| ||
| ||
Nayarit , junp'eel lu'umil Mexikoo.
Nayarit: junp’éel ti’ u treintaun lu’umil tak Ciudad de Méxicoe’ ku junmúuch’tal ichil u noj lu’umil México.
Le k’aaba’ Nayarita’ ku taal ti’ cora, yéetel le t’aana’ bey k’áj óolta’anilo’. Nayarite’ u k’áat u ya’ale’ “u yaal k’uj yaan te’ ka’an yéetel te’ k’iino’”. Le lu’uma’ ku p’áatal xamanchik’in ti’ u noj lu’umil México. Tu táan xamane’ ti’ yaan u lu’umilo’ob Sinaloa, Durango yéetel Zacatecas, tu noojilile’ ku p’áatal u lu’umil Jalisco. Chik’ine’ yaan junp’éel jáalja’ ku meyaj ti’ le kajnáalo’obo’, le je’ela’ ku núup’ul yéetel u nojk'áak'náabil Pacífico. Ichile’ ti’ yaan xan u kaajilo’ob Islas Marías, Isla Isabel, Tres Marietas yéetel Farallón la Peña.
Nayarite’ u ts’ook xéet’ lu’um táakpajkunsa’ab ti’ u Noj Lu’umil México tu k’iinil 26 ti’ enero ti’ 1917. Tu noj a’almajil 13 ti’ marzo ti’ 1837e’ síij Tepic tu waxak Articuloi’ Noj A’almaj T’aanil u lu’umil México ti’ u k’iinil 23 ti’ octubre ti’ 1835; u kóochil le lu’uma’ 1,868 kanti’its luubo’ob u kajnáalilo’ob ka’ache’ ku chukik 62,620 máako’ob, ka’aj ja’ats u méek’táankaajil: Tepic yéetel Ahuacatlán.
Tak 1838e’ tu kaajil Tepice’ yaan ka’ach 67,180 kajnalo’obi’. Ka’ache’ k’aj óolta’an bey u’uk mola’ayil Jaliscoe’, le k’aaba’a’ tu ka’ ch’a’aj tu k’iinil 18 ti septiembre ti 1846 le ka’aj táakpaj Jalisco ichil le Pacto Federalo’, ka’aj ja’ats jo’o xéet’il u lu’umil: Acaponeta, Ahuacatlán, Sentispac (bejla’e ku k’aabatik Santiago Ixcuintla), Compostela yéetel Tepic.
Tu ja’abil 1858e’,tu 7° kajtalil Jaliscoe’ anchaj ti’ 74,538 kajnáalilo’ob. Miguel Miramón chuunbes u kaajil Tepic tu k’iinil 24 ti’ diciembre ti’ 1859. Ma’ úuche’ ka’aj tu chukaj 97,000 kajnáalilo’ob ka’aj ja’ats wakp’éel u kajtalil: Tepic, Ahuacatlán, Compostela, Acaponeta, Santiago yéetel San Luis. Ka’aj béeychaj tuka’aten le Federalismoo’, su’ut bey u Distrito Militaril Tepice’, ka’ ch’a’ab u mokt’aanil u li’ik’sa’al 7 ti’ agosto ti’ 1867, tumen noj jala’ach Benito Juárez. Yanchaj ti’ bulukp’éel kaaj: Ahuacatlan, Jala, Villa de Ixtlán, Compostela, San Pedro Lagunillas, Santiago Ixcuintla, Acaponeta, Tepic, Tuxpan, San Blas yéetel Xalisco.
Tu ja’abil 1877 u Distrito Militaril Tepice’ yaan ka’ach ti’ 95,000 kajnáalilo’ob, je’el bix u ye’esika’ junp’íitchaj le kajnáalo’ob yo’olal le ba’ate’ilo’obo’, asab paachile’, tu k’iinil 18 ti’ diciembre ti’ 1884e’ p’áat bey Territorio Federale’ yéetel u k’aaba’ Tepic. Tepice’ u noj kaajil le lu’uma’ leti’ xan u asab nojochi’, nup’táantpaja’an yéetel u kaajil Xalisco. Beyxan yéetel u kaajil Bahía de Banderas, Tuxpan, Ixtlan del Río, Acaponeta, Santiago Ixcuintla, Compostela, Tecuala, Estación Ruiz, Villa Hidalgo yéetel las Varas.
Beeta’ab tumen Gelmy Rosalva Naal May
Je'el u páajtal a wilik xan
edit