Wt/zea/'Ulpe:Uutgesturve Indo-Europese taelen

Dit is 'n 'ulpblad, bedoeld vo korte achtergrondinformatie over 'n taele. Deze informatie is bedoeld vo de gebruker t'elpen bie vraegen die 'n drôge vertaelienge nie zòmae beantwoorde kan.

Op de Zeêuwse Wiktionary vinde je noe en dan verwieziengen nae doôie Indo-Europese taelen. Dit kan in de vurm van 'n vertaelienge, mae feitelijk zu je dit dikkelder vinde in etymologie-paragraofen. 'Ier leie me kort uut waerom me dit doeë en welke taele welke plekke eit.

Wat bin dit vò taelen?

D'Indo-Europese taelen (ok wè Indogermaonse taelen) bin 'n grôte taelfermielje daeran de meêste taelen in Europa en 'n antal in Azië bie 'ore. Ok 't Zeêuws is 'n Indo-Europese taele. Je kunne ze verdêle in 'n antal fermieljes en losse taelen: de Germaonse taelen, de Keltische taelen, de Romaonse taelen, de Slaovische taelen, de Baltische taelen, 't Albanees, 't Grieks, 't Armeens, d'Iraonse taelen en d'Indo-Aorische taelen.

Dit bin de fermieljes en losse taelen die noe leve. Mae d'r bin nog wat aore fermieljes en ouwe taelen die daebute vaolle en noe uutgesturve bin. Die taelen b'andele men 'ier. Dienk t'r om: 't gaet 'ier dus nie om doôie taelen daer-at eên of meêr levende taelen van afstamme, zòas 't Latijn, 't Oudgrieks en 't Oudnederlands, en ok nie om uutgesturve taelen daevan 'n naeste zuster nog leeft, zòas 't Gaollisch (deêl van de levende Keltische fermielje) of 't Gotisch (deêl van de Germaonse taelen, ok levend).

En waerom vinde me die dan 'ier?

Jaet, wat vò nut eit 't om die taelen 'ier te vinden? Je zu-se toch in 't daegelijks leven nie dikkels gebruke. Nou, in d'eêste plekke om-at elke taele 'ier welkom is. Wiktionary is 'n woôrdenboek vò aolle woôrden, zòlank as t'r mae bronnen van te vinden bin. En die bin d'r vò die ouwe taelen wè.

Mae d'r is nog 'n belangrieke reden. Aolle Indo-Europese taelen, ok de doôie, bin van belang vò de taelwetenschap. A je wete wil 'oe of 'n Oer-Indo-Europees woôrd gekloenken eit, moe je aolle bronne gebruke. Dus neffens 't Zeêuws en 't Latijn ok 't 'Etitisch of 't Tochaors. Zò 'ouwe me de Etymologie-gedeêltes compleet, begriep je wè?

Anatolische taelen

'n Stikje 'Etitisch in spiekerschrift.

Dit is d'ouste fermielje Indo-Europese taelen daer-an me kennisse van è. Tegeliek is 't de fermielje die as eêste van d'aore taelen afspliste. Je vinde d'r daerom ouwe diengen die in d'aore taelen verdwene bin, maer ok vernieuwiengen die-a nergest aors vòkomme. De taelen wiere, zò-as de naeme al zeit, gesproke in wat noe Turkije is, mae naedat Alexander de Groôten 't gebied onderwierp leide de taelen 't af tegen 't Grieks. Toch bin d'r nog in de vuufden eêuw nae Christus fragmenten in te vinden.

D'Anatolische taelen verschille zelf ok wè sterk van mekaore. Moe je dus nie opkieke a je daelijk tweê van die taelen in 'n etymologie-gedeêlte tegenkom. De verdêlienge is 'n bitje zò:

• 'Etitisch (de taele van d'Etieten, bekend uut d'n Biebel; dit is de groôste van aollemaele)
• Palaoïsch
• Lydisch
• Luwische groep:
  • Luwisch (de tweêde groôste taele)
  • Lycisch
  • Milisch
  • Carisch
  • Sidetisch
  • Pisidisch
• Kalasmaoïsch ('n nieuw ontdekte taele, meschien ok Luwisch; nog nie publiek gemaekt)

De taelen onder de Luwische groep bin rillatief naeuw an mekaore verwant, sommige ku je ok as dialecten van mekaore zieë.

D'Anatolische taelen ore in verschillende schriften opgeschreve. 'Etitisch (en Palaoïsch, d'n ienkelde keêr dat 't opgeschreve wier) wier geschreve in 't spiekerschrift, dan d'Etieten van de Babyloniërs 'aodde overgepakt. Luwisch kan ok in 't spiekerschrift (awast mee andere schriefregels as 'Etitisch), mae 'eêl dikkels gebruke ze d'r eige schrift, de Luwische hiërogliefen. Lydisch staet in 'n eige schrift dat-a vee op 't vroege Griekse alfabet trekt, maer in de regel van rechs nae lienks oor geleze. D'aore taelen wiere op z'n Grieks geschreve of 'aodde wee d'r eige alfabetten.

Op Wiktionary zurge me, neffens 't oôrsproenkelijke schrift, van eigens altoos vò 'n goeie transcriptie.

Tochaors

'n Plankje tekst in 't Tochaors B.

Tochaors is 'n joengere fermielje. D'r bin tweê taelen bekend, 't Tochaors A en 't Tochaors B; aollebei wiere ze in West-China gesproke. Nae d'n achtsten eêuw is t'r niks mee van vernome. Volgens sommige geleêrden eit 'r ok nog 'n Tochaors C bestae.

De Tochaorse taelen è deu ulder extreme positie 'n paer ongeweune diengen. Zò bin d'r in de grammaotica spôren van intens contact mee aore volken, wat-a je in aore Indo-Europese groepen nie zò vroeg a vindt. Vedders doet 't nie mee an 'n antal diengen die taelkundigen typisch oôstelijk vinde, awast is 't net d'n oôstelijkste groep van aollemaele. Alleên a daerom is 't Tochaors van groôt belang vò de taelwetenschap.

Tochaors A en B bin bepaeld nie eênder, daerom vinde je ze dikkels aollebei in etymologie-gedeêltes.

De Tochaorse taelen wiere in d'r eige schrift geschreve. Op Wiktionary gebruke me allêne d'Indologische transcriptie, a was 't maer omdat 't Tochaorse schrift (nog) nie in Unicode zit.

Venetisch en Liburnisch

Venetisch was 'n taele die-a vee van 't Latijn en aore Itaolische taelen weg ao, mae d'r dienkelijk gin was. Liburnisch is wat minder bekend, mae 't liek dezelfde positie t'ebben. Taelgeleêrden zieë veraol beteikenisvolle banden mee de Germaonse taelen en dienke dat Venetisch afstamt van 'n overganksgroep.

Traocisch, Illyrisch en Daocisch

Ouwe taelen op de Balkan. Zonder meêr Indo-Europees, en dienkelijk ok satem-taelen, net as o.m. Slaovisch, Iraons en Indo-Aorisch. Meschien is 't Illyrisch nie uutgesturve en is 't Albanees t'r 'n afstammelieng van, mae dit vaol mee d'informaotie die me noe è glad nie te bewiezen.

Macedonisch

Volgens sommigen 'n Oudgrieks dialect, mae dienkelijk eêder 'n zustertaele d'rvan. De precieze plekke binnen 't Indo-Europees bluuft 'n twufelgeval.

Frygisch

'n Regeltje Frygisch op 'n steênbalke.

Dit wier gesproke in wat noe Noôrdwest-Turkije is. 't Is zeker 'n Indo-Europese taele, mae wat vò eên is nie dujelijk. Neffens sommigen stoeng 't kort bie 't Grieks; aoren zieë meêr 'n band mee de taelen van de Balkan. 't Eên oeft 't ander 'ier nie uut te sluten. Over eên dienk bin de geleêrden 't wel eêns: 'n Anatolische taele was 't nie.

Frygisch wier in 'n vurm van 't Griekse alfabet geschreve. Dat gebruke me 'ier ok.