| ||
| ||
| Lu'umil |  Méxikoo
| |
|---|---|---|
| Wíiniko'ob | 7,350,355 (2010)[1] | |
| Áreao' | 80,386 km² | |
Jalisco, junp'eel lu'umil Méxikoo.
Jalisco jump'éelil ti' le 31 xeet' lu'umilo'ob ku beetik yéetel Distrito Federal le 32 xeet' lu'umilo'ob jets'a'an ti' u Nojlu'umil México. ku p’aatal tu chik'inil le nojlu'umo'.
Tu tsel ti’ u xaman chik'ino yaan u lu'umil Nayarit '; Tu xamanil yaan Zacatecas yéetel Aguascalientes; Guanajuato yéetel San Luis Potosí ti' le lak'ino’, noojol yaan Colima yéetel Michoacán. Tu chik'inil Jalisco yaan jun xeet' k'a'anan jáal k'áa' náab ti' u nojoch ja'il Pacífico.
Jalisco u kanp'éelil' lu'umil jach yaan u kaajnalilo'ob yéetel tu'ux jach ma'alob yano'ob yo'olal ba'ax meeyaj ku beetiko'ob, ba'axob ku koonol yéetel u jats'utsil náaysaj óolilo'ob. Ichil u noj méek'tan kaajil yéetel uláak' u méek'tan kaajilo'ob yaan tu'ux u ki'iki' kuxtal ku kéetel yéetel nojlu'umilo'ob je'ex España yéetel Italia, ba'ale' je'ex tu yala' Méxikoo ma' tuláakal ti' u meek'tan kaajilo'ob ku yuuchul beya'. U noj meek'tan kaajil Huatalahara ku nupkubaj bey jump’éel xet’ lu’um jach nojoch yéetel uláak’ kaajo’ob je’ex Zapopan, Tlaquepaque, Tonalá, Tlajomulco, El Salto, Ixtlahuacán de los Membrillos yéetel Juanacatlán, le je’ela’ u ka'a noj kaajtalil ichil u noj lu'umil Méxikoo chen tu pach u noj kaajile’. U lu'umil charros,jaripeos, mariachi, tequila yéetel uláak' ba'alob suka'an u yilaal bey jach meexicano.
U máan k’iino’ob Jalisco ku yu’ubal ichil ooxolil yéetel óol tikin ke’el, ba’ale’ u ya’abil le k’iino’obo’ ku yu’upajal koj síis yéetel cháak tu ja’ajalil.
U k'aaba' le lu’uma’ ku taal ti’ óoxp’eel t’aano’ob ti’ le Nahuatlo’: xalli u k’áat u ya’al sa’am, ixtli: u yóok’ol wa ba’ax; yéetel u ts’o’ok le t’aano’: -co u k’áat u ya’al u tu’uxilil, bey tun, tuláak le t’aano’ u k’aat u ya’al “tu yóok’ol sa’am” waa “ti’ u kuuchilil sa’am”. Ti ya’ab ja’abilo’ob tak 1836, u k’aaba’ Jaliscoe’, ts’íibtab “Xalisco”, yéetel “X” tu káajbalil, jump’éel wo’ ku ye’esik u juumil “Sh” ti’ u yaax k’aaba’ ti’ Nahuatl.
Tu'ux ch'a'aba'an lela'
edit