Фахреттин Кырзыогълу — профессор, доктор ва Тюркияны инг уллу тарихчилеринден бири.
Яш чагъы
edit1917-нчи йылны март айыны 10-нчу гюнюнде, Тюркияны Карс вилаятыны Мамаш деген юртунда, инг эсги ва ерли агьлюсю саналагъан Кырзыогълу Мегьмет Дервиш Эфенди булан Гьафиза Гьесна Гьожа Ханымны биринчи авлети болуп тувгъан. Фахреттинни атасыны атасы XIX юзйылны экинчи яртысында Дагъыстандан (Тёбен Жюнгютей юртдан) Тюркиягъа гёчюп барып, онда сыйынгъан къумукълардан.
Фахреттин Кырзыогълу Эрзерумда рушдияны битдирген сонг, Истанбул университетини тарих-филология факультетин тамамлагъан.Ол Ататюркню атындагьы Эрзерум университетинде, Анкара Гази университетинде дарс беривчю болуп узакъ йыллар чалышгъан.
Билим чалышыву
edit1967-нчи йыл Фахреттин Кырзыогълу Анкара университетинде оьзюню «Османлыланы Кафказ эллерин елевлерини тарихи (1475-1590)» деген мавзудагъы диссертациясын якълагъан. Мунда къумукъланы, савлай Темиркъазыкъ Кафказны тарихине байлавлу османлы архивлеринден алынгъан ва бизин илму китапларда гьеч де ёлукъмайгъан бай маълуматлар бар. Амма ол диссертациясын якълагъынча да кеп алда оьзюню гьар тюрлю журналларда чыкъгъан макъалалары ва китаплары булан илму дюньясында генг кюйде белгили бола. Олардан «Карс тарихи» (1951), «Деде-Коркут Огъуз-намелеринде Карапапахлар» (1953) айрыча къыйматлы. Ону илму яратывчулукъ ишинде ёлдашлыкъ этген белгили алимлерден докъторлар Зеки Велили Тогьанны (башгъыртлардан чыкъгъан), Акдес Нимет Куратны (татарлардан) айрыча эсгериле.
Бютюн яшавунда да, илму яратывчулугъунда да профессор, доктор Фахреттин Кырзыогълу оьзюню бютюн юрек бавлары булан Дагьыстангъа, аявлу къумукъларына чечип алып болмасдай байлангъан эди. Илмудагъы биринчи абатларындан тутуп да, ол оьзюню ата-бабаларыны тарихи булан машгъул бола эди. 1942-нчи йылда Истанбулну архивлеринден излеп-ахтарып тапгъан къол язывлагъа асасланып, ол Таргъу шавхалланы тухум тарихин, тамурларын гунлар, хазарлар булан байлайгъан маълуматлары булангъы «Шавхалланы тайпасы» ("Shavhallarin soyu") деген гиччи очерклерин "Cinaralti" деген журналда басмадан чыгъарды. Фахреттин Кырзыогълу 1952-нчи йыл Истанбулда басмадан чыкъгъан «Дадам-Къоркъут Огъузнамелери» ("Dede-Korkud Oguznameleri") деген илму китабында биринчилей болуп бу огъуз-къыпчакъ эпосунда «Шавхал-Мелик» деген титулу булан къумукъланы башханны эсгерилегенин малим этди. Тарихчи Агьмет Жевдетден сонг болуп да шавхалларыбызны XVIII асрудагьы яшавларын суратлайгъан ва Истанбулда «Нуриосманийи» Межитни китапханасында гьали де сакъланып турагъан «Рисале-и Агьвали Дагьыстан...» деген тарихи асарны да илму арагъа гийирип ол къыйматлагъан.
Профессор, докътор М. Фахреттин Кырзыогълу Дагьыстанны, къумукъланы тарихине байлавлу этген уллу къуллукълары булар булан да битмей. Оьтген асруну 90-нчы йылларында басмадан чыкъгъан «Къыпчакълар» (Анкара, 1992 й.) деген китабына янгы тарихи маълуматлар булангъы «Дагьыстанлары-Огъузнамелеринде Къыпчакълар/Къумукълар» ва «Дадам-Къоркъут Китабында Къыпчакълар» деген бёлюклени къошуп, ол къумукъланы ва къыпчакъланы тарихин бирдагъы да толумлашдырды, къумукъ шавхаллары, араплардан тюгюл оьз гун-хазар ата-бабаларындан болгъанны ва олагъа Иран шагьы Ануширванны (539-579) девюрюнден тутуп, «Сагьиб ас-Сарир», яъни, «тах есилери» деп айтылагъанны исбатлагъан.
1993-нчю йыл Тюрк тарих къуруму басмадан чыгъаргъан «Османлыланы Кафказ эллериндеги елевлерини тарихи» (1475-1590 йй.) деген китабын профессор, докътор М. Фахреттин Кырзыогълу ата-бабаларыны эсделигине багъышлагъан. Ону ич жылтында булай сёзлени охума болабыз: «Kars Kalesi Dizdari olan Ana-Dedesi, Dagistan’da (Kumuk-Eli’nin) “Cungutey” kesiminden gelen Rahmetli Babam Kirzioglu Mehmed Dervis Efendi’nin Aziz ruhuna armagan. Doc.Dr. M. Fahrettin Kirzioglu”.
Инг артдагъы заманларда да ол, оьзюню уллу чагъына да къарамайлы бир шаирибиз де язгъанлай, «къартлыгъына этмей гьеч де мюкюрлюк» «тарихибизни мен язмасам, ким язажакъ, ким ахтаражакъ» деген къастда яшады. Артдагъы китабы да ону «Тарихче-и Къазават Дагьыстан» (Tarihce-i (Gazavat) Dagistan) болгъан. Профессор, доктор М. Фахреттин Кырзыогълу илиякълы, гелишпи гьакъ герти бусурман, къумукъ хасияты булангьы асил адам эди. Къумукълагъа, Дагьыстангъа, Жюнгютейге байлавлу затны билме гьасирет болгъан. Ата-бабаларыны юртларын айрылгъан сонг къайтарып гёрме болмайгъанына да талчыкъгъан.