Tausug Bahasa Sug بَهَسَ سُوگ | |||
---|---|---|---|
Miyamicharaan in: | Pilipinas, Malaysiya | ||
Wilaya: | — Miyimicharaan in Kapupuan Sug iban subangan Sabah — Miyimicharaan isab in Daira sin Sambuwangan | ||
Jumla taud magbibichara: | 1.1 milyun (2000) | ||
Pamili bahasa: | Awstrunisya Malayu-Pulinisya Pilipinas Gi'tung Pilpinas Dakula' Pilipinas Gi'tung Bisaya' Sātan Bisaya' | ||
Kahalan Upisyal
| |||
Upisyal Bahasa ha: | Bahasa lukal/pamisil ha Pilipinas | ||
Piyagpaparaganan (regulado) sin: | Komisi sin Bahasa Pilipino | ||
Koda Bahasa
| |||
ISO 639-1: | - | ||
ISO 639-2: | - | ||
ISO 639-3: | tsg | ||
Patta
| |||
In manga wilaya amu in miyimichara in bahasa ini.
| |||
Bahasa Sūg atawa Sinūg in luggiya' puunan bahasa (lingua franca) sin manga sila ha Tirānan Sulu (Sulu archipelago): dayng ha Kapū'-pūan Sūg, dayng ha Sātan Pilipinas, biya' na sin Kapū'an Lupa' Sūg, Basilan, Tawi-Tawi, Sambuwangan, Palawan iban na ha sadlupan Sabah, Malaysya iban Uttara' Kalimantan, Indonesya.
Usulan
editMataud in manga magbibissara Sinūg in naghuhula' ha Kapū'-pūan Sūg. Bakas lugay, nanjari linguwa franka in Sinūg sa'bu pagparinta Kasultanan Sūg.
In Bahasa Sūg dayn ha tawtayanak/pamili Bahasa Awstrunisiya. Awn talianak sin Bahasa Sūg iban ha manga bahasa katilibut niya, dūra' Bahasa Tagalog, Bahasa Sebwano amu in sibu' pamili, in pamili bahasa gi'tung Pilipinas.
Lāgi', Bahasa Sūg in hambuuk iban sin Pamili Bahasa Sātan Bisaya'. Manga lamud sin pamili bahasa ini in manga Bahasa Sūg, Bahasa Surigawnon iban Bahasa Butuwanon.
Puunan Ngān
editIn upisyal ngān sin bahasa ini in Bahasa Sūg. Manjari tiyawag in Sinūg sabab sali' isab in maana niya.
Punulugi
editAwn tū hurup bukal iban 18 hurup kunsunan. Ha baba' in listahan sin manga hurup Bahasa Sūg.
Hurup | A | B | Ch | D | G | H | I | J | K | L | M | N | P | R | S | T | U | W | Y | Ng | Ny | ' |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ngān | A | Ba | Cha | Da | Ga | Ha | I | Ja | Ka | La | Ma | Na | Pa | Ra | Sa | Ta | U | Wa | Ya | Nga | Nya | Baris Patay |
Dayn ha inbinturi hurup sin Bahasa Sūg, awn tū hurup bukal (hurup a,i ,u),awn 18 hurup kunsunan naitung ng iban ny in hurup kunsunan iban hambuuk baris patay '. Ha baba' in labi ditayl in tabal sin manga hurup sin Sinūg.[1]
Puunan Batangsulat
editIn Tungud sin Paghurup →
In Kaagi sin Paghurup ↓ |
Higad
Simud |
Ipun | Ngilu' | Ulihan
sin Ngilu' |
Uhan sin
Dulang-Dulang |
Dulang-Dulang | Gūnggūngan/
Glutis | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hublaan/
Plusip |
Way
Katingug |
p | t | k | ʔ (') | |||
Nakatingug | b | d | g | |||||
Bustakan/
Aprikatip |
Way
Katingug |
t͡ʃ (ch) | ||||||
Nakatingug | d͡ʒ (j) | |||||||
Mailung/
Nasal |
m | n | ɲ (ny) | ŋ (ng) | ||||
Bagtingan/
Tril |
r | |||||||
Bagiran/
Prikatip |
β* (b) | s | ɣ* (g) | h | ||||
Tunga Bukal/
Apruksiman |
w | j | ||||||
Apruksiman Huli | l |
Batangsulat Babaris (Baris)
editIn Tungud sin Dila' →
In Pag'ukab sin Higad Simud ↓ |
Uhan | Gi'tung | Ulihan |
---|---|---|---|
Makiput | i | u | |
Malaklak | a |
Katān in manga hurup nalistahan pa tabal ha taas in manga pihak kunsunan sin Sinūg duwal in manga hurup ch, iban r amu awn ha manga kalimah utang sadja.[2]
Ginis sin Paghurup sin B iban G
Awn duwa ginis in hurup B iban G ha paghurup nila, "Mahantap" iban "Mahangin". Bang natunguran sin hurup B iban G in ūt sin manga hurup kunsunan atawa in ūt sin hurup kunsunan iban sin bukal, (biya' "sigla" atawa "sabtu"), mahantap in paghurup niya. Bang natunguran nila in ūt sin manga bukal (biya "bagay" atawa "sabab"), mahangin in paghurup niya.
Baris Mahaba' (Ā, Ī, Ū)
Baris Mahaba' atawa baris makron in hambuuk gudlis mahaba' ha taas sin hurup bukal a, i iban u. Bang awn baris mahaba' ha taas manga yan, pagpahabaun in paghurup nila. Kagunahan ini lāgi' ha pag'āgun in manga kalimat awn sali' pagkahidja'. Sawpama:
- Baba vs Bābā
- Sin vs Sīn
Baris Patay (')
Kagunahan in baris patay ha sasaat maghapit bang paghurup sin kalimat. Biya' na sun:
- Ba'gu
- Sibu'
- Sali'
Pagpaklasun/Klasipikasyun
editSali' in gramatik sin Sinūg ha manga bahasa katilibut niya. Bahasa Sūg in hambuuk iban ha pamili bahasa Pilipinas bat sali' in gramatik sin manga bahasa masuuk biya' Bahasa Tagalog iban Bahasa Sebwano. Sagawa, Bahasa Sūg in hambuuk lamud ha pamili bahasa sātan Bisaya. Awn tū lamud ha pamili bahasa ini yaun Bahasa Butuwanon iban Bahasa Surigawnon.
Baba' in pagsusun sin Bahasa Sūg dayn balmataas pa balhawpu' sin pamili bahasa.
- Awstrunisya
- Malayu-Pulinisya
- Pilipinas Gi'tung Dakula'
- Pilipinas Gi'tung (Bahasa Tagalog dī)
- Bisaya' (Bahasa Sibwano dī)
- Sātan Bisaya'
- Butuwanon-Tausūg
- Butuwanon
- Tausug
- Surigawnon
- Surigawnon
- Tandaganon
- Butuwanon-Tausūg
- Sātan Bisaya'
- Bisaya' (Bahasa Sibwano dī)
- Pilipinas Gi'tung (Bahasa Tagalog dī)
- Pilipinas Gi'tung Dakula'
- Malayu-Pulinisya
Gramatik
editPangngan
editIn pangngan in nagngangan sin tau, binatang, guna, lugal, pagkukugdan, konsep iban pikilan.
Paminda
editIn paminda in pumiminda sin manga pangngan.
Paminda Panau
editHa baba' in tabal sin paminda panau.
Ginis | Tunggalan | Matuuran | ||
---|---|---|---|---|
Imaanggawta | Iyaanggawtaan | Imaanggawta | Iyaannggawtaan | |
Hikaisa | aku | ku/ta | kita* | ta* |
kitaniyu | taniyu | |||
kami | namu' | |||
Hikaduwa | ikaw/kaw | mu | kamu | niyu |
Hikatū | siya | niya | sila | nila |
Agun kātan in paminda panau sin Bahasa Sūg in awn unung ha Bahasa Tagalog, sagawa' in kitaniyu (tayo ha Tagalog), taniyu (natin), namu (namin) iban kamu (kayo). Lāgi', miyinda sin hurup u ha hurup o ha Tagalog.
Paminda Panagdapu
editGinis | Tunggalan | Matuuran |
---|---|---|
Hikaisa | kāku' | kātu' |
kātu'niyu | ||
kāmu' | ||
Hikaduwa | kaymu | kaniyu |
Hikatu | kaniya | kanila |
Paghuhurup in tunay in manjari biddaun in kamu (paminda panau, ginis hikaduwa, matuuran) iban in kamu (paminda panagdapu, ginis hikaisa, matuuran). Subay maghurup ha ahil kalimah biya awn huruf G (biya kamuG) lagi biddaun in duwa.
Paminda Panudlu
editIn paminda ini lagi tudluun in manga guna.
Ginis | Guna | Lugay |
---|---|---|
Masuuk ha
dayn magbibichara |
ini/yari | di |
Masuuk ha
dayn magdudungug |
yan | duun |
Malayu ha dayn
lugay piyagbibicharaan |
yaun | |
Balmalayu dayn
lugay piyagbibicharaan |
yadtu | didtu |
Pangasubu
Biyabaran | Pangasubu |
---|---|
tau | hisiyu |
guna | unu |
tagdapu | kansiyu |
pagkukugdan | maunu
maunu-unu |
sulig/taud | biyariin
biyadiin |
halga' | pila |
lugay | ka'nu (bihaun/bakas)
ku'nu (mayan) |
lugal | hain (bihaun)
piyakain, daing hain (bakas) pakain (mayan) |
pangkakatan | mayta |
Umbul
editHikaitung Umbul
editYari in ngan sin manga umbul:
Isahan | Hangpuw-an | Gatusan | Ibuhan | Hangpu Ngaibuhan/
Laksaan | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Umbul | Ngan | Umbul | Ngan | Umbul | Ngan | Umbul | Ngan | Umbul | Ngan | Umbul | Ngan |
0 | ser/nul (Kastila)
sipar (Arab) wala/way/wayruun (Pihak) |
10 | hangpuw' | 20 | kawhaan | 100 | hanggatus | 1000 | hangibu | 10,000 | hangpu'
ngaibu/ laksa |
1 | hambuuk
(sabarang hikaguna) isa (hikaitung da) |
11 | hangpuw' tag-isa | 21 | kawhaan tag-isa | 101 | hanggatus tag-isa | 1111 | hangibu
hanggatus iban hangpuw' tag-isa |
Hanggatus
Ngaibuhan | |
2 | duwa | 12 | hangpuw' tag-duwa | 22 | kawhaan tagduwa | 200 | duwanggatus | 2000 | duwangibu | 100,000 | hanggatus
ngaibu |
3 | tuw / tū | 13 | hangpuw' tag-tuw | 30 | katluan | 300 | tuwnggatus | 3000 | tuwngaibu | Milyunan | |
4 | upat | 14 | hangpuw' tag-upat | 40 | kapatan | 400 | upat ngagatus | 4000 | upat ngaibu | 1,000,000 | hangkamilyun |
5 | lima | 15 | hangpuw' tag-lima | 50 | kay'man | 500 | limanggatus | 5000 | limangaibu | Hangpu Ngamilyunan | |
6 | unum | 16 | hangpuw' tag-unum | 60 | ka'numan | 600 | unum ngagatus | 6000 | unum ngaibu | 10,000,000 | hangpu'
ngamilyun |
7 | pitu | 17 | hangpuw' tag-pitu | 70 | kapituwan | 700 | pitunggatus | 7000 | putingaibu | Hanggatus Ngamilyunan | |
8 | walu | 18 | hangpuw' tag-walu | 80 | kawaluwan | 800 | walunggatus | 8000 | walungaibu | 100,000,000 | hanggatus
ngamilyun |
9 | siyam | 19 | hangpuw' tag-siyam | 90 | kasiyaman | 900 | siyam ngagatus | 9000 | siyam ngaibu |
Manga Pandugahan:
- Para ha isahan bang natitipun sin isahan in umbul ha taas, gunahun in sisi'lut 'tag-' para ha isahan da. (Sawpama: 33 - katluan tagtu, 675 - unum ngagatus kapituwan taglima)
- Para ha hangpuan, duwal isa hangpuan, gunahun in sisi'lut 'ka-...-an'. (Sawpama: 52 - kayman tagduwa, 140 - hanggatus kapatan)
- Para ha gatusan lagi in umbul taas, gunahun in apiks 'nga-' atawa langkusun in '-ng-'. (Sawpama: 393 - tunggatus kasiyaman tagtu, 2272 - duwangibu duwanggatus kapituwan tagtu)
- Para ha tagnaan umbul (in umbul isa), gunahun in 'hang-'. (Sawpama: 144 - hanggatus kapatan tag-upat, 11,111 - hangpu tag-isa ngaibu, hanggatus hangpu tag-isa)
Umbul | Ngan | Sawpama Umbul | Ngan |
---|---|---|---|
1,000,000,000 | hangbilyun | 1,145,320,133 | hangbilyun, hanggatus kapatan tag-lima ngamilyun, tunggatus kawhaan ngaibu, hanggatus katluan tag-tu
(lagi maluhay in ngan: isa, isa upat lima, tu duwa nul, isa tu tu) |
10,000,000,000 | hangpu ngabilyun | 20,200,020,002 | kawhaan ngabilyun, duwanggatus ngamilyun, kawhaan ngaibu, duwa
(maluhay ngan: duwa nul duwa nul nul nul nul duwa nul nul nul duwa) |
100,000,000,000 | hanggatus ngabilyun | 333,333,333,333 | tunggatus katluan tagtu ngabilyun, tunggatus katluan tagtu ngamilyun, tunggatus katluan tagtu ngaibu, tunggatus katluan tagtu
(maluhay ngan: tu tu tu, tu tu tu, tu tu tu, tu tu tu) |
1,000,000,000,000 | hangtrilyun | 1,000,000,000,001 | hangtrilyun isa |
Hikatungud Umbul
editHikaguna sin hikatungud umbul in katunguran/rang sin umbul. Panjarihun in hikatungud umbul sin apiks "hika-" langkusun ha unahan umbul.
Katunguran/Rang | Ngan | Dungaing Ngan |
---|---|---|
hika-1 | hika-isa | una (Kastila)
balawwal (Malayu, terawal) |
hika-2 | hika-duwa | |
hika-3 | hika-tuw | |
hika-4 | hika-upat | |
hika-5 | hika-lima | |
hika-6 | hika-unum | |
hika-7 | hika-pitu | |
hika-8 | hika-walu | |
hika-9 | hika-siyam | |
hika-10 | hika-hangpu | |
hika-100 | hika-hanggatus |
Para ha tungud ahil umbul, hikatungud umbul ini in balahir (dayn ha Bahasa Malayu 'terakhir').
Hikabahagi Umbul
editBihaun, naguguna sin manga tau magbibichara Sinug in umbul bahagi sin Bahasa Kastila, Anggalis lagi Bahasa Malayu isab. (in maghuhula ha Sabah).
Sagawa, mapanjari in hikabahagi umbul bang maguna in Bahasa Malayu iban Anggalis biya ha hambuuk puun para pagpapanjarihun in hikabahagi umbul.
Indanan : Di upisyal in pag-uumbul ini iban awn alternatib in kaagi.
Maluhay in pagpapanjari sin hikabahagi umbul. Yari in pormat niya:
'umbul' + pag-'umbul' (Sawpama: 5/10 - lima paghangpu)
Bang numeradur in umbul isa, dugaing in ngan sin hikabahagi umbul, bihaini:
bantuk hika-isa: hang pag-'umbul' (Sawpama: 1/6 - hang pag-unum) bantuk hika-duwa: hangka-'umbul' (Sawpama: 1/3 - hangka-tu)
Para mag-itung in percent, in kalimah 'paggatus' atawa 'persen' gunahun. Biya: 5% in 'lima paggatus' atawa 'lima persen'.
Umbul | Napapanjari Ngan | Puun | Umbul | Napapanjari Ngan | Puun |
---|---|---|---|---|---|
hangpagduwa
hangka-duwa hansipak |
seperdua (Malayu)
one half (Anggalis) |
duwangpagtu
duwa pagtu |
dua pertiga (Malayu) | ||
hangpagtu
hangka-tu |
sepertiga (Malayu)
one third (Anggalis) |
tungpag-upat
tu pag-upat |
tiga perempat (Malayu) | ||
hangpag-upat
hangka-upat hangka-suku |
seperemppat (Malayu)
one fourth (Anggalis) |
duwang pag-lima
duwa paglima |
dua perlima (Malayu) | ||
hangpaglima
hangka-lima |
seperlima (Malayu)
one fifth (Anggalis) |
tungpaglima
tu paglima |
tiga perlima (Malayu) | ||
hangpag-unum
hangka-unum |
seperenam (Malayu)
one sixth (Anggalis) |
upat ngapag-unum
upat pag-unum |
empat perenam (Malayu) | ||
hangpagpitu
hangka-pitu |
sepertujuh (Malayu)
one seventh (Anggalis) |
limangpagpitu
lima pagpitu |
lima pertujuh (Malayu) | ||
hangpagwalu
hangka-walu |
seperdelapan (Malayu)
one eighth (Anggalis) |
unum ngapagwalu
unum pagwalu |
enam perlapan (Malayu) | ||
hangpagsiyam
hangka-siyam |
sepersembilan (Malayu)
one ninth (Anggalis) |
pitungpagsiyam
pitu pagsiyam |
tujuh persembilan (Malayu) | ||
hangpaghangpu
hangka-hangpu |
sepersepuluh (Malayu)
one tenth (Anggalis) |
, 25% | kawhaan taglima paggatus
suku paggatus kawhaan taglima pursin suku pursin |
dua puluh lima peratus (Malayu)
dua puluh lima persen (Malayu) | |
, 1% | hangpaghanggatus
isa paggatus hangka-hanggatus |
seperseratus (Malayu)
satu peratus (Malayu) one hundredth (Anggalis) |
, 50% | kayman paggatus
hansipak paggatus kayman pursin hansipak pursin |
lima puluh peratus (Malayu)
lima puluh persen (Malayu) |
Umbul Desima
editBihaun, giyuguna sin manga magbibichara Tausug in sistema sin paghahangpuan/desima sin Bahasa Anggalis, Kastila iban Malayu (para bang maghuhula ha Sabah). Sagawa mapanjari isab in umbul desima bang gunahun in Bahasa Kastila biya ha hambuuk puun.
Indanan : Balik, di upisyal in sistema sin paghahangpuan/desima ini iban awn alterantip/dugaing in kaagi para mag-itung.
Bihaini in pormat:
'umbul' + pun + 'umbul' (Sawpama: 0.0284 - nul pun nul duwa walu upat)
Umbul | Ngan | Puun |
---|---|---|
1.1 | isa pun isa | un punto uno (Kastila) |
1.10 | isa pun isa nul | un punto un cero (Kastila) |
0.5 | nul pun lima | cero punto cinco (Kastila) |
0.5220 | nul pun lima duwa duwa nul | cero punto cinco dos dos cero (Kastila) |
Manga Agsuan
edit- ↑ Armour, Malcom S. (1994), Tausug-English Dictionary: Kabtangan Iban Maana, The Long Now Foundation.
- ↑ Soderberg, C., Ashley, S., & Olson, K. (2012). Tausug (Suluk). Journal of the International Phonetic Association, 42(3), 361-364. doi:10.1017/S0025100312000230