Gambia - Government and society". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-30.
- ↑ "Roots revival: how does the new Kunta Kinte compare to the classic?". the Guardian. 2017-02-08. Retrieved 2020-05-30.
- ↑ "FolkWorld #71: Africa". www.folkworld.eu. Retrieved 2020-05-30.
- ↑ "Traditional food and drink in The Gambia". www.gambia.co.uk. Archived from the original on 21 February 2018. Retrieved 20 February 2018.
- ↑ 90.0 90.1 "Country profile: The Gambia"၊ BBC News website။ 16 October 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ "President tightens media laws in The Gambia"၊ 11 May 2005။ 16 October 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 19 February 2008။
- ↑ "Banjul newspaper reporter freed on bail pending trial"၊ နယ်စည်းမခြား သတင်းထောက်တိအဖွဲ့၊ 13 June 2006။ 16 October 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 May 2006။
- ↑ "Gambia – Annual report 2005"၊ နယ်စည်းမခြား သတင်းထောက်တိအဖွဲ့၊ December 2004။ 16 October 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 26 April 2017။
- ↑ "The Gambia | Countries | Collection of Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum". collection.cooperhewitt.org. Retrieved 2020-05-30.
- ↑ Sport – Gambia! Archived 23 April 2016 at the Wayback Machine., weebly.com, accessed 3 April 2016.