Wp/kum/Тёбен Жюнгютей

Жюнгютей (Тёбен Жюнгютей, Уллу Жюнгютей) — Темирханшура якъда ерлешген къумукъ юрт.

Жугърафи ерлешивю

Гимра тавлар тюбюнде, Параул-оьзенни ягъасында, Бойнакъск шагьардан къыбла-гюнтювуш янына багъып 20 чакъырым арекде.

Тарихы

16–нчы асруну ахырындан 19–нчу асруну башына ерли, 200 йылланы узагъында, Тёбен Жюнгютей, оьзтерече феодал бийликни баш юрту болгъаны белгили. Огъар «Магьтулы ханлыкъ» — деп айта болгъан. Магьтини уланыны ханлыгъы деген маънада. Рус язывларда да о «Дженгутаевское владение» - деп юрюле. О замангъы бир-бир къолязывларда юртну аты: «Жигутей», «Жункута» - деп де къоллангъан. Бу ханлыкъгъа рус язывларда «Мехтулинское ханство» - деп де айта болгъан.

Магьти, Бойнакъны биринчи къырым шавхалы (ярым шавхалы), бек къудратлы феодаллардан санала эди. Магьти, уланы Агьматхангъа варисликге берген ханлыкъгъа: Уллу Жюнгютей, Гиччи Жюнгютей, Дуранги, Гьапши, Ахкент, Урма, Охли, Къулецма, Аймаки, Чохлы, Дёргели, Къакъашура, Паравул юртлар гире болгъан. 1659–нчу йылдан тутуп «Жюнгютей ханлыкъ» рус пачаны гьакимлигини тюбюне гире. Ханлыкъны есси Агьматхан Жюнгютейли, пачалыкъ къуллукъгъа алына, огъар тыйышлы асгер рутба ва алапа акъча токъташдырыла. Шолай къуллугъу саялы Рус пача ону уланы Завзан-Мурзаны есирликге, сайки оьзюню къанатыны тюбюне ала. Уллу рус пачалыкъгъа аминликни токъташдырагъан шолай дыгъарлар, 1659–нчу йыл Таргъу шавхал Сурхай Таргъулу, Эндирейни уллубийи Къазан-Алп, Бойнакъны бийи Будай-бек булан да этилген болгъан.

1797–нчи йылда Жюнгютей ханлыкъни башы этилип Гьасанхан–бек белгиленген. Ону агъасы Солтан Агьмат-хан, шо вакътилерде, хоншудагъы Хунзах ханлыкъны девлетбашы болгъан. Авар вилаятны айтылгъан ханы, рус пачалыгъына табиълик юрютеген Умахан Аварлы гечингенден сонг, ону ерине пача къумукъ феодал ва рус асгерни инаралы Солтан Агьмат-бекни олтурта. Огъар «Солтан Агьмат Аварлы» деп де айта болгъан. Тек ол бир аздан рус пачасына арт берип, башгъа якъгъа авуп, иниси, Жюнгютей вилаятны башы Гьасанхан булан, дагъы да бир-нече оьзюню яккълайгъан бийлер булан да гьаллашып, Таргъу Шавхаллыкъны елемек учун 30 минг адамы булангъы асгер гюч жыя. Кавказны сардары инарал Ярмула шо башгётеривню басылта туруп 1817–нчи йыл, ноябр айны 12–синде Жюнгютейге етише ва юртну буза, яллата. Солтан Агьмат-хан Аварлы де, ону иниси Жюнгютей бийликни ханы Гьасанхан да къачып къутулалар. О гьакъда Алексей Ярмула Петирни уланы «Записки» деген китабына булай язгъан болгъан:

«Уллу Жюнгютей гентде 600 абзар-уьй бар эди. Авар ханны инисини къаласы тизив, эркин. Мен ону дагъытмагъа буюрдум. Гентни бир гиччирек авулун буздурмадым, неге десе онда яшайгъан амалсыз адамлар менден рагьму тиледи. Мен халкъгъа языкъсындым».

Гьасанханны намартлыгъына шекленеген, ону къатыны Нугьбике эрине агъу берип оьлтюрген. Сардар Ярмуланы буйругъу булан Жюнгютей ханлыкъны бир пайы Таргъулу Шавхал Магьтихан Таргъулугъа берилген. Къалгъан яны Гьасанханны эки гиччи уланларына варисликге къала. Тек, яшлар уллу болгъунчагъа шо бийликге гьакимлик рус башчыгъа, найыпгъа тапшурула. 1821–нчи йыл Жюнгютей бийликге баш этилип Гьасанханны етишген уланы Ахматхан-бек Магьтулугъа белгилене. Шо къуллугъунда ол рус асгерни инарал-майор рутбагъа ерли гётериле. Ол 1843–нчю йыл хапарсыздан гечингенде, Жюнгютей бийлиги, ондан къалгъан къатын Нугьбикеге берилген. Агьматханны уланы Ибрагьимхан гьакъылбалыкъ чагъына етишгенде огъар берилген. 1859–нчу йыл Шамилни тутгъанда, Ибрагьимхан Магьтулу, Авар вилаятны баш идарачысыны къуллугъуна салына. Ону иниси Рашитхан, Жюнгютей бийликни, девлетбашыны къуллугъун кюте.

1846–нчи йылны декабр айында, Жюнгютейден, гечелетип, Шамилни адамы Гьажимурат, Нугьбийкени урлап гетип тавгъа яшыргъан. Шо ишде Гьажимуратгъа, Нугьбийкени абзарында ишлейген тавлу къатын Фатыма кёмек этген. Дагъы бир жюнгютейли де бу ишге къошулмагъан. Бийкени къаравашы ону бары да алтынларын да жыйып мюрютлеге берген, олар булан оьзю де гетген. Шондан сонг 3 ай гетип, Шамиль Нугьбийкени, 5 минг манат гюмюш акъчагъа ва Темирханшурадагъы туснакъда сакъланагъан оьзюню 17 мюрюдине алышдыргъан.

«Тышдан гелген чапгъынчылардан жюнгютейлилер бир заманда да тартынмагъан, олагъа баш иймеген. 1845–нчи йылда, январны 16- сында тавлу мюрют Абакар Дибир гентин таламагъа чапгъанда, жюнгютейлилер къоччакъ кюйде атышды, мюрютлени черивюн тозду, къувалады» — деп язгъан Жюнгютейни коменданты полковник Орбелиани, о замангъы Кавказны сардары Воронцовгъа.

Жюнгютей юрт, къумукъ юртланы арасында, оьзлени маданият даражасы булан, айрокъда бек белгили. О гьакъда белгили къумукъ журналист ва язывчу Солтанбек Солтанбек «Жюнгютей ва жюнгютейлилер» деген китап чыгъарды. О китапда, авторну ата юртуну тарихи, бугюнгю яшаву суратлана.

Советлер Бирлигини игити, Уллу Ватан дав йылларда авиаполкну эскадрилиясыны командири Юсуп Агъай Жюнгютей юртну оьктемликлеринден бириси. Ол оьзюню учагъы булан, 104 керен гьавагъа гётерилип, немис-фашист елевчюлени 15 денгиз гемесин, 11 танкын, 12 автомашинин ва 60 зенит батарейлерин дагъытгъан.

Адам санаву

2021-нчи йылдагъы гьисап алывгъа гёре — 6911 адам.

Таза къумукъ юрт.

Тарих

VII-XIX асруларда [[|Wp/kum/Магьтулу ханлыкъ|Магьтулу ханлыкъны]] тагьшагьары.

Белгили адамлары

Акъай Юсуп Абдуллабекни уланы Жюнгютейли (1922−1949) — Советлер Бирликни игити, Уллу Ватан Дав йылларда авиаполкну эскадрилиясыны командири.
Акъаутдинов Имамутдин(тув. в 1959) — Дагъыстанны халкъ артисти.
Асельдеров Асельдер (тув. в 1939) — Къумукъ театрны айтылгъан артисти, Дагъыстанны халкъ артисти.
Аскерханов Аскерхан (1922−2000) — шаир ва таржумачы.
Батдалов Мугьтаритдин (тув. 1940) — техника илмуланы доктору.
Гьажиев Адильгерей (тув. в 1925) — тарихи илмуланы доктору,.
Ибрагьимова Бурлият (тув. в 1932) — йыравчу, [[|Wp/kum/Русия|РФ-ни]] халкъ артисти.
Керимов Ибрагим Абдулкеримни уланы (тув. в 1922) — Дагъыстанны халкъ язывчусу, филология илмуланы доктору.
Къурбанов Амир Абакарович (1909—1966) — Дагъыстан АССР-ни халкъ артисти.
Муратов Татам (1908−1958) — Дагъыстанны йырлав-бийив ансамблини биринчи ёлбашчысы, маданият чалышывчу.
Муратова Барият Солтанмежитни къызы (1914−2001) — СССР-ни халкъ артисткасы.
Муратова Саният Солтанмежитни къызы (1924−1992) — РСФСР-ни халкъ артисткасы.
Салаватов Салават Магьамматны уланы (1922-2005) — Дагъыстанны халкъ суратчысы.
Кырзыогълу Фахреттин