Dit is 'n 'ulpblad, bedoeld vo korte achtergrondinformatie over 'n taele. Deze informatie is bedoeld vo de gebruker t'elpen bie vraegen die 'n drôge vertaelienge nie zòmae beantwoorde kan.
|
Westerlauwers Vries (of Fries) is de Vriese taele zòas ze in Nederland oor gesproke, in de provincie Vriesland (en 'n 'eêl klein bitje in Greuniengen). 't Is de tweêde officiêle taele van Nederland. As zòdaenig oor ze vee op schrift gebruukt. Daerom, en meedat ze zò sterk van 't Nederlands verschilt, is 't zeker 'n intressante taele om op de Zeêuwse Wiktionary op te nemen.
Westerlauwers?
editMe noeme dit 'Westerlauwers Vries' omdan d'r in Duusland nog tweê Vriese taelen bestae: Saotervries en Noôrdvries. Die bin taelkundig wè verwant, mae vò Nederlandse Vriezen toch echt nie te verstaen en daerom zekers te weten aore taelen. In 't butenland noeme ze 't Nederlandse Vries dikkels 'Westvries'. Dat doeë me in Nederland nie, meedan me 'ier onder Westvries 'n 'Ollands dialect verstae (gesproke in West-Vriesland, 'n deêl van Noôrd-'Olland). Ok 't Stasvries en verwanten bin gin Vriese taelen, mae Nederlands mee Vriesen invloed.
An aolle drie de Vriese taelen ei Oudvries te grondslag gelege. Dat Oudvries eit ok z'n spôren naegelaete in 't 'Ollands (veraol dat Westvries natuurlijk, maer ok in 't Zuud-'Ollands en zelfs in 't Utrechts) en 't Zeêuws.
Spellienge
edit't Westerlauwers Vries is 'n eigen taele mee 'n officiële spellienge, die-a men 'ier van eiges gewoon volge. De spellienge ziet 'r op 't eêste gezicht wat exotisch uut, mee accentjes (â, ê, ô, û, ú) en de letter y. D'r bin altoos uutspraeksecties daerat in fonetisch schrift staet 'oe-a je 'n woôrd moe zeie.
In de Vriese spellienge is 't gebrukelijk da je de y saemen mee de i sorteêrt. Dat doeë me op Wiktionary nie.
Dialecten
editDe dialectverschillen in 't Westerlauwerse Vries bin klein, mee drie/vier belangrieke uutzonderiengen. De dialecten van Hindeloôpen, Terschellienge en Schiermonnikoôg wieke vreêd af van 't Boerenvries (de taele van 't vasteland buten Hindeloôpen). Op Terschellieng bin d'r nog kleine verschillen tussen West- en Oôst-Terschelliengs. 'n Vierde dan wè vuufde dialect was 't Molkwerums, wat-a naebie 't Hindeloôpers lag mae in de negentienden eêuw is uutgesturve.
In de Vriese taelkunde ore dikkels allêne deze tongvallen 'dialecten' genoemd. Vò 't boerenland, daer-at de variaotie vee kleinder is, oor liever over 'variaotie' of 'regionaole vurmen' gepraot. Zouwe me toch dialecten moete anwieze, dan bin 't de volgende: Kleivries (in 't westen en 'ôge noôrden), 't Woudvries (in 't oôsten) en 't Zuudwest'oeks. Dikkels ore varianten die in 't Kleivries en 't Woudvries anders bin, aollebei as goed Vries g'accepteêrd. 't Vriese woôrd vò 'jie' kan daerom zòwè do (Kleivries) as dû (Woudvries) weze. Vurmen die beperkter verspreid bin, zòas kau vò ko 'koeë' (rond Sexbierum) en buotter vò bûter 'beuter', ore nie as Standaerdvries g'accepteêrd.
Grammaotica
editDe grammaotica van 't Westerlauwers Vries is te verglieken mee 't Zeêuws en Nederlands. Zelfstandige naemwoôrden kunne geslachtelijk en onziejig weze (as in modern Nederlands); allêne 't Schiermonnikoôgs maek verschil tussen mannelijk en vrouwelijk. Naemvaollen bin d'r nie. 't Bievoegelijk naemwoôrd oort in beperkte vurm verboge.
In 't werkwoôrd is 'n belangrieke biezonder'eid: vee zwakke werkwoôrden endige op -je. Dat zurg vò 'n biezondere vervoegienge:
- freegje 'vraege'
- ik freegje
- do fregest
- hy freget
In de flejen tied:
- ik frege
- do fregest
- hy frege
En 't voltoôid deêlwoôrd:
- frege
Ziet dus dat do fregest zòwè 'jie vraegt' as 'jie vroog' kan beteikene.
Vadders eit 't Westerlauwers Vries, eênder as zien zusjes en net as de meêste Zeêuwse dialecten, tweê infinitieven: freegje - te freegjen. Die vinde je trouwens ok nog in 't Stadsvries en 't West-Vries.
In de zinsbouw bin d'r ok biezonder'eden mae die bin vò 'n woôrdenboek van minder belang.
Bronnen
editDe belangriekste en uutgebreidste bron, ok mee vee nie-standaerdvurmen, is 't Woordenboek der Friese Taal. Dat is 'ier online te vinden. D'r bin vreêd vee kleinere woôrdenboeken, grammaotica's, wetenschappelijke artikels en leêrboeken te vinden.
Ok vò de (uutleiende) dialecten is 't WFT 'n goeien bron. Butendien è z'aollemaele wè d'r eigen woôrdenboeken, somties meêr as êne.