Stara varoš je dio grada Podgorice, na lijevoj obali rijeke Ribnice. Naziv Stara varoš se ustalio poslije podizanja novog dijela grada (zvanog Mirkova Varoš, a danas Nova Varoš) osamdesetih godina XIX vijeka (na desnoj obali Ribnice).
Stara Varoš je bila jezgro stare Podgorice u periodu osmanlijske vlasti (1474 – 1879) u urbanim i arhitektonskim formama grada, običajima, načinu života i orijentalnim karakteristikama. U Staroj Varoši se nalazila i turska tvrđava Depedogen (u narodu zvana Ribnica) podizana od 1474. nakon osvajanja srednjovjekovnog trga Podgorica od strane Osmanlija (Mehmed Drugi Osvajač), kao i sat – kula (pretpostavlja se da je u drugoj polovini XVII vijeka sagradio Hadži Hafiz-paša Osmanagić, sa satom naručenim iz Italije). Zgrada vakufa dograđena uz sahat-kulu, porušena je sredinom XX vijeka.
Opis
editProstor na kojem se u srednjem vijeku začelo naselje koje danas nazivamo Stara varoš Podgorice, bio je za to predisponiran prirodnim, geomorfološkim i istorijskim vrijednostima. Razvoj i rast naselja pratio je njegove prirodne komponente, kao i sintezu raznih uticaja stranih i autohtonih. Urbanistička matrica Stare varoši, iako nastala na empirizmu srednjeg vijeka, oličenom nepravilnim saobraćajnicama, sistemom mahala, sokaka i ćorsokaka (uticaj orijenta), sadržala je u sebi visok stepen logike i brižnog odnosa prema prirodnim i ambijentalnim vrijednostima prostora. U tom smislu, rijeke čine organsku vezu sa urbanim tkivom. Ribnica i Morača, na čijim lijevim obalama naselje nalazi svoj prirodni ambijent, od presudnog su značaja za njegov život i rast. Naime, na rijekama, naročito na Ribnici, u njenom živopisnom kanjonu, bio je organizovan cio javni život Stare varoši. Poput žile kucavice, na ovom relativno malom prostoru nastali su sadržaji, bez kojih se život u naselju nije mogao ni zamisliti. Prirodno središte nalazilo se u zoni Tabačkog mosta, a brojni mlinovi, trgovine, kupatila, kasapnice, kovački i tabački zanati, kafane i sl., činili su životni kolorit i davali posebnu draž ovom dijelu Stare varoši.
Varoš (u užem smislu) je u početku bila opasana bedemima ojačanim kulama, sa kapijama na najvažnijim pravcima puteva (Zetska, Kučka, Malisorska i Osmanagića).
Ograničeni prostor unutar bedema bio je pažljivo građen. Prostrane prizemne ili spratne kuće zidane u kamenu i ograđene visokim kamenim zidovima dvorišta (avlija), u duhu balkanske arhitekture i mediteranskog primorskog graditeljstva, grupisane su po insulama (mahalama). Ulice koje razdvajaju insule, formirane od ogradnih zidova avlija i prizemija objekata (obično bez otvora prema ulici), suticale su se na proširenjima raskršća, ponekad opremljenih bunarima koji su završeni karakterističnom „luburom“. Bar dio ulice, kao i dvorišta bogatijih kuća bili su kaldrmisani rječnim oblutkom. Uske i krivudave ulice nosile su imena viđenih bratstava koja su u njima živjela.
Glavna ulica je bila Tećija (danas ulica Gojka Radonjića), koja se pružala, paralelno Ribnici, od Starodoganjske džamije do Tabačkog mosta na istoku. Od Starodoganjske džamije u pravcu juga sredinom Varoši se pružala Ašik-mahala (danas ulica Spasa Nikolića), koja je od Osmanagića džamije prelazila u ulicu Ljubović, odnosno južni dio predgrađa.
U opštem izgledu, uravnoteženi niski gabarit cjelovite naseljske strukture Stare Varoši nadvišavale su samo istaknute vertikalne dominante - citadela sa svojim kulama, Sahat kula, te minareta džamija. Mada nije prišlo bliže Ribnici, naselje je pitomu dolinu rijeke prisno vezalo za svoje tkivo posredstvom mlinova sa jažama, amama, natapnih prostora bostana, te tri mosta (Stari na ušću, Tabački i Kapadžića).
Poslije pripajanja Podgorice Knjaževini Crnoj Gori (1879. godine) jedan dio muslimanskog stanovništva se iseljava sa turskom vojskom koja napušta grad. Mijenja se socijalna struktura i ustaljeni način života, a mnogi zanati i trgovine zamiru, što se odmah negativno odražava na naslijeđenu urbanu strukturu. Svojinski odnosi, međutim, ostaju neizmijenjeni i značajno će uticati na održavanje tradicionalnog načina korišćenja prostora.
Kao odraz želje za društvenim, privrednim i tehničkim progresom, 1886. godine je započeta planska izgradnja Mirkove (Nove) varoši, na desnoj obali Ribnice. Plan je razvoj Nove varoši zasnovao na ortogonalnom rasteru pravih i širokih ulica (u koje se ulivaju prilazni putevi), sa velikim pravougaonim trgom u sredini. Logično postavijen sistem komuniciranja, uz funkcionalno dobro ostvarene veze sa urbanim tkivom Stare varoši, učinio je da se plan veoma brzo realizovao.
Međutim, razvoj usmjeren na Novu varoš, u kojoj su se sve više koncentrisale javne funkcije i trgovačke, zanatske i druge djelatnosti Podgorice, imao je za posljedicu ne samo zapostavljanje tradicionalnih privrednih aktivnosti Stare varoši, već i otvaranje procesa postepene transformacije autentičnih vrijednosti njenog specifičnog urbanog ambijenta. S takvim trendovima razvoja svojih sastavnih djelova, Podgorica će dočekati Drugi svjetski rat kao najveći (12 000 stanovnika) i ekonomski najrazvijeniji grad u Crnoj Gori.
U poslijeratnom razvoju grada prvobitna funkcija ovog prostora zamire, nekadašnji objekti su ili porušeni ili primili nove sadržaje. Ribnica doživijava prirodnu i sadržajnu degradaciju. Nestali su stari mlinovi, jaže, naselje zanatlija, kupatila...
Ovakav odnos grada prema svojim rijekama, umnogome je uticao na sudbinu Stare varoši, koja se našla izolovana, odśečena od svog prirodnog središta. Kao takva, reklo bi se, više je predstavljala smetnju, nego inspiraciju planerima, koji su dugo lutali između dvije krajnosti: potpunog žrtvovanja ili djelimičnog očuvanja. U tom interegnumu dolazi do najveće devastacije ovog prostora. Gotovo preko noći isčezavaju lijepi primjeri starogradske, ambijentalne arhitekture.
Umjesto njih, kao osnovni građevinski materijal pojavljuje se beton. Saobraćajnice se presvlače asfaltom, nestaje kaldrma od moračkog oblutka, mali pločnici - devastirani su elementi urbano-ambijentalnog značaja.
Literatura
edit- Grupa autora: Šerbo Rastoder, Živko Andrijašević, Dragutin Papović, Zvezdan Folić, Sait Šabotić, Slobodan Drobnjak, Jadranka Selhanović, Željko Drinčić i Adnan Prekić, Istorijski leksikon Crne Gore, knjiga 5 „Daily Press-Vijesti“, 2006.
- Izmjene i dopune urbanističkog Projekta Stara varoš, dio zone B u Podgorici , Skupština glavnog grada Podgorice,Odluka o izmjenama i dopunama UP Stara varoš dio zone B u Podgorici, Br. 01-031/09-4336 Podgorica, Predsjednik skupštine glavnog grada Podgorice, Slobodan Stojanović, predlog plana, Avgust 2011. god.