Ghana (emi ekẹkotde Gold Coast) edi idụt kiet ke Edem Usoputịn Africa. Owo Miliọn edịp ye duopekiet ẹdụñ do; ibuot obio esie edi Accra. Enye odu ke Edem Usoputịn Africa, adade ekpere Itụñ Inyañibom Guinea, ke ufọt Côte d'Ivoire ye Togo. Sia Ghana ekperede ufọt iba ererimbot, idaha eyo eneñede ofiop onyụn̄ ofiop. Itụñ Inyañibom ñkañ edem usiahautịn esibịt onyụñ ebịt ko. Edem usoputịn etie ufiop ufiop onyụñ ọfiọrọ sụñsụñ. Eyo esifiop onyụñ asat ke edem edere. Ñkpọdiọhọ Mmọñ Volta (ñkponñkan ñkpọdiọhọ mmọñ ke ererimbot) odu ke Ghana ke edem usiahautịn.
Ata ediwak mbon Ghana ẹnyene akpa ye udiana ufọkñwed. Ghana enyene akpan ndutịm 6 ke ufọkñwed. Mme ufọkñwed ntaifiọk ukara 6 ye ufọkñwed ntaifiọk 10 emi owo enyenede 10 ẹdu. Ghana enyene ediwak ndammana inyene. Mme akpan esụkmbehe ẹdi gold, eto, cocoa, daimọn, ye mme ñkpọ en̄wen. Ghana edi kiet ke otu mme idụt ke Africa enyenede akakan ndutịm uforo.
Okụk Ghana edi "Cedi" edi ke July 2007, Ghana Cedi 1 edi ukem nte 1000 Cedi Ghana Cedi ama" akabade edi obufa okụk. Ẹkpụhọ dollar kiet idahaemi ke n̄kpọ nte 8 Ghana cedi.
Se Ibañade obio emi edit
Ghana edi idụt emi odude ke Itụñ Inyañibom Guinea. Enye edi ñkpọ nte udomoñkpọ ifañ ke ñkañ edem edere ufọt iba ererimbot. Emi esinam idaha eyo eneñede ofiop. Idụt oro enyene ikpehe kilomita 92,085. Togo ke edem usiahautịn, Côte d'Ivoire ke edem usoputịn, Burkina Faso ke edem edere ye Itụñ Inyaibom Guinea ( Inyañibom Atlantic) ke edem usụk ẹkan enye ẹkụk
Idụt oro enyene unaisọñ, ñkpri obot ye akpa ifañ. Ẹkeme ndibahade Ghana nsịn ke ikpehe ition. Utatan mbenesụk, mme unaisọñ ye ọtọwọk ikọt ẹsiwak ke mbeninyañ. Ediwak akpa ye idịm ẹbe ẹdụk enye. Ikpehe edem edere idụt oro enyene mme uñwana. Ñkañ edem usụk ye ufọt ufọt Ghana esine ediwak unaisọñ akai emi odude ke unaisọñ Ashtanti ye mme obot Kwahu. Obot obot Akuapim-Togo odu ke ñkañ edem usiahautịn idụt oro. Volta Basin ñko esịne ke ufọt Ghana. Ñkonñkan ebiet ke Ghana odu ke Obot Afadjato. Enye edi ñkpọ nte mita 2,9004, ndien ẹkụt enye ke ndise obio Akwapim - Togo.
Akpan ini iba ẹdu ke Ghana: Eyo ye ndaeyo. Edịm esidep ke March esịm November. Edem usụk, esịnede ibuot obio Accra. enyene ini emi ọtọn̄ọde ke April esịm ufọt ufọt uwemeyo.
Mme Ikpehe ye mme Ñkañkụk edit
Ẹbahade Ghana ẹdọn̄ ke ikpehe 16 ke ikpehe, ẹnyụn̄ ẹbaharede enye ẹsịn ke ikpehe 275:
Mbụk Eset edit
Ke 1482, mme ọdọkisọñ nyom ñkpọeset ke Portugal emi ẹtode Diogue de Azambuja ẹkedi akpa mbon oro ẹkebọpde Elmina Castle, ekem Aksmus, Shamma ye mbon en̄wen. Ẹkekot mbon Portugal mbon Portuguese gold (ema ekabare ekot idụt oro Golden Beach) ye ifịn. Etisịm ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie 19, United Kingdom ema edidiahade ekpọñ mbon mbuba Europe eken ke Golden Coast.
Mbre Mbuba edit
Mbre bọl edi ọwọrọetop mbre mbuba. Ẹdiọñọ Nka mbre bọl irenowo ofuri Idut nte Black Stars. Ẹdiọñọ otu mme andibuana ke Nka under 20 nte Black Satellite. Ghana odu ke ediwak mbuba esịnede African Cup of Nations, FIFA World Cup ye FIFA U-20 World Cup. Ke 2010 FIFA World Cup, Ghana ama akabade edi ọyọhọ idụt ita ke Africa ndisịm utit utit akpatre ikpehe mbuba. Ediwak otu mme Nka mbre bọl edu ke Ghana, emi ẹbrede mbre bol ke Ghana Premier League ye Division One League. Esọp mbre bọl Ghana ẹse ẹbaña otu mbiba emi.
Ñko-ñko, idụt emi enyene nti mme Otopita ifañ, utọ nte Azumah Nelson, ata Otopita ofuri ererimbot utim ikata, Nana Yaw Kanadus, nkọ ekedi ata Otopita ofuri ererimbot utim ikata, ukem nte Ike Quartey, ye Joshua Clotte.
Mme ọwọrọetop mbre ẹdu ñko nte Owara, Dama ye mbon eken oro ẹtọñọde ke ata eset.