Дагъыстан, яда: Дагъыстан Жумгьурият, яда бырынгъы Тав-якъ[1] (авар тавлуча - Дагъистан Жумгьурият, къажарча - Дағыстан Республикасы[2], даргинче - Дагъистала Республика, лезгинче - Республика Дагъустан, орусча - Республика Дагестан, табасаранча - Дагъустандин Республика) — Русия пачалыкъгъа гиреген бир якъ. Дагъыстан Жумгьурият Россия Федерасияны лап къыбла регионудай гьисаплана. Дагъыстанны ер оьлчевю 50 270 дёртгюл чакъырым.
Тахшагьары — Анжикъала.
Анжикъалада (Магьачкъалада) пачалыкъ университет Темиркъазыкъ Кавказда лап уллу охув идара деп гьисап этиле.
Тарихи edit
Россияда Дербент лап да бырынгъы къыбла шагьар деп гьисаплана. Дагъыстандагъы Рутул районну Цахур юртундагъы мадраса (Ислам университет) Гюнчыгыш Яврупада лап биринчи мадраса гьисаплана Гулистан дыгъаргъа гёре 1813-нчю йылда Дагъыстан Россияны составына гире. 1860-нчы йылда Россия империяны Дагъыстан областы къурула. XIX юз йылны орталарындан башлап, айрокъда 1890-нчы йылда темир ёл къурулгъан сонг, Дагъыстанда промышленност оьсме башлай. XIX юз йылны ахырында, XX юз йылны башында капиталист аралыкълар амалгъа геле, экономика ва культура оьсе, Порт-Петровскиде денгиз порт къурула. 1917-нчи йылда болгъан Октябр инкъылапдан сонг совет гьакимлик Дагъыстанда да къурула. Темир-Хан-Шурада болгъан Дагъыстанны халкъларыны съездинде Дагъыстангъа автономия бериле, 1921-нчи йылны январ айыны 20-сындабуса ВЦИК-ни Декрети булан Дагъыстанда Совет Социалист Республика къурулгъаны ва РСФСР-ни составына гирегени белгилене. 1921-нчи йыл декабр айны баш гюнлеринде болгъан биринчи бютюнда Дагъыстан съездде республиканы Конституциясы къабул этиле.
Миллетлер edit
| Миллет | 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тавлулар[3][4] | 177,189 (22.5%) | 230,488 (24.8%) | 239,373 (22.5%) | 349,304 (24.5%) | 418,634 (25.7%) | 496,077 (27.5%) | 758,438 (29.4%) |
| Даргилер | 125,707 (16.0%) | 150,421 (16.2%) | 148,194 (13.9%) | 207,776 (14.5%) | 246,854 (15.2%) | 280,431 (15.6%) | 425,526 (16.5%) |
| Лезгилер | 90,509 (11.5%) | 96,723 (10.4%) | 108,615 (10.2%) | 162,721 (11.4%) | 188,804 (11.6%) | 204,370 (11.3%) | 336,698 (13.1%) |
| Къазикъумукълар | 39,878 (5.1%) | 51,671 (5.6%) | 53,451 (5.0%) | 72,240 (5.1%) | 83,457 (5.1%) | 91,682 (5.1%) | 139,732 (5.4%) |
| Табасаранлар | 31,915 (4.0%) | 33,432 (3.6%) | 33,548 (3.2%) | 53,253 (3.7%) | 71,722 (4.4%) | 78,196 (4.3%) | 111,152 (4.3%) |
| Рутуллар | 10,333 (1.3%) | 20,408 (2.2%) | 6,566 (0.6%) | 11,799 (0.8%) | 14,288 (0.9%) | 14,955 (0.8%) | 24,298 (0.9%) |
| Агъуллар | 7,653 (1.0%) | 6,378 (0.6%) | 8,644 (0.6%) | 11,459 (0.7%) | 13,791 (0.8%) | 23,314 (0.9%) | |
| Цахурлар | 3,531 (0.4%) | 4,278 (0.4%) | 4,309 (0.3%) | 4,560 (0.3%) | 5,194 (0.3%) | 8,168 (0.3%) | |
| Къумукълар | 87,960 (11.2%) | 100,053 (10.8%) | 120,859 (11.4%) | 169,019 (11.8%) | 202,297 (12.4%) | 231,805 (12.9%) | 365,804 (14.2%) |
| Ногъайлар | 26,086 (3.3%) | 4,677 (0.5%) | 14,939 (1.4%) | 21,750 (1.5%) | 24,977 (1.5%) | 28,294 (1.6%) | 38,168 (1.5%) |
| Оруслар | 98,197 (12.5%) | 132,952 (14.3%) | 213,754 (20.1%) | 209,570 (14.7%) | 189,474 (11.6%) | 165,940 (9.2%) | 120,875 (4.7%) |
| Къажарлар | 23,428 (3.0%) | 31,141 (3.3%) | 38,224 (3.6%) | 54,403 (3.8%) | 64,514 (4.0%) | 75,463 (4.2%) | 111,656 (4.3%) |
| Мычыгъышлар | 21,851 (2.8%) | 26,419 (2.8%) | 12,798 (1.2%) | 39,965 (2.8%) | 49,227 (3.0%) | 57,877 (3.2%) | 87,867 (3.4%) |
| Башгъа Миллетлер | 43,861 (5.6%) | 52,031 (5.6%) | 61,495 (5.8%) | 63,787 (4.5%) | 57,892 (3.6%) | 58,113 (3.2%) | 25,835 (1.0%) |
Якълар edit
- Агъул якъ (Агульский район)
- Акътын якъ (Ахтынский район)
- Къызлар якъ (Кизлярский район)
- Гюнбет якъ (Гумбетовский район)
- Ботлих район (Ботлихский район)
- Къарабудагъгент якъ (Карабудахкентский район)
- Къаягент якъ (Каякентский район)
- Къызылюрт якъ (Кизилюртовский район)
- Гьуниб якъ (Гунибский район)
- Акъуша якъ (Акушинский район)
- Ахвах якъ (Ахвахский район)
- Дахадай якъ (Дахадаевский район)
- Бабаюрт якъ (Бабаюртовский район)
- Дербент якъ (Дербентский район)
- Докъузпара якъ (Докузпаринский район)
- Кули якъ (Кулинский район)
- Къазбекъ якъ (Казбековский район)
- Курах якъ (Курахский район)
- Леваша якъ (Левашинский район)
- Лак якъ (Лакский район)
- Магъарамкент якъ (Магарамкентский район)
- Янгъылак якъ (Новолакский район)
- Ногъай якъ (Ногайский район)
- Рутул якъ (Рутульский район)
- Сергъокъала якъ (Сергокалинский район)
- Сулайман-Стал якъ (Сулейман-Стальский район)
- Табасаран якъ (Табасаранский район)
- Тарум якъ (Тарумовский район)
- Тлярата якъ (Тляратинский район)
- Унсукул якъ (Унцукульский район)
- Хайтакъ якъ (Кайтагский район)
- Хасавюрт якъ (Хасавюртовский район)
- Хив якъ (Хивский район)
- Кумторкъала якъ (Кумторкалинский район)
- Хунзах якъ (Хунзахский район)
- Гергебил якъ (Гергебильский район)
- Цумада якъ (Цумадинский район )
- Цунта якъ (Цунтинский район)
- Чарада якъ (Чародинский район)
- Шамил якъ (Шамильский район)
- Темирханшура (Буйнакск) якъ (Буйнакский район)
Табиат edit
Дагъыстандагъы Сарихум Евразияда лап да бийик къайыр тёбе-бархан гьисаплана. Ону бийиклиги 262 метрлагъа ете. Дагъыстанда Солакъ каньон дюньяда лап да терен деп айтыла. Ону денгизден оьрдеги бийиклиги – 1920 метр.
Эсгеривлер edit
- ↑ Аликберов А.К., Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр ад-Дарбанди и его суфийская энциклопедия «Райхан ал-хакаик» (XI-X вв.). М., 2003., С. 160
- ↑ Кирил алифбасы расман растлана, амма расман чаралардан тышда латин алифба кёп къолландырыла.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
Байланывлар edit