Wikimedia Incubator

Wp/rki/လာအို ပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံတော်

< Wp | rki
Wp > rki > လာအို ပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံတော်

လာအိုနိုင်ငံ သို့မဟုတ် လာဝ်နိုင်ငံ၊(/ˈlɑːoʊs/ ( နားထောင်),[1] /laʊs, ˈlɑːɒs, ˈleɪɒs/;[2][3] [ລາວ] Error: {{Lang-xx}}: unrecognized language code: lo (help), Lāo [láːw]) တရားဝင် နာမည်အားဖြင့် လာအို ပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ် သမ္မတနိုင်ငံ ရေ ဆိုရှယ်လစ်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အရှေ့တောင်အာရှဧ တစ်ခုတည်းရေ ကုန်းတွင်းပိတ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ အင်ဒိုချိုင်းနားကျွန်းဆွယ်ဧ အလယ်တွင် တည်ဟိရေ လာအိုနိုင်ငံရေ အနောက်မြောက်ဘက်တွင် မြန်မာနိုင်ငံ နန့် တရုတ်နိုင်ငံ ၊ အရှေ့ဘက်တွင် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ၊ အရှေ့တောင်ဘက်တွင် ကမ္ဘောဒီးယားနိုင်ငံ နန့် အနောက်ဘက်နန့် အနောက်တောင်ဘက်တွင် ထိုင်းနိုင်ငံ ရို့နန့် နယ်နိမိတ်ခြင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။[4] မြို့တော်နန့် အကြီးဆုံးမြို့မှာ ဗီယင်ကျန်းမြို့ ဖြစ်ရေ။

လာအို ပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံတော်
ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ
ဆာတာလနလတ် ပဇာတိပတိ ပဇာဇုန် လာဝ်
ဆောင်ပုဒ်: ငြိမ်းချမ်းရီး၊ လွတ်လပ်ရီး၊ ဒီမိုကရေစီ၊ ညီညွတ်ရီးနန့် ကြီးပွားရီး
နိုင်ငံတော် သီချင်း: ဖေင် ဆတ် လာအို
("လာအို ပြည်သူရို့ဧ ဂုဏ်ပြုသီချင်း")
မြို့တော်
နန့် အကြီးဆုံးမြို့		ဗီယင်ကျန်းမြို့
ရုံးသုံး ဘာသာစကားတိလာအို
လူမျိုးစုလော့လုမ်း (၆၇%)၊ လော့သွန်း(၁၄%)၊ လော့စောင်(၉%)၊ ဗီယက်နမ်(၂%)
ကိုးကွယ်မှုဗုဒ္ဓ (၉၈%)၊ ခရစ်ယာန်ဘာသာ (၁.၅%)၊ အခြား (ဝ.၅%)
အမျိုးအစားတစ်ပြည်ထောင် မက်စ်-လီနင် တစ်ပါတီ ဆိုရှယ်လစ် သမ္မတနိုင်ငံ
အစိုးရ
• သမ္မတ
ရေင်လွန်း ဆီဆိုလစ်
• ဝန်ကြီးချုပ်
ဖန်ခမ် ဗိဖာ့ဗန်
• ဒုသမ္မတ(တိ)
ဘောင်သွန်း ချစ်မာနီ
ပါနီ ယာသိုတိုး
တည်ထောင်
• လွတ်လပ်ရီး (ပြင်သစ်)
၁၉ ဇူလိုင် ၁၉၄၉
ဧရိယာ
• စုစုပေါင်း
၂၃၆,၈၀၀ km² (၉၁,၄၂၉ sq mi) (အဆင့်: ၈၃)
• ရေထု (%)
၂.ဝ
လူဦးရေ
• ခန့်မှန်း
၇,၁၂၃,၂၀၅ (၂၀၁၉) (အဆင့် - ၁၀၅)
• သိပ်သည်းမှု
၂၆.၇/km² (အဆင့် - ၁၅၁)
GDP (PPP)ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း
USD $၁၃.၇၅ သိန်းကုဋေ (အဆင့် - ၁၂၉)
• Per capita
USD $၂,၂၀၀ (အဆင့် - ၁၃၈)
HDIဝ.၆၀၁
အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၇၈
ငွေကြေးလော့ကစ် (LAK "₭")
တယ်လီဖုန်းကုဒ်+၈၅၆
Internet TLD.la

ဂနိခေတ် လာအိုနိုင်ငံဧ သမိုင်းကြောင်းနန့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ဝိသေသရို့ကို ၁၄ရာစုမှ ၁၈ ရာစု အထိ အရှေ့တောင်အာရှတွင် အကြီးဆုံးတိုင်းပြည် အဖြစ် တည်ဟိခရေ လင်းဇင်းပြည် သို့ ပြန်လည် ခြီရာကောက်နိုင်ရေ။[5]အရှေ့တောင်အာရှ အတွင်း ပထဝီအနေအထားအရ အလယ်ဗဟိုတွင် ကျရောက်အတွက်နန့် တိုင်းပြည်ရေ ကုန်းတွင်း ကုန်သွယ်ရီးဧ ဗဟိုဌာန ဖြစ်ခပြီး စီးပွားရီး အရအပြင် ယဉ်ကျေးမှု အရပါ ကြွယ်ဝခရေ။ [5] ပြည်တွင်း ပဋိပက္ခတိ ဖြစ်ပွားပြီးနောက် လင်းဇင်းပြည် ရေ လွမ်ပရာဘွမ် ၊ ဗီယန်ကျင်း နန့် ချမ်ပါဆက် တိုင်းပြည် ၃ ခု အဖြစ် ပြိုကွဲခရေ။ ၁၈၉၃ ခုနှစ်တွင် ထိုနယ်မြေ ၃ ခုရေ ပြင်သစ်ရို့ဧ အစောင့်အရှောက်ခံနယ်မြေ ဖြစ်လာခပြီး ဂု လာအိုဟု သိကတ်ရေ တိုင်းပြည်အဖြစ် ပြန်လည် ပေါင်းစည်းခရေ။ ဂျပန်ရို့ဧ ကျူးကျော်မှု ပြီးဆုံးပြီးနောက် ၁၉၄၅ ခုနှစ်တွင် ခဏတာမျှ လွတ်လပ်ရီး ရခကေလည်း ပြင်သစ်ရို့က ကိုလိုနီ အဖြစ် ပြန်လည်သိမ်းပိုက်ခကာ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင်မှ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် ရခရေ။ လာအိုနိုင်ငံရေ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ဆီဆာဗန် ဗောင်းဧ လက်အောက်တွင် စည်းမျဉ်းခံ ဘုရင်စနစ်ဖြင့် လွတ်လပ်ရီး ရခရေ။ လွတ်လပ်ရီး ရပြီးနောက် ပြည်တွင်းစစ် စတင်ခပြီး ကွန်မြူနစ်ရို့မှ ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုဧ အထောက်အပံ့ အဖြင့် နောက်ပိုင်းတွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုမှ အထောက်အပံ့ပီးထားထားရေ စစ်အစိုးရဖြစ်လာသည့် ဘုရင် ကို တိုက်ခိုက်ခရေ။ ၁၉၇၅ ခုနှစ် ဗီယက်နမ် စစ်ပွဲ ပြီးဆုံးပြီးနောက် ဒိုဝိုပါဘူညာ ကွန်မြူနစ် ပသက် လာအို အဖွဲ့ အာဏာရဟိလာခပြီး ပြည်တွင်းစစ် ပြီးဆုံးခရေ။ လာအိုရေ ၁၉၉၁ ခုနှစ် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စု ပြိုကွဲသည့် အချိန် အထိ စစ်ရီး နန့် စီးပွားရီး အထောက်အပံ့တိ ဆိုဗီယက်မှ ရယူခရေ။

လာအိုနိုင်ငံရေ အာရှပစိဖိတ် ကုန်သွယ်ရီးသဘောတူညီချက် အဖွဲ့၊ အာဆီယံ၊ အရှေ့အာရှထိပ်သီးအဖွဲ့၊ လာဖရန်ကိုဖုန်းနီအဖွဲ့ ရို့ဧ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ လာအိုရေ ၁၉၉၇ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရီး အဖွဲ့ဧ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ အဖြစ် လျှောက်ထားခပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၂ ရက်တွင် အပြည့်အဝ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။ [6] လာအိုနိုင်ငံရေ တစ်ပါတီစနစ် ကျင့်သုံးရေ ဆိုရှယ်လစ် သမ္မတနိုင်ငံဖြစ်ပြီး မာ့စ်ခ်ဝါဒ နန့် လီနင်ဝါဒကို ကျင့်သုံးကာ လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီက အုပ်ချုပ်ပြီး ၎င်းရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် အစိုးရမဟုတ်ရေ အဖွဲ့အစည်းတိမှ အမြဲဆိုပိုင်ပင် လူ့အခွင့်အရီးချိုးဖောက်မှုတိ ဆိုးရွားစွာဟိရေဟု မှတ်ချက်ပြုကတ်ပြီး ညှဉ်းပမ်းနှိပ်စက်ခြင်း၊ ပြည်သူရို့ဧ လွတ်လပ်မှုကို ကန့်သတ်ခြင်း နန့် လူမျိုးစုငယ်တိကို ဖိနှိပ်အုပ်ချုပ်ခြင်းရို့ကြောင့် ဖြစ်ရေ။

နိုင်ငံရီးအရနန့် ယဉ်ကျေးမှုအရ ကြီးစိုးရေ လာအိုလူမျိုးရို့ရေ လူဦးရေဧ ၅၃.၂% မျှဟိပြီး အများအားဖြင့် မြေနိမ့်ပိုင်းတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ မွန်-ခမာလူမျိုးစုတိ၊ မုန်းလူမျိုးတိ နန့် အခြားရေ ဒေသခံ တောင်ပေါ်တိုင်းရင်းသားတိရေ တောင်ခြေနန့် တောင်တန်းတိပေါ်တွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ လာအိုဧ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး မဟာဗျူဟာမှာ မြစ်တိမှ လျှပ်စစ်ထုတ်လုပ်ပြီး အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိ ဖြစ်ရေ ထိုင်းနိုင်ငံ၊ တရုတ်နိုင်ငံ နန့် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံရို့သို့ ရောင်းချခြင်း ပေါ်တွင် အခြီခံပြီး ကုန်းတွင်း ဆက်သွယ်ရီးနိုင်ငံ ဖြစ်လာစီရန်လည်း စတင်လုပ်ဆောင်နေကြောင်း လာအိုနိုင်ငံနန့် အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိသို့ ဆက်သွယ်ထားရေ မီးရထားလမ်း ၄ ခု ဆောက်လုပ်နေခြင်းက သက်သေပြနေရေ။[7][8] လာအိုနိုင်ငံအား အရှေ့တောင်အာရှ နန့် ပစိဖိတ်ဒေသဧ စီးပွားရီး ဖွံ့ဖြိုးမှုနှုန်း အမြန်ဆုံးနိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ကမ္ဘာ့ဘဏ်မှ ရည်ညွှန်းလေ့ဟိပြီး နှစ်စဉ် ဂျီဒီပီ တိုးတက်နှုန်းမှု ၂၀၀၉ ခုနှစ်မှစ၍ ပျမ်းမျှ ၇.၄% မျှ ဟိရေ။[9][10]

နာမည်ရင်းမြစ်

edit

အင်္ဂလိပ်နာမည် "လာအို" ကို ပြင်သစ်ရို့က ပီးခပြီး ၎င်းရို့ရေ ၁၈၉၃ ခုနှစ်တွင် လာအိုပြည် ၃ ခုကို စုပေါင်း၍ ပြင်သစ်အင်ဒိုချိုင်းနား အောက်သို့ ထည့်သွင်းခခြင်းဖြစ်ပြီး နိုင်ငံဧ နာမည်ကို နိုင်ငံအတွင်း အဓိကအကျဆုံး နန့် အထင်ရှားဆုံး လူမျိုးဖြစ်ရေ လာအိုလူမျိုးတိဧ နာမည်ကို အစွဲပြု၍ မှည့်ခေါ်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။[11] အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားတွင် 's' အသံကို မဖျောက်ပဲ အသံထွက်တွင် ထည့်သွင်းရွတ်ဆိုကတ်ရေ။[11][12][13][14][15]လာအိုဘာသာစကားတွင် နိုင်ငံဧ နာမည်ကို မွမ်လာအို သို့မဟုတ် ပသက် လာအို ဟု ခေါ်ကတ်ပြီး နှစ်ခုစလုံးမှာ လာအိုနိုင်ငံဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ။ [16]

သမိုင်း

edit

သမိုင်းမတင်မီခေတ် နန့် အစောပိုင်း သမိုင်း

edit
ဖသတ်လွမ် ရေ ဗီယင်ကျန်းမြို့ ဟိ လာအိုနိုင်ငံဧ နိုင်ငံတော်ပြယုဂ်ဖြစ်ရေ။

ရှေးဟောင်းလူဧ ဦးခေါင်းကို ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံမြောက်ပိုင်း အန်းနမိုက်တောင်တန်းဟိ တမ်ပါလင်းလှိုဏ်ဂူတွင် ယှာဖွီတွိ့ဟိခပြီး ထိုဦးခေါင်းခွံရေ အနည်းဆုံး နှစ်ပေါင်း ၄၆,၀၀၀ မျှ သက်တမ်းကြာမြင့်ပြီ ဖြစ်အတွက်နန့် အရှေ့တောင်အာရှတွင် ဂနိအထိ ရှေးအကျဆုံး ယှာဖွီတွိ့ဟိရေ ဂနိခေတ်လူရို့ဧ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း ဖြစ်ရေ။ [17] လာအိုနိုင်ငံမြောက်ပိုင်းတွင် ပလေစတိုဆင်းခေတ် နှောင်းပိုင်းမှ နီရာတိတွင် ကျောက်လက်နက်ပစ္စည်းတိကို ယှာဖွီတွိ့ဟိခပြီး ဟိုဘင်ယဉ်ကျေးမှု အမျိုးအစားတိလည်း ပါဝင်ရေ။ [18] ရှေးဟောင်းသုတေသန တွိ့ဟိချက်တိမှ သက်သေပြနေရေမှာ ဘီစီ ၄ ထောင်စုကပင် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး လူ့အဖွဲ့အစည်းတိ ဖွံဖြိုးတိုးတက်ခကြောင်း ဖြစ်ရေ။ [19] မြှုပ်နှံရာတွင် အသုံးပြုရေ ခရားအိုးတိနန့် ဂူသင်္ချိုင်းတိကို တွိ့ဟိပြီး ဘီစီ ၁၅၀၀ ခန့်က ကြေးထည်တိနန့် ဘီစီ ၇၀၀ ခန့်က သံထည်ကိရိယာတိကြောင့် ရူပ်ထွီးသည့် လူ့အဖွဲ့အစည်းတစ်ခု တည်ဟိခကြောင်း ညွှန်ပြနေရေ။ စာရီးသားမှု မပေါ်ပေါက်မီခေတ်က တရုတ်နန့် အိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှုလောကတိနန့် ထိတွိ့ဆက်ဆံမှု ဟိခသည့် လက္ခဏာတိကို တွိ့ရရေ။ ဘာသာရပ်ဆိုင်ရာနန့် သမိုင်းကြောင်းဆိုင်ရာ အထောက်အထားတိအရ တိုင်း ဘာသာ ပြောကြားရေ လူမျိုးတိရေ တရုတ်နိုင်ငံ ကွမ်းဟိးမှ အနောက်တောင်ပိုင်း လာအိုနိုင်ငံနန့် ထိုင်းနိုင်ငံရို့သို့ ၈ ရာစု နန့် ၁၀ ရာစု အတွင်း ပြောင်းရွှေ့ခရေဟု သိဟိနိုင်ရေ။ [20]

လင်းဇင်းခေတ် (၁၃၅၃-၁၈၉၃)

edit
အကျယ်တဝင့် ဖော်ပြထားသောဆောင်းပါး - လင်းဇင်းပြည်

လာအိုနိုင်ငံဧသမိုင်းရေ လင်းဇင်း(ဆင်တစ်သန်း)ဘုရင့်နိုင်ငံမှ အစပြုခပြီး ၁၄ရာစုနှစ်တွင် လာအိုမင်းသားတစ်ဦးဖြစ်ရေ ဖငွန်[21] က တည်ထောင်ခပြီး သူနန့်သူဧ မိသားစုအား သူဧဖခင်က ခမာအင်ပိုင်ယာမှ နှင်ထုတ်လိုက်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဖငွန်ရေ ခမာစစ်ရေ တစ်ရေင်းဖြင့် မဲခေါင်မြစ်ဝှမ်းဟိ လာအိုနယ်များစွာကို အောင်မြင်နိုင်ခပြီး နောက်ဆုံးတွင် ဗီယင်ကျန်းမြို့ကို သိမ်းပိုက်နိုင်ခရေ။

ဖငွန်ရေ ခွန်ဘိုလွန်[22] မှ စတင်ခရေ လာအိုမင်းမျိုးတိမှ ဆင်းသက်လာသူတစ်ဦးတစ်ဖြစ်ရေ။ သူရေ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာကို နိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ် ကြေညာကာ တိုင်းပြည်ကိုဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်အောင် ကြိုးပမ်းခရေ။ ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်ရေ ဖငွန်ကို သူဧမှူးမတ်တိက ရီးမခံနိုင်အတွက်နန့် ဂနိခေတ် ထိုင်းနိုင်ငံ နန်ပြည်နယ်သို့ ၁၃၇၃တွင် နှင်ထုတ်ခပြီးနောက် [23] ထိုဒေသတွင်ပင် ကွယ်လွန်ခရေ။ ဖငွန်ဧသားအကြီးဆုံးဖြစ်သူ အွန်ဟွမ် က ဆမ်ဆင်ထိုင်း ဟုဘွဲ့နာမည်ခံကာ တိုင်းပြည်ကို ၄၃နှစ်ကြာ အုပ်ချုပ်ခရေ။ ဆမ်ဆင်ထိုင်းလက်ထက်တွင် လင်းဇင်းပြည်ရေ ကုန်သွယ်ရီးအချက်အချာ ဖြစ်လာခရေ။ ၁၄၂၁ခုနှစ် ဆမ်ဆင်ထိုင်း ကွယ်လွန်ပြီးနောက်တွင် လင်းဇင်းပြည်ပြိုကွဲပျက်စီးကာ စစ်မက်ဖြစ်ပွားရေ ပြည်ထောင်ငယ်တိ အဖြစ် ရာစုနှစ် ၁ ခုကြာမျှ တည်ဟိနေခရေ။[24]

မြန်မာရို့ဧ ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်ခြင်းမှ ရှောင်ရှားနိုင်ရန်အလို့ငှာ ၁၅၂၀တွင် နန်းတက်လာရေ ဖိုတီဆာရပ် ဘုရင်ရေ မြို့တော်ကို လွမ်ပရာဘွမ်မြို့မှ ဗီယင်ကျန်းသို့ ပြောင်းရွှေ့ခရေ။ ဖိုတီဆာရပ်လုပ်ကြံခံရပြီးနောက် ၁၅၄၈တွင် သားဖြစ်သူ ဆက်သာသီရပ် နန်းတက်လာခကာ လာအိုနိုင်ငံဧ ပြယုဂ်ဖြစ်လာမည့် ဖာ့သက်လွမ် ကို တည်ဆောက်ရန် အမိန့်ပီး စီခိုင်းခရေ။ ဆက်သာသီရပ်ရေ ကမ္ဘောဒီးယားသို့ စစ်ချီရာမှ အပြန်လမ်း တောင်တန်းပေါ်တွင် ပျောက်ဆုံးလားခပြီးနောက် လင်းဇင်းပြည်ရေ နှစ် ၇၀မျှ မတည်မငြိမ် ဖြစ်ခပြီး မြန်မာရို့ ကျူးကျော်ခြင်း ခံခရသည့် အပြင် ပြည်တွင်းစစ်လည်း ဖြစ်ပွားခရေ။[25]

၁၆၃၇ခုနှစ်တွင် နန်းတက်လာရေ ဆိုရီငါဗောင်ဆာ လက်ထက်တွင် လင်းဇင်းပြည်ရေ နယ်မြေ ချဲ့ထွင်နိုင်ခပြီး သူအုပ်စိုးရေအချိန်ကာလကို လာအိုရို့ဧရွှေခေတ်ဟုဆိုနိုင်ရေ။ သူသေဆုံးပြီးနောက် ဆက်ခံမည့်သူမဟိသည့်အတွက် လင်းဇင်းတိုင်းပြည်ရေ သုံးခြမ်းကွဲခရေ။ ၁၇၆၃မှ ၁၇၆၉ခုနှစ်တိတွင် လာအိုမြောက်ပိုင်းရေ မြန်မာတပ်ရို့ဧ သိမ်းပိုက်အုပ်ချုပ်ခြင်းခံရပြီး လွမ်ပရာဘွမ်ရေ မြန်မာရို့ဧ လက်အောက်ခံ ပြည်နယ်တစ်ခု ဖြစ်ခရေ။ ချမ်ပါဆက်မှာလည်း ထိုင်းရို့ဧ ဩဇာခံတိုင်းပြည် ဖြစ်ခရေ။[26]

ထိုင်းရို့က ချောင်အနုဗောင်ကို ဗီယင်ကျန်းဧ ရုပ်သေးဘုရင်အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။ ထိုမင်းရေ လာအိုအနုပညာ၊ စာပေရို့ကို ပြန်လည်ထုတ်ဖော်ရန် အားပီးခပြီး လွမ်ပရာဘွမ်နန့်လည်း ဆက်ဆံရီးတိုးတက်အောင် ကြိုးပမ်းခရေ။ ဗီယက်နမ်ရို့ဧ ဖိအားပီးမှုကြောင့် ၁၈၂၆ တွင် ထိုင်းရို့ကို ပုန်ကန်ခြားနားခရေ။ ပုန်ကန်မှု မအောင်မြင်ပဲ ဗီယင်ကျန်းအား ဝင်ရောက်ဖျက်စီးခြင်း ခံရရေ။[27] အနုဗောင်အား ဘန်ကောက်သို့ အကျဉ်းသား အဖြစ် ဖမ်းဆီးခေါ်ဆောင်လားခပြီး ဘန်ကောက်တွင်ပင် ကွယ်လွန်ခရေ။ [28]

၁၈၇၆ လာအိုဟိ ထိုင်းရို့ဧ စစ်ရီးလှုပ်ရှားမှုကို ဗြိတိသျှတစ်ဦးမှ လေ့လာသူနီရာမှ ဖော်ပြခရာတွင် "ကျွန်အကြီးအကျယ်ယှာဖွီ ဖမ်းဆီးခြင်း အဖြစ် ပြောင်းလဲလားရေ" ဟု ဖော်ပြခရေ။ [29]

ပြင်သစ် လာအို (၁၈၉၃-၁၉၅၃)

edit
ပြင်သစ်ကိုလိုနီ အစောင့်အဖြစ် တွိ့ရရေ လာအိုစစ်သားတိ c.  ၁၉၀၀

၁၉ရာစုနှောင်းပိုင်းတွင် လွမ်ပရာဘွမ်ရေ တရုတ်အလံနက်တပ်ရို့ဧ ဖျက်ဆီးခြင်းကိုခံခရရေ။ [30]ပြင်သစ်ရို့က လာအိုဘုရင် အွန်ခမ် ကို ကယ်တင်ခပြီး လွမ်ပရာဘွမ်အား ပြင်သစ်အင်ဒိုချိုင်းနားဧ အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် သတ်မှတ်ထည့်သွင်းခရေ။ မကြာမီမှာပင် ချမ်ပါဆက်ပြည်နန့် ဗီယင်ကျန်းနယ်မြေရို့ကိုပါ ပြင်သစ်အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် ထည့်သွင်းခရေ။ လွမ်ပရာဘွမ် ဘုရင် ဆီ‌ဆာဗန်ဗောင်ရေ ပြန်လည်စုစည်းထားရေ လာအိုနိုင်ငံဧ အုပ်ချုပ်သူ ဖြစ်လာခပြီး ဗီယင်ကျန်းရေ မြို့တော် တဖန်ပြန်လည် ဖြစ်လာခရေ။ [31] လာအိုရေ ပြင်သစ်ရို့အတွက် မည်သည့်အခါမျှ အရီးပါရေ နီရာ မဖြစ်ခပေ။[32] ထိုင်းနိုင်ငံနန့် စီးပွားရီး အရ အရီးပါရေ အန်နန်းနယ်နန့် တုံကင်းနယ်ရို့ကြားတွင် ကြားခံနယ်မျှသာ ဖြစ်ခရေ။

လာအိုနိုင်ငံရေ ခဲမဖြူ၊ ရာဘာနန့် ကော်ဖီရို့တွက်ဟိကေလည်း ပြင်သစ်အင်ဒိုချိုင်းနားမှ ပို့ကုန်ဧ ၁ ရာခိုင်နှုန်းထက် မပိုခပေ။ ၁၉၄၀ ခုနှစ်တွင် ပြင်သစ်နိုင်ငံသား ၆၀၀ ခန့်မျှ လာအိုတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ [33] ပြင်သစ်ရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ဗီယက်နမ်ရို့အား လာအိုသို့ ပြောင်းရွှေ့ရန် တိုက်တွန်းကတ်ပြီး ယင်းပိုင်လုပ်ဆောင်ခြင်းမှာ ပြင်သစ်ကိုလိုနီပြုသူတိအတွက် အင်ဒိုချိုင်းနားတစ်ခုလုံးစာ ကျယ်ပြန့်ရေ ကိုလိုနီနယ်မြေ ကွက်ကွက်ကလေးအတွင်း အလုပ်သမား မလုံလောက်မှုကို ဖြေသျှင်းရန် ဓမ္မဓိဌာန်ကျရေ အဖြေ အဖြစ် ရှုမြင်ကတ်ရေ။[34] ၁၉၄၃ ခုနှစ်သို့ ရောက်ရေ အခါ ဗီယက်နမ် ဦးရေမှာ ၄၀,၀၀၀ ခန့်မျှ အထိဟိလာပြီး လာအိုဟိ မြို့ကြီးတိတွင် အဓိက ဖြစ်လာကာ ကိုယ်ပိုင်ခေါင်းဆောင် ရွီးချယ်နိုင်ခွင့်ကို ခံစားရဟိရေ အထိ ဖြစ်လာရေ။[35] ရလဒ်အနိန်နန့် ဗီယင်ကျန်း လူဦးရေဧ ၅၃% ၊ သာခက်မြို့ လူဦးရေဧ ၈၅% နန့် ပါ့ခ်စီမြို့ လူဦးရေဧ ၆၂% မှာ ဗီယက်နမ် လူမျိုးတိ ဖြစ်လာခကာ ခြွင်းချက်အနေနန့် လွမ်ပရာဘွမ်မြို့ တစ်မြို့တည်းသာ လာအိုလူမျိုးတိ အများဆုံး လူဦးရေ အဖြစ် ဟိနေခရေ။ [35] ၁၉၄၅ ခုနှစ်အထိပင် ပြင်သစ်ရို့ရေ အဓိကဒေသ သုံးခုဖြစ်ရေ ဗီယင်ကျန်းလွင်ပြင်၊ ဆာဗန်နာခက်ဒေသ နန့် ဘိုလာဗန်ကုန်းမြေမြင့် သို့ ဗီယက်နမ် လူမျိုးအများအပြားကို ပိုပြီးကေရွှေ့ပြောင်းရန်အတွက် အစီအစဉ်ကြီးတစ်ခုကို ချမှတ်ခပြီး ဂျပန်ရို့ဧ အင်ဒိုချိုင်းနားအား ကျူးကျော်မှုကြောင့်သာ အစီအစဉ် ပြောင်းလားခရရေ။ မာတင် စတူးဝပ်ဖောက်ဧ အဆိုအရ ယင်းပိုင် မဟုတ်ပါက လာအိုရို့ အနေနန့် သူရို့တိုင်းပြည်အား ထိန်းချုပ်နိုင်တော့မည် မဟုတ်ဟု ဆိုရေ။[35]

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း ဗိုင်ချီပြင်သစ်၊ ထိုင်း၊ ဂျပန် နန့် လွတ်လပ်ရေပြင်သစ် ရို့က လာအိုနိုင်ငံအား သိမ်းပိုက်ခရေ။[36] ၁၉၄၅ ခုနှစ် မတ်လ ၉ ရက်တွင် မျိုးချစ်အဖွဲ့က လာအိုနိုင်ငံအား တဖန် လွတ်လပ်ရီး ရပြီဟု ကြေညာခကာ လွမ်ပရာဘွမ်အား မြို့တော် အဖြစ် သတ်မှတ်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၇ ရက်တွင် ဂျပန် တပ်မ ၂ ခုမှ မြို့တော်အား ဝင်ရောက်သိမ်းပိုက်ခရေ။[37] ဂျပန်ရို့က လွမ်ပရာဘွမ်ဧ ဘုရင်ဖြစ်ရေ ဆီဆာဗန်ဗောင်အား ဖိအားပီး၍ လာအိုနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရီးကို ကြေညာစီခကေလည်း ဧပြီလ ၈ ရက်တွင် သူက လာအိုရေ ပြင်သစ်ဧ အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ မဟုတ်တော့ကြောင်းသာ ကြေညာခရေ။ ယပြီးနောက် ဘုရင်ရေ ကင်းဒါဗောင်မင်းသား အား မဟာမိတ်တပ်ရို့ထံသို့ ကိုယ်စားလှယ်အဖြစ် လျှို့ဝှက်စေလွှတ်ခပြီး ဆီဆာဗန် မင်းသားအား ဂျပန်ရို့ထံသို့ ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် စေလွှတ်ခရေ။[37] ဂျပန်ရို့ လက်နက်ချပြီးနောက် အချို့ရေ လာအို မျိုးချစ်ပုဂ္ဂိုလ်တိ (ဖတ်စာရတ်မင်းသား အပါအဝင်) ရေ လာအိုဧ လွတ်လပ်ရီးကို ကြေညာခရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၄၆ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် ပြင်သစ်တပ်တိက နိုင်ငံတွင်း ပြန်လည်ကျူးကျော်ခပြီး လာအိုရို့အား အကန့်အသတ်ဟိရေ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်သာ ပီးခရေ။[38]

ပထမ အင်ဒိုချိုင်းနား စစ်ပွဲအတွင်းတွင် အင်ဒိုချိုင်းနား ကွန်မြူနစ်ပါတီမှာ ပါသတ်လာအို လွတ်မြောက်ရီးအဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ပါသတ်လာအိုရေ ပြင်သစ်ကိုလိုနီတပ်ရို့အား ဆန့်ကျင်တိုက်ခိုက်ရေ စစ်ပွဲကို ဗီယက်နမ်လွတ်မြောက်ရီးအဖွဲ့ဖြစ်ရေ ဗီယက်မင်းရို့ဧ အကူအညီဖြင့် စတင်ခရေ။ ၁၉၅၀ ခုနှစ်တွင် ပြင်သစ်ရို့ အနေနန့် လာအိုအား ပြင်သစ်ပြည်ထောင်စုအတွင်း "တွဲဖက်တိုင်းပြည်" အနေနန့် တစိတ်တပိုင်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို ပီးခရရေ။ ပြင်သစ်ရို့ရေ နာမည်ခံအားဖြင့် အုပ်ချုပ်သူ အဖြစ်ဟိနေရေမှာ ၁၉၅၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၂၂ ရက်တွင် လာအိုရို့ အနေနန့် စည်းမျဉ်းခံဘုရင်စနစ်ဖြင့် အပြည့်အဝ လွတ်လပ်ရီး ရသည့်အချိန်အထိ ဖြစ်ရေ။[39][38]

လွတ်လပ်ရီးရပြီးခေတ်နန့် ကွန်မြူနစ်အုပ်ချုပ်ခြင်း (၁၉၅၃-ဂု)

edit
ပြင်သစ် ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဆာလန် နန့် မင်းသား ဆီဆာဗန် ဗတ်သာနာရို့အား လွမ်ပရာဘွမ်တွင် တွိ့ရပုံ၊ ၁၉၅၃ မေလ ၄ ရက်

ပထမ အင်ဒိုချိုင်းနား စစ်ပွဲရေ ပြင်သစ်အင်ဒိုချိုင်းနား တခွင်တွင် ဖြစ်ပွားခပြီး နောက်ဆုံးတွင် ပြင်သစ်ရို့ ရှုံးနိမ့်ခကာ လာအိုနန့် ငြိမ်းချမ်းရီးစာချုပ်ကို ၁၉၅၄ ခုနှစ် ဂျီနီဗာကွန်ဖရင့်တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးခရရေ။ ၁၉၆၀ ခုနှစ်တွင် လာအိုပြည်တွင် ပုန်ကန်မှုတိ ဆက်တိုက်ဖြစ်ပွားပြီးနောက် တော်ဝင်လာအိုတပ်မတော် နန့် မြောက်ဗီယက်နမ်နန့် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုရို့မှ ကျောထောက်နောက်ခံ ပီးထားရေ ပါသတ်လာအိုပြောက်ကျား ရို့ စစ်ဖြစ်ပွားခရေ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ဆိုဗန်နာ ဖိုမာ မင်းသားမှ ဒုတိယ အမျိုးသားညီညွတ်ရီး ယာယီအစိုးရကို ဖွဲ့စည်းခကေလည်း မအောင်မြင်ခပဲ အခြီအနေရေ တစ်စထက်တစ်စ ပို၍ ယိုယွင်းလာကာ တော်ဝင်လာအိုအစိုးရ နန့် ပါသတ်လာအိုရို့ အကြား ပြည်တွင်းစစ် အကြီးအကျယ် ဖြစ်ပွားခရေ။ ပါသတ်လာအိုရို့အား စစ်ရီးအားဖြင့် ပြည်သူ့ဗီယက်နမ်တပ်မတော် (ပီအေဗီအင်န်) နန့် ဗီယက်ကောင်းရို့မှ ကျောထောက်နောက်ခံပီးခရေ။[39][38]

ရှန်ခိုအန်းပြည်နယ်ဧ ယခင်မြို့တော်ဟောင်း မွမ်ခေါင်းဧ အပျက်အစီးတိရေ ၁၉၆၀ ခုနှစ်တိ နှောင်းပိုင်းတွင် အမေရိကန်ရို့ဧ လာအိုသို့ ဗုံးကြဲမှုကြောင့် ပျက်စီးခရခြင်း ဖြစ်ရေ။

မြောက်ဗီယက်နမ်က တောင်ဗီယက်နမ်နန့် စစ်ပွဲတွင်း ထောက်ပို့လမ်းကြောင်းအဖြစ် အသုံးပြုရန် လာအိုဧ နယ်မြေအစိတ်အပိုင်းတိကို ကျူးကျော်ကာ သိမ်းပိုက်ခအတွက်နန့် လာအိုရေ ဗီယက်နမ်စစ်ပွဲဧ အဓိက အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်ခရေ။ တုံ့ပြန်သည့် အနေနန့် အမေရိကန်ရို့ရေ ပီအေဗီအင်န်ရို့ဧ တပ်စွဲထားရေ နီရာတိကို ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်ခပြီး လာအိုနိုင်ငံတွင်း ပုံမှန်နန့် ပုံမှန်မဟုတ်ရေ ကွန်မြူနစ်ဆန့်ကျင်ရီးတပ်တိကို ထောက်ပံ့ခကာ ဗီယက်နမ်သမ္မတနိုင်ငံ စစ်တပ်ဧ လာအိုသို့ ကျူးကျော်မှုအား ထောက်ပံ့ပီးခရေ။[39][38]

၁၉၆၈ ခုနှစ်တွင် ပီအေဗီအင်န် ရို့မှ ပါသတ်လာအို ရို့ တော်ဝင်လာအိုတပ်မတော်ကို တိုက်ခိုက်မှုကို ကူညီသည့် အနေနန့် တပ်ရင်းပေါင်းများစွာနန့် တိုက်ခိုက်မှုကို စတင်ခရေ။ ထိုတိုက်ခိုက်မှုကြောင့် တော်ဝင်လာအိုတပ်မတော် အနေနန့် တပ်အများအပြားကို ဆွဲထုတ်ခရပြီး စစ်ပွဲအား အမေရိကန် နန့် ထိုင်းရို့မှ ကျောထောက်နောက်ခံပီးထားရေ ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဗန်ပေါင်း ဦးဆောင်ရေ မုံလူမျိုးတပ်တိဧ "လျှို့ဝှက်စစ်တပ်" ဖြင့်သာ ချန်ထားခရရေ။

လာအိုပြည်ဗဟိုအစိုးရ ပြိုလဲလားမည့် အရီးမှ ကာကွယ်ရန် နန့် တောင်ဗီယက်နမ်တွင် ဟိရေ အမေရိကန်တပ်တိအား တိုက်ခိုက်နိုင်မည့် ဟိုချီမင်းလမ်းကြောင်းအား အသုံးမပြုနိုင်စီရန်အတွက် အမေရိကန်ရို့ရေ ပီအေဗီအင်န်နန့် ပါသတ်လာအို တပ်တိအား လေကြောင်းမှ အကြီးအကျယ် ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်ခရေ။ [39] ၁၉၆၄ ခုနှစ်မှ ၁၉၇၃ ခုနှစ်အတွင်း အမေရိကန်ရို့ရေ လာအိုနိုင်ငံပေါ်သို့ ဗုံးတန်ချိန် ၂ သန်းခန့် ကြဲချခအတွက်နန့် ဒုတိယကမ္ဘာစစ်တစ်ခုလုံး အမေရိကန်ရို့က ဥရောပနန့် အာရှပေါ်တွင် ကြဲချခသည့် စုစုပေါင်း ဗုံးတန်ချိန် ၂.၁ သန်းနန့် နှိုင်းယှဉ်ကြည့်မည် ဆိုရင် လာအိုရေ သမိုင်းတလျှောက်တွင် သူဧ လူဦးရေနန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက ဗုံးအကြီးအကျယ် ကြဲချခံရဆုံး နိုင်ငံ ဖြစ်လာစီခရေ။ နယူးယောက်တိုင်းမ် သတင်းစာမှ ဖော်ပြရေမှာ ယင်းပိုင်ကြဲချခြင်းရေ "လာအိုဟိ လူတစ်ဦး တစ်ယောက်စီအတွက် ၁ တန်စာမျှဗုံး" ဖြစ်ရေ ဟု မှတ်ချက်ပီးခရေ။[40] ဗုံးအလုံးရေ သန်း ၈၀ ကျော်ရေ မပေါက်ကွဲနိုင်ခပဲ နိုင်ငံအနှံ့ပြားတွင် နီရာအနှံ့အပြား ဟိနေဆဲ ဖြစ်ကာ ကျယ်ပြန့်လှရေ မြေတိအား စိုက်ပျိုးရန် မဖြစ်နိုင်ရေ အခြီအနေ ဖြစ်ပေါ်စေပြီး နှစ်စစ်နှစ်တိုင်း လာအိုပြည်သူ ၅၀ ခန့်ကို သေဆုံးစေခြင်း သို့မဟုတ် ခြေပြတ်လက်ပြတ် ဖြစ်စေခြင်းရို့ ဖြစ်ခရေ။[41] စစ်ပွဲအတွင်း ပဒေသာမိုင်းရို့ဧ အကြီးအကျယ် ထိခိုက်စေမှုကို ခံခရရေကြောင့် လာအိုနိုင်ငံရေ ပဒေသာလက်နက်တိအတွက် လိုက်နာဆောင်ရွက်ရမည့် အချက်တိမှ ပဒေသာမိုင်းကို တားမြစ်ရန် အချက်ကို အပြင်းအထန် ထောက်ခံသည့် နိုင်ငံ ဖြစ်ခကာ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် နိုဝင်ဘာလတွင် နိုင်ငံကိုယ်စားပြုတိကို ဖိတ်ခေါ်၍ ညီလာခံကို ပထမဆုံး အကြိမ် ကျင်းပခဲရေ။ [42]

[ဗီယန်ကျင်းတွင် တွိ့ရရေ ပါသတ် လာအိုစစ်သားတိ၊ ၁၉၇၂

၁၉၇၅ ခုနှစ်တွင် ပါသတ်လာအိုရို့ရေ ဘုရင်ကိုသစ္စာခံရေ အစိုးရကို ဖြုတ်ချခပြီး ၁၉၇၅ ဒီဇင်ဘာ ၂ ရက်တွင် ဆာဗန် ဗတ်သာနာ ဘုရင်ကို ဖိအားပီး၍ နန်းစွန့်စီခရေ။ သူရေ ပြန်လည်ပညာပီးစခန်းတွင် မသင်္ကာစရာ ကောင်းရေ အခြီအနေတစ်ခုဖြင့် သေဆုံးခရေ။ ပြည်တွင်းစစ်အတွင်းတွင် လာအိုပြည်သူ ၂၀,၀၀၀ မှ ၆၀,၀၀၀ ကြား သေဆုံးခရေ။[39][43] ဘုရင်ကိုသစ္စာခံသူရို့ရေ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် ပြည်ပရောက် အစိုးရတစ်ခုကို ဖွဲ့စည်းခရေ။

၁၉၇၅ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၂ ရက်တွင် နိုင်ငံကို ထိန်းချုပ်နိုင်ပြီးနောက် ကေဆုန် ဖုန်ဗီဟိန်း ဦးဆောင်ရေ ပါသတ်လာအို အစိုးရရေ နိုင်ငံအား လာအိုပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံ အဖြစ် နာမည် ပြောင်းလဲခပြီး ဗီယက်နမ် စစ်တပ်တိကို လာအိုနိုင်ငံအတွင်း အခြီချခွင့်နန့် နိုင်ငံကို အုပ်ချုပ်ရာတွင် ကူညီရန်အတွက် ဗီယက်နမ် အကြံပီးတိ ထားဟိခွင့်ရို့အတွက် သဘောတူညီချက်တိကို လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ၁၉၇၇ ခုနှစ်တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ စာချုပ်ကြောင့် လာအိုနန့် ဗီယက်နမ်ရို့ဧ နီးကပ်မှုကို တရားဝင် ဖြစ်စီခပြီး ထိုစာချုပ်ရေ လာအိုရို့ဧ နိုင်ငံခြားရီးမူဝါဒတိအတွက် လမ်းညွှန်ချက်ပီးရေသာမက ဗီယက်နမ်ရို့အား လာအိုရို့ဧ နိုင်ငံရီးနန့် စီးပွားရီးဘဝရို့အတွင် အဆင့်ဆင့်ရို့၌ ဝင်ရောက်ပတ်သက်ခွင့်အတွက် အခြီခံ ဖြစ်စီခရေ။[39][44] ၁၉၇၉ တွင် တရုတ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ နန့် ဆက်ဆံရီးကို အဆုံးသတ်ရန်အတွက် လာအိုရို့အား ဗီယက်နမ်ရို့မှ တောင်းဆိုခအတွက်နန့် တရုတ်၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နန့် အခြားနိုင်ငံရို့နန့် ကုန်သွယ်ရီးပြတ်တောက်ကာ သင်းကွဲဖြစ်ရန်အတွက် လမ်းစ ဖြစ်စီခရေ။[45] ၁၉၇၉ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံ၌ ဗီယက်နမ် တပ်သားပေါင်း ၅၀,၀၀၀ ကျော် တပ်စွဲထားခပြီး ဗီယက်နမ် အရပ်သား အရာဟိ ၆,၀၀၀ အထိ ဟိကာ ဗီယန်ကျင်းဟိ ဝန်ကြီးဌာနတိတွင် တိုက်ရိုက်တွဲဖက်တာဝန်ပီးထားရေ အရာဟိ ၁,၀၀၀ ပါဝင်ရေ။ [46][47]

မုန်သူပုန်ရို့နန့် ပဋိပက္ခမှာ အဓိကဒေသတိတွင် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားနေခပြီး ဗီယင်ကျန်းပြည်နယ် အနီးဟိ ဆေဆာဗောင်း ကန့်သတ် စစ်ဇုံနန့် ဇိုင်ဆမ်ဗောင်း ကန့်သတ်စစ်ဇုံ ရို့အပြင် ရှန်ခိုအန်းပြည်နယ်ရို့ ပါဝင်ရေ။ ၁၉၇၅ မှ ၁၉၉၆ ခုနှစ်အတွင်း အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုရေ ထိုင်းနိုင်ငံမှ လာအိုဒုက္ခရေ ၂၅၀,၀၀၀ ကို ပြန်လည်နီရာချထားပီးခပြီး မုန်လူမျိုး ၁၃၀,၀၀၀ အပါအဝင်ဖြစ်ရေ။[48]

ပထဝီဝင်

edit
မဲခေါင်မြစ် ရေ လွမ်ပရာဘွမ်မြို့အား ဖြတ်သန်းစီးဆင်းနေပုံ
လာအိုနိုင်ငံဟိစပါးခင်းတိ

လာအိုနိုင်ငံရေ အရှေ့တောင်အာရှဟိ တစ်ခုတည်းရေ ကုန်းတွင်းပိတ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ မြောက်လတ္တီကျု ၁၄° နန့် ၂၃° အကြား (၁၄° ဧ တောင်ပိုင်းတွင် နယ်မြေတဖဲ့ချေမျှပါဝင်ရေ။) အရှေ့လောင်ဂျီကျု ၁၀၀° နန့် ၁၀၈° အကြားတွင် တည်ဟိရေ။ မြေမျက်နှာသွင်ပြင် အနေအထားမှာ သစ်တောထူထပ်ပြီး ကြမ်းတမ်းမြင့်မားရေ တောင်ကုန်းတိဟိကာ အမြင့်ဆုံး နီရာမှာ ဖိုဘီယာတောင် ဖြစ်၍ ၂,၈၁၈ မီတာ (၉,၂၄၅ ပေ) မြင့်ရေ။ မဲခေါင်မြစ်ရေ နိုင်ငံဧ အနောက်ဘက်တွင် ထိုင်းနိုင်ငံ နန့် နယ်နိမိတ်အဖြစ် နီရာအတော်တိတိတွင် တည်ဟိနေပြီး အရှေ့ဘက်တွင် အန်နာမိုက်တောင်တန်းရေ ဗီယက်နမ်နန့် နယ်ခြားအဖြစ် တည်ဟိကာ လွမ်ပရာဘွမ်တောင်တန်းရေ ထိုင်းကုန်းမြေမြင့်နန့် အနောက်မြောက်နယ်စပ် အဖြစ် တည်ဟိရေ။ မြောက်ဘက်တွင် ရှန်ခိုအန်းကုန်းမြေမြင့် နန့် တောင်ပိုင်းတွင် ဘိုလာဗန်ကုန်းမြေမြင့် ဟူ၍ ကုန်းမြေမြင့် ၂ ခု ဟိရေ။ လာအိုနိုင်ငံကို ပထဝီဝင်အနေအထားအရ မြောက်ပိုင်း၊ အလယ်ပိုင်း၊ တောင်ပိုင်း ဟူ၍ သုံးပိုင်း ခွဲခြားနိုင်ရေ။ [49] လာအိုရေ ၂၀၁၉ ခုနှစ် သစ်တောမြင်ကွင်းသျှင်းလင်းမှုညွှန်းကိန်းအရ ပျမ်းမျှအမှတ်အနေနန့် ၅.၅၉/၁၀ ရဟိပြီး နိုင်ငံပေါင်း ၁၇၂ နိုင်ငံတွင် အဆင့် ၉၈ ဟိရေ။[50]

၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် လာအိုအစိုးရမှ နိုင်ငံဧ မြေဧရိယာ ၂၁% ကို တောရိုင်းတိရစ္ဆာန် စားကျက်မြေ ထိန်းသိမ်းရီးအတွက် ပိုင်းခြားသတ်မှတ်ပီးခရေ။ [51] လာအိုနိုင်ငံရေ "ရွှေတြိဂံ" ဟု ခေါ်ဆိုကတ်ရေ ဘိန်းစိုက်ပျိုးရာ ဒေသအတွင်း နိုင်ငံ ၄ ခုမှ တစ်ခု အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။[52] ၂၀၀၇ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ကုလသမဂ္ဂ မူးယစ်ဆီးနန့် ရာဇဝတ်မှုရုံး အချက်အလက်စာအုပ်ဖြစ်သည့် "အရှေ့တောင်အာရှဟိ ဘိန်းစိုက်ပျိုးမှု" စာအုပ်တွင် ဘိန်းစိုက်ပျိုးသည့် ဧရိယာမှာ ၁၅ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၅.၈ စတုရန်းမိုင်)ဖြစ်အတွက်နန့် ၂၀၀၆ ခုနှစ် {{Wp/rki/Convert|၁၈|km2|sqmi}မှ ကျဆင်းလားခရေ။[53]

ရာသီဥတု

edit
လာအိုဧ ကော့ခ်ပန် ရာသီဥတု အမျိုးအစားပြ မြေပုံ

လာအိုနိုင်ငံဧ ရာသီဥတုမှာ အများအားဖြင့် အပူပိုင်း ဆာဗားနား ရာသီဥတုမျိုး ဖြစ်ပြီး မုတ်သုံ ပုံစံ လွှမ်းမိုးမှု ဟိရေ။ [54] မေလမှ အောက်တိုဘာလ အထိ မိုးရာသီ ဖြစ်ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် နိုဝင်ဘာလမှ ဧပြီလ အထိရေ ခြောက်သွေ့ရေ ရာသီဥတု ဖြစ်ရေ။ ရိုးရာအရ သုံးရာသီ (မိုးရာသီ၊ ဆောင်းရာသီ၊ နွေရာသီ) ဟိရေဟု သတ်မှတ်ကတ်ပြီး ခြောက်သွေ့ရေ ရာသီဥတု အဖြစ် ရာသီဥတုပညာ အရ သတ်မှတ်ထားရေ အချိန် အပိုင်းအခြားဧ နောက်ဆုံး ၂ လမှာ အစောပိုင်း ၄ လ ထက် သိသာစွာ ပူပြင်းလေ့ ဟိရေ။[54]

အုပ်ချုပ်ရီးဒေသတိ

edit

လာအိုနိုင်ငံကို ပြည်နယ် (province or qwang) ၁၇ခု၊ ဗီယင်ကျန်းမြို့တော်ပါဝင်ရေ ပရီဖက်ချာ တစ်ခုရို့ဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားရေ။ [55]ပြည်နယ် အသစ်ဖြစ်ရေ ဆိုင်စောင်ဘွန် ပြည်နယ်ကို ၂၀၁၃ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁၃ ရက်တွင် တည်ထောင်ခရေ။[56] ပြည်နယ်တိကို ခရိုင်တိ အဖြစ် ထပ်မံ ခွဲခြားပြီး ခရိုင်တိကို ရွာတိ အဖြစ်ထပ်မံ ခွဲခြားရေ။ မြို့ပြ ကျေးရွာမှ မြို့ ဖြစ်ရေ။[49]

စဉ်ပြည်နယ်မြို့တော်ဧရိယာ (km²)လူဦးရေ
၁အတ္တပူးအတ္တပူး (ဆာမက်ခီဆီး ခရိုင်)၁၀,၃၂၀၁၁၄,၃၀၀
၂ဘိုကိုဘန်ဟောက်ဆီး (ဟောက်ဆီးခရိုင်)၆,၁၉၆၁၄၉,၇၀၀
၃ဘော်လိခမ်စိုင်ပါ့ခ်စန် (ပါ့ခ်စိန်းခရိုင်)၁၄,၈၆၃၂၁၄,၉၀၀
၄ချမ်ပါဆပ်ပါ့ခ်စီ (ပါ့ခ်စီခရိုင်)၁၅,၄၁၅၅၇၅,၆၀၀
၅ဟွာဖန်ဇမ်နွာ (ဇမ်နွာခရိုင်)၁၆,၅၀၀၃၂၂,၂၀၀
၆ခမ်မိုးနီးသားခက် (သားခက်ခရိုင်)၁၆,၃၁၅၃၅၈,၈၀၀
၇လွမ်နမ်းသားလွမ်နမ်းသား (နမ်းသားခရိုင်)၉,၃၂၅၁၅၀,၁၀၀
၈လွမ်ပရာဘွမ်လွမ်ပရာဘွမ်မြို့ (လွမ်ပရာဘွမ်ခရိုင်)၁၆,၈၇၅၄၀၈,၈၀၀
၉အိုဒွမ်ဆီးမွမ်ဆီး (ဆီးခရိုင်)၁၅,၃၇၀၂၇၅,၃၀၀
၁၀ဖုန်ဆလီဖုန်ဆလီ (ဖုန်ဆလီခရိုင်)၁၆,၂၇၀၁၉၉,၀၀၀
၁၁စိန္တဗျူလီဆာယာဘိုလီ (ဇေယျပူရီခရိုင်)၁၆,၃၈၉၃၈၂,၂၀၀
၁၂ဆာလဗန်ဆာလဗန် (ဆာလဗန်ခရိုင်)၁၀,၆၉၁၃၃၆,၆၀၀
၁၃ဆာဗန်းနားခေတ်ဆာဗန်းနားခေတ် (ခန်သဘိုလီခရိုင်)၂၁,၇၇၄၇၂၁,၅၀၀
၁၄စီးခေါင်စီးခေါင် (လာမန်းခရိုင်)၇,၆၆၅၈၃,၆၀၀
၁၅ဗီယင်ကျန်း ပရီဖက်ချာဗီယင်ကျန်းမြို့ (ချမ်းသာဘိုလီခရိုင်)၃,၉၂၀၇၂၆,၀၀၀
၁၆ဗီယင်ကျန်းပြည်နယ်ဖုန်ဟောင်း (ဖုန်ဟောင်းခရိုင်)၁၅,၉၂၇၃၇၃,၇၀၀
၁၇ရှန်ခိုအန်းဖုန်ဆဗန် (ပက်ခရိုင်)၁၅,၈၈၀၃၇,၅၀၇
 လာအိုနိုင်ငံ ပြည်နယ်တိဧ မြေပုံ (၂၀၁၄ ခုနှစ်)

အစိုးရ နန့် နိုင်ငံရီး

edit
အထွေထွေအတွင်းရီးမှူးနန့် သမ္မတ
ရေင်လွန်း ဆီဆိုလစ်

လာအိုပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံရေ ကမ္ဘာပေါ်ဟိ တစ်ခုတည်းရေ ဆိုရှယ်လစ်နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ကွန်မြူနစ်ဝါဒကို အများအလင်း ထောက်ခံရေနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ တစ်ခုတည်းရေ တရားဝင် နိုင်ငံရီးပါတီမှာ လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီ ဖြစ်ရေ။ လာအိုရေ တစ်ပါတီနိုင်ငံ ဖြစ်အတွက်နန့် အထွေထွေအတွင်းရီးမှူး (ပါတီခေါင်းဆောင်) ရေ နိုင်ငံနန့် အစိုးရ အပေါ်တွင် အဆုံးစွန်ဆုံး အာဏာနန့် အုပ်ချုပ်ပိုင်ခွင့် ယူထားပြီး ထိပ်တန်းခေါင်းဆောင် အဖြစ် ဆောင်ရွက်ရေ။[39] ၂၀၂၁ ခုနှစ် မတ်လ ၂၂ ရက်တွင် နိုင်ငံဧ ခေါင်းဆောင်မှာ သမ္မတ ရေင်လွန်း ဆီဆိုလစ် ဖြစ်ရေ။ သူရေ လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီး ပါတီဧ အထွေထွေ အတွင်းရီးမှူး ဖြစ်အတွက်နန့် သူ့အား လာအိုနိုင်ငံဧ အလိုအလျောက် ခေါင်းဆောင်အဖြစ် ၂၀၂၁ ဇန်နဝါရီလမှ စတင် သတ်မှတ်ပြီး ဖြစ်ရေ။ [57][58] အစိုးရဧ ပေါ်လစီတိကို အာဏာအဟိဆုံး အဖွဲ့ဝင် ၁၁ ဦးပါဝင်သည့် လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီဧ ပေါလစ်ဗျူရို နန့် အဖွဲ့ဝင် ၆၁ ဦးပါဝင်ရေ လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီ ဗဟိုကော်မတီမှ ဆုံးဖြတ်ရေ။

လာအိုနိုင်ငံဧ ပထမဆုံးရေ ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံဥပဒေကို ပြင်သစ်ဘာသာဖြင့် ရီးထားပြီး ၁၉၄၇ခုနှစ် မေလ ၁၁ရက်နိတွင် ပြဋ္ဌာန်းခရေ။ ထိုဥပဒေအရ ပြင်သစ်ပြည်ထောင်စုအတွင်းမှ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ တိုင်းပြည်တစ်ခု အဖြစ်ကြေညာခရေ။ ၁၉၅၇ ခုနှစ် မေလ ၁၁ ရက်တွင် ပြန်လည် ပြင်ဆင်ပြဋ္ဌာန်းရေ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေတွင် ပြင်သစ်ပြည်ထောင်စု အား ရည်ညွှန်းချက်ကို ဖြုတ်ပစ်ခကေလည်း ယခင် ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်သူနန့် ပညာရီး၊ ကျန်းမာရီး နန့် နည်းပညာ အရ ဆက်ဆံမှုတိမှာ နီးကပ်စွာ ဆက်လက်တည်ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။ ၁၉၅၇ ဥပဒေကို ၁၉၇၅ ဒီဇင်ဘာတွင် ကွန်မြူနစ် ပြည်သူ့ သမ္မတနိုင်ငံအဖြစ် ကြေညာရေအခါတွင် ရုပ်သိမ်းခရေ။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ အသစ်ကို ၁၉၉၁ တွင် ပြဋ္ဌာန်းခပြီး ထိုဥပဒေတွင် လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီဧ ဦးဆောင်မှု အခန်းကဏ္ဍကို မီးမောင်းထိုး ဖော်ပြထားခရေ။[39]

အုပ်ချုပ်သူ လာအိုပြည်သူ့တော်လှန်ရီးပါတီဧ အလံ

နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရီး

edit
ဝန်ကြီးချုပ် ရေင်လွန်း ဆီဆိုလစ်အား အိန္ဒိယ ဝန်ကြီးချုပ် နာရန်ဒရာ မိုဒီ ၊ အာဆီယံ နိုင်ငံ့ခေါင်းဆောင်တိနန့် ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၅ တွင် နယူးဒေလီတွင် တွိ့ရပုံ

၁၉၇၅ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် ပါသတ်လာအိုရို့ အာဏာရယူပြီးနောက် လာအိုနိုင်ငံဧ နိုင်ငံခြား ဆက်ဆံရီးမှာ အနောက်တိုင်းနိုင်ငံတိနန့် တင်းမာမှုကို ပြသပြီး လာအိုပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ် သမ္မတနိုင်ငံ အစိုးရရေ ဆိုဗီယက်ဘက် ယိမ်းရေနိုင်ငံတိနန့် အတူ ရပ်တည်ကာ ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုနန့် နီးကပ်ရေ ဆက်ဆံရီးကို ထိန်းသိမ်းထားပြီး နိုင်ငံခြား အကူအညီတိနန့် ပတ်သက်၍ ဆိုဗီယက်ရို့အပေါ်တွင် အလွန်အမင်း မှီခိုနေခရေ။[59] လာအိုရေ ဗီယက်နမ်နန့်လည်း အထူး ဆက်ဆံရီးဟိပြီး ၁၉၇၇ ခုနှစ် ချစ်ကြည်ရီးနန့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး စာချုပ်ကို တရားဝင် ချုပ်ဆိုခအတွက်နန့် တရုတ်နန့် တင်းမာမှု ဖြစ်ခရေ။


လာအိုရေ ပါကစ္စတန်၊ ဆော်ဒီအာရေဗျ၊ တရုတ်၊ တူရကီ၊ ဩစတြေးလျ၊ ပြင်သစ်၊ ဂျပန် နန့် ဆွီဒင်ရို့ဖြင့် တိုးတက်ပြီး ချဲ့ထွင်ရေ ဆက်ဆံရီးကို ဆောင်ရွက်ခအတွက်နန့် နိုင်ငံတကာတွင် သင်းကွဲဖြစ်နီခြင်းကို ကျော်လွန်နိုင်ခရေ။ [60] ၂၀၀၄ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ကွန်ဂရက်မှ အတည်ပြုရေ ဥပဒေဖြင့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုနန့် ကုန်သွယ်ရီးဆိုင်ရာ ဆက်ဆံရီး ပုံမှန် ပြန်ဖြစ်ခရေ။[61] လာအိုရေ အာဆီယံသို့ ၁၉၉၇ ဇူလိုင်လတွင် ဝင်ရောက်ခပြီး ၂၀၁၆တွင် ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရီးအဖွဲ့သို့ ဝင်ရောက်ခရေ။[62] ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် အရှေ့အာရှ ထိပ်သီးအစည်းအဝီးကို ပထမဆုံး အကြိမ် တက်ရောက်ခရေ။ [63]

စစ်ရီး

edit

၂၀၁၄ ခုနှစ် မေလ ၁၇ ရက်တွင် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီးနန့် ဒုတိယဝန်ကြီးချုပ် ဖြစ်ရေ ဒေါင်ချေး ဖီချစ် ရေ အခြားရေ အဆင့်မြင့် အရာဟိကြီးတိနန့် အတူ လေယာဉ်ပျက်ကျ၍ သေဆုံးခရေ။ [64] အရာဟိတိရေ ယခင် တော်ဝင်လာအိုအစိုးရ တပ်တိလက်အောက်မှ ဂျားလွင်ပြင် လွတ်မြောက်မှု အထိမ်းအမှတ် အခမ်းအနားကို ပါဝင်တက်ရောက်ရန် လားရောက်ကြခြင်း ဖြစ်ရေ။ [65] လူ ၂၀ ဦး လိုက်ပါစီးနင်းလာရေ ရုရှားထုတ် အန်တိုနော့ဗ် အေအင်န် ၇၄-၃၀၀ လေယာဉ်မှာ ရှန်ခိုအန်းပြည်နယ် အတွင်း ပျက်ကျလားခခြင်း ဖြစ်ရေ။[66]

မုံလူမျိုး ပဋိပက္ခ

edit

လာအိုပြည်တွင်းစစ်ဖြစ်ပွားခစဉ်က မုံလူမျိုးအချို့ရေ စီအိုင်အေဧ ကျောထောက်နောက်ခံဖြင့် လာအိုဘုရင့်တပ်မတော်ဘက်မှ ပါဝင်တိုက်ခိုက်ခကတ်ရေ။ ပါသက်လာအိုတိ ၁၉၇၅ ခုနှစ်တွင် အာဏာရပြီးနောက်တွင် မုံလူမျိုးပဋိပက္ခ ဆက်လက်ဖြစ်ပွားခပြီး ၁၉၇၇တွင် ကွန်မြူနစ်သတင်းစာမှတဆင့် အမေရိကန်အားကိုးတိအား အမြစ်ပါမကျန် တိုက်ထုတ်ပစ်မည်ဟု ကြွေးကြော်ခရေ။ [67]မုံလူမျိုး ၂ဝဝ,၀၀၀ ခန့်ရေ ထိုင်းနိုင်ငံအတွင်းသို့ ထွက်ပြေးတိမ်းရှောင်ခပြီး အများစုမှာ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသို့ပြောင်းရွှေ အခြီချနီထိုင်ကတ်ရေ။ အခြားရေ မုံလူမျိုးစု သူပုန်တိရေ နှစ်ပေါင်းများစွာကြာရေအထိ ရှန်ခိုအန်းပြည်နယ်ဟိ တောတောင်တိထဲတွင် ပုန်းအောင်းတိုက်ခိုက်နေဆဲ ဖြစ်ပြီး လက်ကျန်အချို့မှာ ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် တောထဲမှ ထွက်လာခကတ်ရေ။[67]

၁၉၈၉ ခုနှစ်တွင် ကုလသမဂ္ဂ ဒုက္ခရေတိဆိုင်ရာ မဟာမင်းကြီးရုံး (UNHCR) မှ အမေရိကန် အစိုးရဧ အကူအညီဖြင့် အသေးစိတ်လုပ်ဆောင်မည့်လုပ်ငန်းစဉ် ကိုရီးဆွဲ၍ လာအို၊ ဗီယက်နမ်နန့် ကမ္ဘောဒီးယားမှ အင်ဒိုချိုင်းနား ဒုက္ခရေတိ အလုံးအရင်းဖြင့် လက်ခံမည့် အစီအစဉ်ကို စတင်ခရေ။ ထိုအစီအစဉ်အရ ဒုက္ခရေအဖြစ် သတ်မှတ်ချက်ကို စစ်ဆီးရီးလုပ်ငန်းစဉ်ဖြင့် အကဲဖြတ်ရေ။ ခိုလှုံခွင့် ရဟိသူအဖြစ် သတ်မှတ်ခြင်း ခံရသူမှာ ပြန်လည်နီရာချထားရန် အခွင့်အလမ်း ရဟိပြီး အခြားရေ ဒုက္ခရေတိကို အသက်အန္တရာယ်လုံခြုံရန် အာမခံ၍ ပြန်ပို့ပီးရေ။ ယူအင်န်အိတ်ချ်စီအာရ် နန့် ထိုင်းအစိုးရရို့နန့် ဆွေးနွေးပြီးနောက် လာအိုရို့ရေ ထိုင်းတွင် နီထိုင်ရေ ဒုက္ခရေ ၆၀,၀၀၀ ကို ပြန်လည် လက်ခံရန် သဘောတူခပြီး မုံလူမျိုး ထောင်ပေါင်းများစွာလည်း ပါဝင်ရေ။ ယကေလည်းလည်း လာအိုဒုက္ခရေ တဖဲ့ချေသာ မိမိရို့ သဘောဆန္ဒဖြင့် အိမ်ပြန်လိုကတ်ရေ။ [68] ထိုင်းအစိုးရမှ ကျန်ဟိနီရေ ဒုက္ခရေစခန်းတိကို ပိတ်သိမ်းရန် လုပ်ဆောင်ရေ အခါတွင် ဒုက္ခရေတိကို ပြန်လည်အခြီချရန် ဖိအား တိလာခရေ။ အချို့ရေ မုံလူမျိုးတိ ယူအင်န်အိတ်ချ်စီအာရ်မှ ဖွံဖြိုးရီး အထောက်အကူတိဖြင့် လာအိုသို့ မိမိရို့သဘောဆန္ဒဖြင့် ပြန်လားကတ်ပြီးနောက် အတင်းအကြပ် နေရပ်ပြန်ခိုင်းခြင်းတိ ပြန်လည်ကြားသိလာခရရေ။ [69]လာအိုသို့ ပြန်လားရေ မုံလူမျိုးတိထဲမှ အချို့မှ ထိုင်းသို့ အကေအမြန် ထွက်ပြေး လွတ်မြောက်လာကတ်ပြီး ခွဲခြားဆက်ဆံခံရခြင်းနန့် လာအိုအာဏာပိုင်ရို့ဧ လက်တွင် ရက်စက်စွာ ဆက်ဆံခံရခြင်းရို့ကို ပြန်လည်ပြောပြကတ်ရေ။ [70]

မုံ မိန်းကလေးတိကို လာအိုတွင် တွိ့ရပုံ၊ ၁၉၇၃

၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် ယခင်က မုံ စစ်သားဟောင်း တစ်ဦးဖြစ်ပြီး ထိုင်းနိုင်ငံဟိ အကြီးဆုံး မုံ ဒုက္ခရေစခန်းဧ ခေါင်းဆောင်ဖြစ်ရေ ဗူးမိုင် အား ဘန်ကောက်ဟိ အမေရိကန်သံရုံးမှ နေရပ်ပြန်လည်စေလွှတ်ခြင်း အစီအစဉ် အောင်မြင်ကြောင်း ပြသရန် အတွက် လာအိုသို့ ပြန်လားရန် တာဝန်ပီးခြင်းခံရပြီးနောက် ဗီယန်ကျင်းတွင် ပျောက်ကွယ်လားခရေ။ အမေရိကန် ဒုက္ခရေ ကော်မတီဧ အဆိုအရ သူ့အား လာအို လုံခြုံရီးတပ်တိမှ ဖမ်းဆီးလားပြီး နောက်တစ်ဖန် ပြန်မတွိ့ရတော့ပေ။[71] ဗူးမိုင်ဧ အဖြစ်အပျက် ဖြစ်ပွားပြီးနောက်တွင် လာအိုသို့ မုံလူမျိုးတိ နေရပ်ပြန်ပို့မည့် အစီအစဉ်နန့် ပတ်သက်၍ အငြင်းအခုံတိ အလွန်ပင် ရေချိန်မြင့်တက်လာခပြီး အထူးအတွက်နန့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် ဖြစ်ကာ အမေရိကန်တွင် ကွန်ဆာဗေးတစ်တိနန့် အချို့ရေ လူ့အခွင့်အရီးလှုပ်ရှားသူတိမှ ပြင်းထန်စွာ ကန့်ကွက်ခကတ်ရေ။ ၁၉၉၅ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၂၃ ခုနှစ်တွင် နေသျှင်နယ်ရီဗြူး မဂ္ဂဇင်းတွင် ပါဟိရေ ယခင် ဟယ်ရီတေ့ချ်ဖောင်ဒေးသျှင်းဧ နိုင်ငံခြားရီးရာ ပေါ်လစီကျွမ်းကျင်သူနန့် ရီပတ်ဘလစ်ကင် အိမ်ဖြူတော် အကူ ဖြစ်ခသူ မိုက်ကယ်ဂျွန်ဧ ဆောင်းပါးတွင် ကလင်တန် အစိုးရဧ မုံ နေရပ်ပြန်လည်ပို့ဆောင်ရီး ပေါ်လစီကို သစ္စာဖောက်မှု အဖြစ် တံဆိပ်ကပ်ပြီး မုံလူမျိုးတိအား "အမေရိကန်ရို့ဧ ပထဝီနိုင်ငံရီး အကျိုးစီးပွားကို ကာကွယ်ရင်း သွေးမြေကျသူတိ" ဟု ဖော်ပြခရေ။ [72] ထိုပြဿနာနန့် ပတ်သက်၍ ငြင်းခုံဆွေးနွေးမှုတိ အကေအမြန်ပင် အဟိန်တက်လာခပြီး ရီပတ်ဘလစ်ကင် ဦးဆောင်ရေ အမေရိကန် ဆီးနိတ်လွှတ်တော် နန့် အောက်လွှတ်တော် နှစ်ရပ်စလုံးမှ ထိုင်းနိုင်ငံအခြီစိုက် မုံလူမျိုးတိကို အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် အကေအမြန် နီရာချထားပီးရန် ဘဏ္ဍာငွေကို ချပီးခရေ။ ကလင်တန်ကမူ ထိုဥပဒေကို ဗီတိုအာဏာဖြင့် ပယ်ဖျက်မည်ဟု တုံ့ပြန်ခရေ။

နေရပ်ပြန်ပို့မည့် အစီအစဉ်ကို ဆန့်ကျင်သည့် အနိန်နန့် ဒီမိုကရက်တစ်နန့် ရီပတ်ဘလစ်ကင် ကွန်ဂရက်လွှတ်တော် အမတ်ရို့ရေ လာအိုရို့ဧ အစိုးရအနေနန့် မုံလူမျိုးရို့ဧ လူ့အခွင့်အရီးကို စနစ်တကျ ချိုးဖောက်နေခြင်း မဟုတ်ဆိုရေ ကလင်တန်အစိုးရဧ ရပ်တည်မှုကို စိမ်ခေါ်ခကတ်ရေ။ အမေရိကန် ကိုယ်စားလှယ် စတိဗ်ဂန်းဒါဆင် က ဥပမာ အနေနန့် မုံရို့ စုဝီးရာတွင် ပြောကြားခရေမှာ "ကျွန်တော့် အနေနဲ့ ကျွန်တော်ရို့အစိုးရကို ဆန့်ကျင်ပြီး ခင်ဗျားရို့ အမှန်အများုင်း မပြောဘူး ဆိုတာ ပြောနေရတာကို ပျော်နေတာတော့ မဟုတ်ဘူး။ ဒါပေမယ့် အမှန်တရားနဲ့ တရားမျှတမှုကို ခုခံကာကွယ်ဖို့ လိုအပ်တယ် ဆိုရင်တော့ လုပ်ရမှာပဲ။" ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။[72] ရီပတ်ဘလစ်ကင် ရို့အနေနန့် မုံလူမျိုးရို့ ဖိနှိပ်ခံနေရကြောင်း စွပ်စွဲချက်တိကို ကွန်ဂရက်ကြားနာမှုတိ မကြာမကြာ ပြုလုပ်ခပြီး မုံလူမျိုးရို့ကို နေရပ်သို့ပြန်ပို့ရေကို သူရို့အနေနန့် ဆန့်ကျင်ရာတွင် ထောက်ခံမှုတိ ပိုပြီးကေရဟိစီရန် ကြိုးစားခကြောင်း ထင်ရှားရေ။

အချို့ရေ ဖိအားပီး၍ နေရပ်ပြန်ပို့သည့် စွပ်စွဲချက်တိမှာ ငြင်းပယ်ခကေလည်း[73] မုံလူမျိုး ထောင်ပေါင်းများစွာရေ လာအိုရေ ပြန်ရန် ငြင်းဆန်ခကတ်ရေ။ ၁၉၉၆ ခုနှစ်တွင် ထိုင်းနိုင်ငံဟိ ဒုက္ခရေ စခန်းတိ ပိတ်သိမ်းရန် နောက်ဆုံးရက်သို့ ချဉ်းကပ်လာသည့် အခါတွင် ပိုပြီးကေမြင့်တက်လာရေ နိုင်ငံရီးဆိုင်ရာ ဖိအားအောက်တွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု အနေနန့် စစ်ဆီးမှုလုပ်ငန်းစဉ် အသစ်ကို အောင်မြင်ရေ မုံ ဒုက္ခရေတိကို ပြန်လည်နီရာချထားရန် သဘောတူညီခရရေ။[74] ဒုက္ခရေစခန်း ပိတ်သိမ်းချိန်တွင် ပြန်လည်နီရာချထားခြင်း မပြုရသေးရေ မုံလူမျိုး ၅,၀၀၀ ခန့်မှာ ထိုင်းနိုင်ငံ အလယ်ပိုင်းဟိ ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘုန်းတော်ကြီးကျောင်း တစ်ခု ဖြစ်ရေ ဝပ်သမ်ခရာဘောက် တွင် ခိုလှုံခွင့် တောင်းခံခပြီး ထိုနီရာတွင် မုံလူမျိုး ဒုက္ခရေ ၁၀,၀၀၀ ကျော် ဟိနန့်နေပြီး ဖြစ်ရေ။ ထိုင်းအစိုးရမှ ထိုဒုက္ခရေတိကို နေရပ်ပြန်ပို့ရန် ကြိုးစားကေလည်း ဝပ်သမ်ခရာဘောက်ဟိ မုံလူမျိုးတိမှ ထွက်ခွာရန် ငြင်းဆန်ကတ်ပြီး လာအိုအစိုးရမှလည်း သူရို့အား တရားမဝင် မူးယစ်ဆီးရောင်းဝယ်မှုတွင် ပါဝင်ရေ ဆိုရေ အချက်နန့် လာအိုမှ လူတိမဟုတ်ဟူရေ အကြောင်းပြချက်တိဖြင့် ပြန်လည်လက်ခံရန် ငြင်းဆန်ခရေ။ [75] သူရို့အား အင်အားသုံး၍ ဖယ်ရှားမည်ဆိုရေ ထိုင်းအစိုးရဧ ခြိမ်းခြောက်မှု အပြီးတွင် မုံရို့ဧ သိသာရေ အောင်ပွဲအနေနန့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုမှ ဒုက္ခရေ ၁၅,၀၀၀ ကို လက်ခံရန် သဘောတူညီခရေ။[76] ထောင်ဂဏန်းမျှ ဟိရေ မုံလူမျိုးအချို့မှာ သူရို့အား အမေရိကန်အစိုးရမှ ပြန်လည်အခြီချရန် လက်မခံပါက လာအိုသို့ အတင်းအကြပ် ပြန်ပို့မည်ကို ကြောက်ရွံ့ကြအတွက်နန့် ဒုက္ခရေ စခန်းမှ ထွက်ပြေးပြီး ၁၉ရာစုမှစ၍ မုံလူမျိုးတိ သိသာရေ ပမာဏဟိနီရေ ထိုင်းနိုင်ငံဧ အခြားနီရာတိတွင် လားရောက်နီထိုင်ကတ်ရေ။ .[77] ၂၀၀၄ ခုနှစ်နန့် ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ထောင်ဂဏန်းမျှ ဟိရေ မုံလူမျိုးတိရေ လာအိုဧ တောနက်တိအတွင်းမှ ထိုင်းနိုင်ငံ ဖက်ချာဘွန် ပြည်နယ်တွင်ဟိရေ ယာယီ ဒုက္ခရေစခန်းသို့ ထွက်ပြေးလာခကတ်ရေ။[78]

လာအိုအစိုးရ အနေနန့် မုံလူမျိုးရို့အား ဖိနှိပ်အုပ်ချုပ်ရေဆိုရေ အစောပိုင်းအဆိုကို ထပ်မံထောက်ခံမှု ပြသည့်အနေနန့် ရုပ်သျှင်ရိုက်ကူးသူ ရဘက်ကာ ဆမ်းမားမှ သူဧ မှတ်တမ်းရုပ်သျှင်ဖြစ်ရေ "တိရစ္ဆာန်ကဲ့သို့ အမဲလိုက်ခံရသူတိ" တွင် ကိုယ်တိုင်ကြုံတွိ့သူတိမှ ပြောပြချက်တိကို မှတ်တမ်းတင်ခပြီး [79] ဒုက္ခရေရို့ဧ ပြောဆိုချက်တိ အကျဉ်းချုပ်ပါဝင်ရေ အသေးစိတ် အစီရင်ခံစာကို ကုလသမဂ္ဂသို့ ၂၀၀၆ ခုနှစ် မေလတွင် တင်သွင်းခရေ။[80]

ဥရောပသမဂ္ဂ [81]၊ ယူအင်န်အိတ်ချ်စီအာရ် နန့် နိုင်ငံတကာ အဖွဲ့အစည်းတိမှ ထိုအချိန်မှစ၍ အတင်းအကြပ် နေရပ်ပြန်စေမှုအား ထုတ်ဖော် ပြောဆိုခကတ်ရေ။ [81][82][83][84] ထိုင်းနိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီးဌာနမှ ပြောဆိုရေမှာ မုံလူမျိုးရို့အား ဩစတြေးလျ၊ ကနေဒါ၊ နယ်သာလန် နန့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုရို့တွင် ပြန်လည်အခြီချပီးရန် ဆွေးနွေးမှုတိ ပြုလုပ်နေသည့် အချိန်၌ ၎င်းရို့အနေနန့် နောင်ခိုင် အကျဉ်းထောင်တွင် ထိန်းသိမ်းထားရေ မုံဒုက္ခရေတိကို ပြန်ပို့ခြင်းအား ရပ်တန့်ထားမည် ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။ [85]မုံဒုက္ခရေတိကို အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် ပြန်လည်နီရာချထားမည့် အစီအစဉ်မှာ သမ္မတ ဂျော့ရှ် ဒဗလျူ ဘုရှ်ဧ မျိုးချစ်ဥပဒေနန့် အိုင်ဒီအစစ်အမှန် ဥပဒေရို့ကြောင့် ရပ်တန့်နေခရပြီး ထိုဥပဒေတိကြောင့် လျှို့ဝှက်စစ်ပွဲတွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုဘေးမှ ရပ်တည်၍ တိုက်ခိုက်ခရေ မုံစစ်မှုထမ်းဟောင်းတိ အား လက်နက်ကိုင်တိုက်ပွဲတိအတွင်း သမိုင်းကြောင်းအရ ပါဝင်မှုကြောင့် အကြမ်းဖက်သမားတိ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။[86]

လူ့အခွင့်အရီး

edit

လူ့အခွင့်အရီး ချိုးဖောက်မှုရေ လာအိုနိုင်ငံအတွက် သိသာထင်ရှားသည့် စိုးရိမ်ဖွယ်ရာကိစ္စတစ်ခု ဖြစ်ရေ။[87][88] အီကော်နောမစ် မဂ္ဂဇင်းဧ ၂၀၁၆ ခုနှစ် ဒီမိုကရေစီ ညွှန်းကိန်းတွင် လာအိုနိုင်ငံအား "အာဏာသျှင် အစိုးရ" ဟု သတ်မှတ်ထားပြီး လေ့လာမှုတွင် ပါဝင်သည့် အာဆီယံ ကိုးနိုင်ငံတွင် အနိမ့်ဆုံးအဆင့် အဖြစ်သတ်မှတ်ဖော်ပြထားရေ။[89][90] ထင်ရှားရေ အရပ်ဖက်လူ့အဖွဲ့အစည်းတိမှ အကြံပီးတိ၊ လူ့အခွင့်အရီး ကာကွယ်သူတိ၊ နိုင်ငံရီးနန့် ဘာသာရီး ဆန့်ကျင်လှုပ်ရှားသူတိ နန့် မုံဒုက္ခရေတိရေ လာအို စစ်တပ်နန့် လုံခြုံရီးတပ်ဖွဲ့တိဧ လက်တွင် ပျောက်ဆုံးလားခခြင်းတိ ဟိရေ။[91]

အများအလင်းပြဋ္ဌာန်းပြီး တကယ်မဟုတ်ရေမှာ ၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် ပြဋ္ဌာန်းခရေ လာအို ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံ ဥပဒေနန့် ၎င်းကို ပြင်ဆင်ရေ ၂၀၀၃ ဥပဒေရို့တွင် လူ့အခွင့်အရီးအတွက် အဓိက ကာကွယ်ထားမှုတိ ပါဝင်ရေ။ ဥပမာအားဖြင့် ပုဒ်မ ၈ တွင် လာအိုရေ လူမျိုးပေါင်းစုံ နီထိုင်ရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး လူမျိုးစုတိအကြား တန်းတူညီမျှမှုကို အာမခံချက်ပီးရေ ဟု ထင်ရှားစွာ ဖော်ပြထားရေ။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေတွင် ကျားမ ညီမျှမှု၊ ဘာသာရီး လွတ်လပ်မှု၊ လွတ်လပ်စွာ ပြောဆိုခွင့်၊ သတင်းစာ လွတ်လပ်ခွင့် နန့် လွတ်လပ်စွာ စုဝီးခွင့်ရို့အတွက် ပြဋ္ဌာန်းချက်တိလည်း ပါဝင်ရေ။ [92] ၂၀၀၉ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၅ တွင် လာအိုနိုင်ငံရေ နိုင်ငံတကာ ပြည်သူ့ဆိုင်ရာ နန့် နိုင်ငံရီး အခွင့်အရီးတိ သဘောတူညီချက် တရားဝင်သဘောတူခပြီး စာချုပ်လက်မှတ်ရီးထိုးပြီး ကိုးနှစ်အကြာတွင် ဖြစ်ရေ။ လာအို အစိုးရနန့် နိုင်ငံတကာ လှူဒါန်းသူတိဧ ဖော်ပြထားရေ ပေါ်လစီ ရည်ရွယ်ချက်မှာ ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းထားနိုင်မည့် စီးပွားရီးဖွံ့ဖြိုးမှုတိကို အောင်မြင်စွာ လုပ်ဆောင်နိုင်ရန် နန့် ဆင်းရဲမွဲတေမှုကို လျော့ချရန်ရို့အပေါ် ဆက်လက်၍ အာရုံစိုက် ဦးတည်ချက်ထားဆဲ ဖြစ်ရေ။ [93][94]

ယကေလည်းလည်း လာအိုအစိုးရရေ သူရို့ဧ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေကို နန့် တရားဥပဒေစိုးမိုးမှုကို ကိုယ်တိုင်ချိုးဖောက်လေ့ ဟိပြီး တရားရီးဝန်ထမ်းတိနန့် တရားသူကြီးတိမှ အုပ်ချုပ်သူ ကွန်မြူနစ်ပါတီမှ ခန့်အပ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။ သီးခြားရပ်တည်ပြီး အကျိုးအမြတ်အတွက် အလုပ်လုပ်ခြင်း မဟုတ်သည့် အစိုးရမဟုတ်သည့် အဖွဲ့အစည်းတိ ဖြစ်ရေ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လွတ်ငြိမ်းချမ်းသာရီး အဖွဲ့[95] ၊ လူ့အခွင့်အရီးစောင့်ကြည့်အဖွဲ့ [96]စသည့် အဖွဲ့တိ၊ ပြည်သူ့ရီးရာ အခွင့်အရီးအတွက် ကာကွယ်ရပ်တည်သူတိ[97] ရို့နန့် အတူ အမေရိကန် နိုင်ငံခြားရီးဝန်ကြီးဌာန [98]ရို့ဧ အဆိုအရ အကြီးအကျယ် လူ့အခွင့်အရီး ချိုးဖောက်မှုတိ ဖြစ်သည့် လက်လွတ်စပါယ် ဖမ်းဆီးချုပ်နှောင်ခြင်း၊ ပျောက်ကွယ်ခြင်း၊ လွတ်လပ်စွာ ပြောဆိုခွင့်ကို ကန့်သတ်ခြင်း၊ အကျဉ်းထောင်အတွင်း မတရားမှုတိ ပြုလုပ်ခြင်း နန့် အခြားရေ ချိုးဖောက်မှုတိမှာ ဆက်လက်ဟိနေဆဲ ပြဿနာတိ ဖြစ်ရေ။ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လွတ်ငြိမ်းချမ်းသာခွင့်အဖွဲ့က လာအိုအစိုးရဧ လူ့အခွင့်အရီးစံနှုန်းအပေါ် လိုက်နာကျင့်သုံးမှု မှတ်တမ်း နန့် ကုလသမဂ္ဂဧ လူ့အခွင့်အရီး လုပ်ငန်းစဉ် နန့် ဥပဒေဆိုင်ရာ ဆောင်ရွက်မှုတိနန့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရန် ပျက်ကွက်ခြင်း နှစ်ခုစလုံးရေ လူ့အခွင့်အရီးအပေါ် မကောင်းရေ သက်ရောက်ရိုက်ခတ်မှု ဟိရေဟု သူရို့ဧ စိုးရိမ်မှုကို ထုတ်ဖော်ပြောဆိုခရေ။[88] ထိုအဖွဲ့အစည်းမှ လွတ်လပ်စွာ ထုတ်ဖော်ခွင့်၊ အကျဉ်းထောင်အတွင်း ဆိုးရွားရေ အခြီအနေတိ၊ ဘာသာရီး လွတ်လပ်မှုကို ကန့်သတ်ခြင်း၊ ဒုက္ခရေနန့် ခိုလှုံခွင့် လျှောက်ထားသူတိကို ဆက်ဆံခြင်း နန့် သေဒဏ်ပီးမှုရို့ အပေါ်တွင်လည်း စိုးရိမ်ကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခရေ။[95]

၁၉၉၉ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် လူငယ် အယောက် ၃၀ ရေ လာအိုနိုင်ငံတွင် စီးပွားရီး၊ နိုင်ငံရီးနန့် လူမှုရီး ငြိမ်းချမ်းစွာ ပြောင်းလဲရန် တောင်းဆိုရေ ပိုစတာတိ ကိုင်ဆောင်ပြသရန် ကြိုးစားသည့်အတွက် အထိန်းသိမ်းခံ ခရရေ။ သူရို့ထဲမှ လူငယ် ၅ ယောက်မှာ အဖမ်းခံခရပြီး နောက်ဆက်တွဲ အနေနန့် နိုင်ငံတော် သစ္စာဖောက်မှုဖြင့် ထောင်ဒဏ် ၁၀ နှစ် ချမှတ်ခံခရရေ။ သူရို့အား ၂၀၀၉ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် ပြန်လည် လွှတ်ပီးရဖို့ ဖြစ်ကေလည်း သူရို့ ဘယ်ရောက်နေရေကို မည်သူမျှ မသိပေ။ [95] နောက်ပိုင်း သတင်းတိရေ ထိုအချက်နန့် ဆန့်ကျင်နေပြီး သူရို့အား ထောင်ဒဏ် အနှစ် ၂၀ အပြစ်ပီးခရေ ဟု ဆိုရေ။ [99]၂၀၁၇ ဖေဖော်ဝါရီ နှောင်းပိုင်းတွင် သူရို့ထဲမှ နှစ်ဦးကို လွှတ်ပီးခပြီး ၁၇ နှစ်ကျော် ကြာမြင့်ခရေ။ [100]

အမေရိကန် အခြီစိုက် အစိုးရမဟုတ်ရေ ပြည်သူ့ရီးရာ မူဝါဒ သုတေသန အဖွဲ့ဖြစ်သည့် ပြည်သူ့ရီးရာ မူဝါဒ ခွဲခြမ်းစိတ်ဖြာရီး ဌာန ဧ အဆိုအရ လာအိုနန့် ဗီယက်နမ် စစ်တပ်တိရေ ၂၀၁၁ ခုနှစ်၌ ရှန်ခိုအန်းပြည်နယ်တွင် ခရစ်ယာန် မုံလူမျိုး အမျိုးသမီးတိကို အဓမ္မပြုကျင့်၍ သတ်ဖြတ်ခရေဟု ဆိုပြီး အခြားရေ ခရစ်ယာန်၊ လွတ်လပ်ရေ ဗုဒ္ဓဘာသာ နန့် ရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်မှု ယုံကြည်သူရို့မှာလည်း ဖိနှိပ်ချုပ်ချယ်ခြင်း ခံကြရရေဟု ဆိုရေ။ [101][102]

လူ့အခွင့်အရီး လှုပ်ရှားသူတိဖြစ်ရေ ဗန်ပေါ့ဇပ်၊ ကယ်ရီ နန့်ကေ ဒိန်း နန့် အခြားသူတိရို့မှလည်း လူ့အခွင့်အရီး ချိုးဖောက်ခြင်း၊ ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခြင်း၊ နိုင်ငံရီးအကျဉ်းသားတိကို ဖမ်းဆီးချုပ်နှောင်ခြင်း ရို့အပြင် နိုင်ငံခြား အကျဉ်းသားတိကို ဗီယင်ကျန်းဟိ နာမည်ဆိုးဖြင့် ကျော်ကြားရေ ဖုန်ရေင်အကျဉ်းထောင် အပါအဝင် အကျဉ်းထောင်တိတွင် ချုပ်နှောင်ခြင်း စရေရို့နန့် ပတ်သက်၍ စိုးရိမ်မကင်းမှုတိကို ထုတ်ဖော်ခကတ်ရေ။

ခန့်မှန်းချက်တိအရ လူပေါင်း ၃၀၀,၀၀၀ ခန့်ရေ အစိုးရဧ ဖိနှိပ်မှုကြောင့် ထိုင်းနိုင်ငံသို့ ထွက်ပြေးခရရေ။ ၎င်းရို့ထဲတွင် မုံလူမျိုး ၁၀၀,၀၀၀ ပါဝင်ပြီး မုံလူဦးရေ စုစုပေါင်းဧ ၃၀% မျှ ဖြစ်ကာ ၉၀% မျှရေ လာအိုဟိ ပညာသျှင်၊ အထူးပြုကျွမ်းကျင်သူတိနန့် အစိုးရ အရာဟိတိ ဖြစ်ရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် ပြည်တွင်းစစ်ကြောင့် လူပေါင်း ၁၃၀,၀၀၀ သေဆုံးခရရေ။ [103] လာအိုရေ လိင်ကုန်ကူးခံရသူတိ မြစ်ဖျားခံရာ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။[104] လူမျိုးစု အမျိုးမျိုးမှ အမျိုးသမီးနန့် မိန်းကလေးတိ ဖြစ်ကတ်ရေ လာအိုနိုင်ငံသားတိရေ လာအိုတွင် လိင်ကုန်ကူးခြင်းဧ သားကောင် ဖြစ်ခကြရရေ။ [105][106][107]

စီးပွားရီး

edit
လာအိုလူဦးရေဧ ၈၀% ရေ တစ်နိုင်တစ်ပိုင် စိုက်ပျိုးရီးကို လုပ်ကိုင်ကတ်ရေ။
လာအိုနိုင်ငံဧ ပို့ကုန်ကို အချိုးကျ ပြသထားပုံ ၊ ၂၀၁၉

လာအိုနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးရေ အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိဖြစ်ရေ ထိုင်းနိုင်ငံ နန့် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ ရို့ဧ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု နန့် ကုန်သွယ်မှုရို့ အပေါ်တွင် မှီခိုနေပြီး အထူးအတွက်နန့် မြောက်ဘက်တွင် ဟိရေ တရုတ်နိုင်ငံနန့် ဖြစ်ရေ။ ပါ့ခ်ဆီမြို့ရေ ထိုင်းနိုင်ငံနန့် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံရို့ဧ နယ်စပ်ဖြတ်ကျော် ကုန်သွယ်မှုကြောင့် တိုးတက်မှုကို ခံစားနေရရေ။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်၌ လာအိုအစိုးရရေ တရားဝင်အားဖြင့် ကွန်မြူနစ် အစိုးရ ဖြစ်နီဆဲပင် ဖြစ်ကေလည်း အမေရိကန်ဟိ အိုဘားမားအစိုးရမှ လာအိုရေ မာ့ခ်စ် ဝါဒနန့် လီနင်ဝါဒ ကျင့်သုံးရေနိုင်ငံ မဟုတ်တော့အတွက်နန့် လာအိုကုမ္ပဏီတိ အနေနန့် အမေရိကန် ထုတ်ကုန်သွင်းကုန်ဘဏ်မှ ငွေကြေးအထောက်အပံ့ ရယူခြင်းအား တားမြစ်ထားရေကို ပယ်ဖျက်ပီးခရေ။[108][109]

၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် တရုတ်နိုင်ငံရေ လာအိုစီးပွားရီးဧ အကြီးမားဆုံး ရင်းနှီးမြှုပ်နှံသူဖြစ်ပြီး လာအို စီမံကိန်းနန့် ရင်းနှီးမြှုပ်နှံရီး ဝန်ကြီးဌာနဧ ၁၉၈၉-၂၀၁၄ အစီရင်ခံစာအရ ၁၉၈၉ ခုနှစ်မှစ၍ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၅.၃၉၅ ဘီလီယံမျှ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံခရေဟု ဆိုရေ။ ထိုင်းနိုင်ငံ (အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၄.၄၈၉ ဘီလီယံ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံသူ) နန့် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ (အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၃.၁၀၈ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံသူ) ရို့မှာ ဒုတိယနန့် တတိယ အကြီးဆုံး ရင်းနှီးမြှုပ်နှံသူတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ [110]နိုင်ငံဧ စီးပွားရီးရေ နိုင်ငံတကာ ငွေကြေးအဖွဲ့၊ အာရှဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီးဘဏ် နန့် အခြားရေ နိုင်ငံတကာအဖွဲ့အစည်းတိမှ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး အကူအညီတိ ရဟိခပြီး လူ့အဖွဲ့အစည်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး၊ စက်မှု၊ ရေအားလျှပ်စစ် နန့် သတ္တုတွင်းလုပ်ငန်း (အထူးအတွက်နန့် ကြေးနီနန့် ရွှေ) ရို့အတွက် နိုင်ငံခြားတိုက်ရိုက်ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုတိ ရဟိခရေ။

တစ်နိုင်တစ်ပိုင် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးရေ ဂျီဒီပီဧ တစ်ဝက်မျှ ဟိနေသေးပြီး အလုပ်အကိုင် အခွင့်အလမ်း ၈၀% ကို ဖန်တီးပီးထားရေ။ နိုင်ငံဧ မြေ ၄% မျှသာ စိုက်ပျိုးနိုင်ရေ မြေဖြစ်ပြီး ဝ.၃% နီပြီးကေ အမြဲတမ်း စိုက်ပျိုးနိုင်ရေ မြေ ဖြစ်အတွက်နန့် [111] မဟာမဲခေါင်ဒေသခွဲ အတွင်း ရာခိုင်နှုန်းအားဖြင့် အနည်းဆုံး ဖြစ်ရေ။ [112] ဆည်မြောင်းရေသွယ်ထားရေ စိုက်ပျိုးဧရိယာမှာ စုစုပေါင်း စိုက်ပျိုးဧရိယာဧ ၂၈% မျှသာဟိပြီး စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးမြေ အားလုံးအတွက် ဆိုပါက ၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် ၁၂% မျှသာ ဟိရေ။ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးတွင် ဆန်စပါးရေ အဓိက ဖြစ်ပြီး ၈၀% မျှရေ စိုက်ပျိုးနိုင်ရေမြေတိအား စပါးစိုက်ပျိုးရန် အသုံးပြုကတ်ရေ။ [113] ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် ၇၇% မျှရေ လာအိုလယ်သမား မိသားစုတိမှာ ဝမ်းစာဖူလုံသည့် စပါး ဟိကတ်ရေ။ [114] လာအိုရေ မဟာမဲခေါင်ဒေသခွဲတွင် ဆန်စပါးအမျိုးအစား အများဆုံး ဟိသည့်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ လာအိုအစိုးရရေ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံဟိ နိုင်ငံတကာ ဆန်စပါးသုတေသန အင်စတီကျု နန့် အတူတကွ လုပ်ဆောင်ခြင်းဖြင့် လာအိုတွင်တွိ့ရရေ ထောင်ပေါင်းများစွာရေ ဆန်စပါးမျိုးတိဧ မျိုးစေ့ဥပမာကို စုဆောင်းရန် ကြိုးစားလျက် ဟိရေ။[115]

ဗီယင်ကျန်းဟိ နံနက်ခင်းဈေး

လာအိုနိုင်ငံရေ သတ္တုတွင်းထွက် ကြွယ်ဝရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ကို နိုင်ငံခြားမှ တင်သွင်းရရေ။ သတ္တုလုပ်ငန်းရေ အရီးပါရေ လုပ်ငန်းဖြစ်ပြီး အစိုးရအနေနန့် နိုင်ငံခြားရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုတိကို ဆွဲဆောင်၍ တိပြားလှစွာရေ ကျောက်မီးသွေး၊ ရွှေ၊ ဘောက်ဆိုက်၊ ခဲမဖြူ၊ ကြေးနီနန့် အခြားရေ အဖိုးတန်သတ္တုတိကို တူးဖော်နိုင်ရန် မျှော်လင့်လျက် ဟိရေ။ ထိုကဏ္ဍရေ လာအိုနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးအခြီအနေပေါ်တွင် အထင်ရှားဆုံး အထောက်အကူပီးနေရေ။ ရွှေ၊ကြေးနီ၊ ဇင့်၊ ခဲနန့် အခြားသတ္တုတိကို နီရာ ၅၄၀ ကျော်မျှ ယှာဖွီတွိ့ဟိစမ်းသပ်၍ တူးဖော်ထုတ်လုပ်လျက် ဟိရေ။ [116] ထိုမျှသာမက နိုင်ငံအတွင်း ရေအရင်းအမြစ်ပေါတိ၍ တောင်ကုန်းထူထပ်ရေ မြေမျက်နှာပြင် အနေအထားအရ ရေအားလျှပ်စစ် စွမ်းအင် ပမာဏအများအပြားကို ထုတ်လုပ်ပြီး တင်ပို့ရောင်းချနိုင်ရေ။ [116] ဖြစ်တန်စွမ်းဟိရေ ပမာဏမှာ ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် ၁၈,၀၀၀ မဂ္ဂါဝပ် ဖြစ်ပြီး ၈,၀၀၀ မဂ္ဂါဝပ်ခန့်ကို ထိုင်းနိုင်ငံနန့် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံသို့ တင်ပို့ရောင်းချလျက် ဟိရေ။ [117] ၂၀၂၁ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံအတွင်း ဈေးချိုရေ ရေအားလျှပ်စစ် ရဟိနိုင်ကေလည်း လာအိုနိုင်ငံအနေနန့် ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းလောင်စာ အထူးအတွက်နန့် ကျောက်မီးသွေးကို ပြည်တွင်း လျှပ်စစ်ထုတ်လုပ်ရီး အတွက် ဆက်လက်မှီခိုနေဆဲပင် ဖြစ်ရေ။ [118]

၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံရေ လူထုဖွံ့ဖြိုးရီးညွှန်းကိန်းတွင် အဆင့် ၁၃၉ မျှ ဟိအတွက်နန့် အလယ်အလတ်ဖွံ့ဖြိုးမှုကို ပြသနေရေ။ [119] ကမ္ဘာ့ ဆာလောင်မှုညွှန်းကိန်း (၂၀၁၈) အရ လာအိုရေ အဆိုးဆုံး ငတ်မွတ်ခေါင်းပါးမှု ကြုံတွိ့နေရသည့် နိုင်ငံ ၅၂ နိုင်ငံတွင် အဆင့် ၃၆ မျှ ဟိရေ။[120] ၂၀၁၉ ခုနှစ်တွင် ကုလသမဂ္ဂဧ အလွန်အမင်း ဆင်းရဲမွဲတေမှုနန့် လူ့အခွင့်အရီးဆိုင်ရာ အထူးကိုယ်စားလှယ်ရေ လာအိုနိုင်ငံသို့ တရားဝင် အလည်အပတ်လာရောက်ခပြီး သူဧ တွိ့ဟိချက်အရ နိုင်ငံဧ စီးပွားရီးဖွံ့ဖြိုး တိုးတက်မှုနန့် ဆင်းရဲမွဲတေမှု လျှော့ချရီး အတွက် နိုင်ငံဧ အထက်မှ အောက်သို့လားရေ ပုံစံရေ "အမြဲလိုပင် အလုပ်မဖြစ်ဘဲ၊ ဆင်းရဲခြင်းသို့ ဦးတည်နေကာ ဆင်းရဲသားရို့ဧ အခွင့်အရီးကို ဦးတည် ခြိမ်းခြောက်နေရေ။" ဟု ဆိုခရေ။ [121]

နိုင်ငံဧ လူသိတိ အထင်ရှားဆုံးထုတ်ကုန်မှာ ဘီယာလာအို ဖြစ်ပြီး ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာအနှံ့ နိုင်ငံပေါင်း ၂၀ ကျော်သို့ တင်ပို့ရောင်းချခရေ။ ၎င်းအား လာအိုဘီယာချက်ကုမ္ပဏီ မှ ထုတ်လုပ်ရေ။ [122]

ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း

edit
ဗတ်ဖိုး ဘုရားကျောင်း အစုအဝီးဧ အပေါ်ပိုင်းဟိ ထိန်းသိမ်းရီး နယ်မြေအနား။ မဲခေါင်မြစ်သို့ နောက်ပြန်ကြည့်နေပုံ

ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းရေ အကေအမြန် တိုးတက်လျက် ဟိပြီး ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတကာ ခရီးရေပေါင်း ၈၀,၀၀၀ မျှ ဟိရာမှ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ၁.၈၇၆သန်း အထိ တိုးတက်လာခကာ [123]၂၀၂၀ ခုနှစ်တွင် ခရီးရေဦးရေ ၁.၅၈၅၇ သန်းအထိ တိုးတက်လာမည်ဟု ခန့်မှန်းရရေ။ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် အလုပ်အကိုင် ၁၁ ခုတိုင်းတွင် တစ်ခုမှာ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းတွင် ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံတကာခရီးလားတိထံမှ ပို့ကုန်အတွက်ရငွေ နန့် ခရီးလားလုပ်ငန်း လက်ဆောင်ပစ္စည်းတိမှ ရဟိငွေရေ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် စုစုပေါင်း ပို့ကုန်တန်ဖိုးဧ ၁၆% သို့မဟုတ် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၂၇၀.၃ သန်း ရဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းရပြီး ၂၀၂၀ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၄၈၄.၂ သန်း (စုစုပေါင်းဧ ၁၂.၅%) အထိ တိုးတက်လာမည် ဖြစ်ရေ။[124] ဥရောပ ကုန်သွယ်ရီးနန့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း ကောင်စီက ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံအား ဗိသုကာပညာနန့် သမိုင်းအတွက် "ကမ္ဘာပေါ်တွင် အကောင်းဆုံး ခရီးလား နီရာ" အဖြစ် ဆုချီးမြှင့်ခရေ။[125]

လွမ်ပရာဘွမ်မြို့နန့် ဗတ်ဖိုးတိုရေ ယူနက်စကိုဧ ကမ္ဘာ့အမွေအနှစ်နီရာ ဒေသတိ ဖြစ်ရေ။ အဓိက ပွဲတော်တိတွင် ဧပြီလ ၁၃ မှ ၁၅ ခန့်တွင် ဆင်နွှဲရေ လာအိုနှစ်သစ်ကူးပွဲ ရေသဘင်ပွဲ ဖြစ်ပြီး ထိုင်းနိုင်ငံနန့် အခြား အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံတိနန့် တူကေလည်း ပိုပြီးကေပျော့ပြောင်းရေ။

လာအိုဧ အမျိုးသား ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း စီမံခန့်ခွဲရီး အဖွဲ့၊ ၎င်းနန့် ပတ်သက်ရေ အစိုးရ အေဂျင်စီတိနန့် ပုဂ္ဂလိက ကဏ္ဍရို့ရေ အတူတကွပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်ခြင်းဖြင့် အမျိုးသား ဂေဟခရီးလားလုပ်ငန်း မဟာဗျူဟာနန့် လုပ်ဆောင်ရန် အစီအစဉ်တိအတွင်း မျှော်မှန်းချက်ကို အကောင်အထည် ဖော်နိုင်ရန် ဆောင်ရွက်နီကတ်ရေ။ ၎င်းရို့တွင် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလား လုပ်ငန်းကြောင့် သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်နန့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ရိုက်ခတ်မှုတိကို လျှော့ချခြင်း၊ လူမျိုးစုတိ နန့် ဇီဝမျိုးကွဲတိဧ အရီးပါမှုကို ပိုပြီးကေသိဟိနိုင်ရန် ကြိုးပမ်းခြင်း၊ လာအိုဧ ထိန်းသိမ်းထားရေ နယ်မြေကွန်ယက် နန့် ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ အမွေအနှစ်နီရာရို့ကို ထိန်းသိမ်းရန်၊ အစဉ်တဆက် ထိန်းသိမ်းနိုင်ရန်နန့် စီမံခန့်ခွဲနိုင်ရန် ငွေကြေး အရင်းအမြစ်ကို ပံ့ပိုးပီးခြင်း၊ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားဇုန် သတ်မှတ်ရန် လိုအပ်ခြင်းကို အာရုံစိုက် လုပ်ဆောင်ခြင်း၊ ဇီဝခရီးလားလုပ်ငန်း နီရာအဖြစ် ဖော်ဆောင်မည့် နီရာတိအတွက် စီမံခန့်ခွဲမှု အစီအစဉ်တိ လိုအပ်ခြင်း ရို့ ပါဝင်ရေ။[126]

အခြီခံအဆောက်အအုံ

edit
မြစ်တိရေ လာအိုအတွက် အရီးပါရေ ထောက်ပံ့ပို့ဆောင်ရီးလမ်းကြောင်းတိ ဖြစ်ရေ။

အဓိက အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာလေဆိပ်မှာ ဗီယင်ကျန်းမြို့ဟိ ဝပ်တေးအပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်နန့် လွမ်ပရာဘွမ် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာလေဆိပ်ရို့ ဖြစ်ပြီး ပါ့ခ်စီအပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်တွင်လည်း နိုင်ငံတကာ လေကြောင်းခရီးစဉ် တဖဲ့ချေ ဟိရေ။ နိုင်ငံတော် လေကြောင်းလိုင်းမှာ လာအိုလေကြောင်းလိုင်း ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံအတွင်းသို့ ပျံသန်းရေ အခြားလေကြောင်းလိုင်းတိမှာ ဘန်ကောက်လေကြောင်းလိုင်း၊ ဗီယက်နမ် လေကြောင်းလိုင်း၊ အဲယားအေးရှား၊ ထိုင်း လေကြောင်းလိုင်း၊ တရုတ်အရှေ့ပိုင်း လေကြောင်းလိုင်းရို့ ဖြစ်ရေ။

လာအိုနိုင်ငံဧ အစိတ်အပိုင်းအတော်တိတိတွင် လုံလောက်ရေ အခြီခံ အဆောက်အအုံ မဟိပေ။ လာအိုနိုင်ငံဧ မီးရထားလမ်းတိတွင် ဗီယင်ကျန်းမှ ထိုင်းနိုင်ငံသို့ ထိုင်း-လာအို ချစ်ကြည်ရီးတံတားပေါ် မှ ဖြတ်သန်းလားရေ ရထားလမ်း အများုလေး ဟိပြီး ချမ်ပါဆတ်ပြည်နယ် တွင် ပြင်သစ်ရို့ တည်ဆောက်ခပြီး ဒုံဒတ် နန့် ဒုံခွန်ရို့သို့ ဆက်သွယ်ထားရေ လမ်းကျဉ်း ကုန်သယ် ရထားလမ်းဖြစ်ရေ ဒုံဒတ်-ဒုံခွန်ရထားလမ်း ဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၄၀ ခုနှစ်တိကတည်းက အသုံးမပြုတော့ပေ။ ၁၉၂၀ ခုနှစ်တိနှောင်းပိုင်းတွင် ခမ်မိုးနီးပြည်နယ် သားခက်မှ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ တန်အပ်ဘူတာရို့ကို မူဂျားလှိုဏ်ခေါင်းကို ဖြတ်၍ ဆက်သွယ်မည့် သားခက်-တန်အပ် ရထားလမ်းကို စတင်တည်ဆောက်ခသရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၃၀ ခုနှစ်တိတွင် အစီအစဉ်ကို ရပ်တန့်ခရေ။ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ကြေညာခရေမှာ ၄၁၄ ကီလိုမီတာမျှ ရှည်လျားပြီး တရုတ်နိုင်ငံတောင်ပိုင်း ယူနန်ပြည်နယ်ဟိ ကူမင်းမြို့မှ လာအိုမြို့တော် ဗီယင်ကျန်းမြို့သို့ ဆက်သွယ်မည့် အမြန်ရထားလိုင်းကို ဆောက်လုပ်ရန် ဖြစ်ပြီး ၂၀၂၀ နိုဝင်ဘာလတွင် ၉၀% မျှ ပြီးစီးပြီ ဖြစ်ကာ ရထားလမ်းတိ နီရာချထားပြီး ဖြစ်၍ ၂၀၂၂ ခုနှစ်ထဲတွင် စတင်ပြေးဆွဲနိုင်မည်ဟု ခန့်မှန်းရရေ။[127]

မြို့ပြဒေသတိကို ဆက်သွယ်ထားရေ အဓိကလမ်းတိ အထူးအတွက်နန့် အဝီးပြေး လမ်းမ ၁၃ အား လတ်တလောနှစ်တိတွင် သိသာစွာ အဆင့်မြှင့်တင်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း အဓိကလမ်းမတိမှ ဝီးကွာရေ ကျေးရွာတိကို ခင်းမထားရေ လမ်းတိဖြင့်သာ ရောက်ဟိနိုင်ပြီး ထိုလမ်းတိကို တစ်နှစ်ပတ်လုံး အသုံးမပြုနိုင်ပေ။

ပြည်တွင်းနန့် ပြည်ပသို့ တယ်လီဖုန်းဆက်သွယ်ရီးမှာ အကန့်အသတ်ဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း မိုဘိုင်းဖုန်းတိကို ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုလာကတ်ရေ။ အိမ်ထောင်စု ၉၃ ရာခိုင်နှုန်းတွင် တယ်လီဖုန်းဟိပြီး ကြိုးဖုန်း သို့မဟုတ် မိုဘိုင်းဖုန်း ဖြစ်ရေ။[128] လျှပ်စစ်ရေ လူဦးရေ ၉၃% အတွက် ရဟိနိုင်ရေ။ [128] ဆောင်သဲရူး ဟု ခေါ်ရေ နောက်ပွင့် ပစ်ကပ် ဘတ်စ်ကားတိကို ခရီးဝီးလားရန်နန့် မြို့တွင်းလားလာရန် နိုင်ငံအတွင်း အသုံးပြုကတ်ရေ။

ရေပီးဝေရီး

edit

၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် ရဟိရေ ကမ္ဘာ့ဘဏ်ဧ အချက်အလက်တိအရ လာအိုနိုင်ငံရေ ယူနီဆက်/ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့ရို့ ပေါင်းစပ် စောင့်ကြည့်အစီအစဉ်နန့် ပတ်သက်၍ ရေနန့် မိလ္လာနန့် ပတ်သက်ရေ ထောင်စုနှစ်ဖွံ့ဖြိုးမှုပန်းတိုင် ရည်မှန်းချက်ကို ပြည့်မှီရေ။ ယကေလည်းလည်း ၂၀၁၈ ခုနှစ်အထိ လာအိုပြည်သူတိတွင် ၁.၉ သန်းရို့ရေ တိုးတက်လာရေ ရေပီးဝေရီး စနစ်ကို သုံးစွဲခွင့် မရဟိပဲ ဟိသကဲ့သို့ ၂.၄ သန်းရေ ပြည်သူရို့ရေ တိုးတက်လာရေ မိလ္လာစနစ်ကို သုံးစွဲခွင့် မရဟိကတ်လီ။ [129]

လာအိုနိုင်ငံရေ အထူးအတွက်နန့် မိလ္လာစနစ်နန့် ပတ်သက်၍ သုံးစွဲနိုင်ခွင့် တိုးတက်လာမှုရေ မှတ်တမ်းတင်စရာ အခြီအနေ ဖြစ်ရေ။ [130] လာအိုဧ တိရေအားဖြင့် ကျေးလက်နီထိုင်ရေ [131] ပြည်သူရို့ရေ မိလ္လာစနစ်အတွက် ရင်းနှီးမြှုပ်နှံ သုံးစွဲရရေမှာ ခက်ခဲရေ။ ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် ကျေးလက်နေပြည်သူရို့ဧ ၈% မျှသာ တိုးတက်လာရေ မိလ္လာစနစ်ကို သုံးစွဲနိုင်ရေ။[130] သုံးစွဲမှုရေ ၁၉၉၅ ခုနှစ်တွင် ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းသို့ တိုးတက်လာပြီး ၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် ၃၈ ရာခိုင်နှုန်းသို့ တိုးတက်လာရေ။ ၁၉၉၅ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၈ ခုနှစ် အတွင်းတွင် ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် လူဦးရေ ၁,၂၃၂,၉၀၀ ဦးရို့ရေ ကျေးလက်ဒေသတွင် တိုးတက်လာရေ မိလ္လာစနစ်ကို သုံးစွဲနိုင်လာကတ်ရေ။ [130] လာအိုဧ တိုးတက်လာမှုရေ အလားတူ ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံတိနန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက သတိပြုစရာ ဖြစ်ရေ။ [130] လာအိုအာဏာပိုင်ရို့ရေ လတ်တလောတွင် ဆန်းသစ်တီထွင်ထားရေ စည်းမျဉ်းစည်းကမ်း မူဘောင်ကို အကောင်အထည်ဖော်ခပြီး လုပ်ငန်းသေးတိနန့် အစိုးရ-ပုဂ္ဂလိက ကန်ထရိုက်စာချုပ်တိ လက်မှတ်ရီးထိုးခပြီး နိုင်ငံပိုင် ရေလုပ်ငန်းတိဧ သမာရိုးကျ စည်းမျဉ်းစည်းကမ်းတိနန့် အပြိုင် ဖြစ်ရေ။[132]

လူဦးရေနန့် ပျံ့နှံ့နီထိုင်မှု

edit

"လာအိုရှန်" ဆိုရေ အသုံးအနှုန်းမှာ လာအိုဘာသာစကား၊ လာအိုလူမျိုး၊ ဘာသာစကား နန့် ထုံးတမ်းစဉ်လာရို့ကို ရည်ညွှန်းရေ မဟုတ်ပေ။ ၎င်းရေ နိုင်ငံရီး အသုံးအနှုန်း တစ်ခု ဖြစ်ပြီး လာအိုနိုင်ငံ အတွင်းဟိ လာအိုလူမျိုးမဟုတ်ရေ လူမျိုးစု အဖွဲ့တိလည်း ပါဝင်ပြီး ၎င်းရို့ကိုလည်း "လာအိုရှန်" ဟု သတ်မှတ်ကာ နိုင်ငံရီးအရ နိုင်ငံသား ဖြစ်ခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေ။ လာအိုရေ အာရှတိုက် အတွင်း နိုင်ငံအားလုံးတွင် အသက်အငယ်ဆုံးရေ ပြည်သူလူထု ဟိပြီး ပျမ်းမျှအသက်မှာ ၂၁.၆ နှစ် ဖြစ်ရေ။ [133]

လာအိုနိုင်ငံဧ လူဦးရေမှာ ၂၀၂၀ ခုနှစ်တွင် ၇.၄၅ သန်း ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းရပြီး နိုင်ငံအနှံ့တွင် မညီမမျှ ပြန့်ကြဲလျက် ဟိရေ။ လူအများစုမှာ မဲခေါင်မြစ် နန့် ၎င်းဧ မြစ်လက်တက်တိဧ တောင်ကြားတိတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ ဗီယင်ကျန်း ပရီဖက်ချာ၊ မြို့တော်နန့် အကြီးဆုံးမြို့တွင် ၂၀၂၀ ခုနှစ်၌ လူဦးရေ ၆၈၃,၀၀၀ ခန့် ဟိရေ။[133]


လူမျိုးတိ

edit

လာအိုဟိ ပြည်သူတိကို ၎င်းရို့နီထိုင်ရာ အမြင့်ပေ ပေါ်မူတည်၍ အမျိုးအစားခွဲခြားကြကာ (မြေနိမ့်ပိုင်း၊ အလယ်ပိုင်းနန့် ကုန်းမြင့်ပိုင်း) ယင်းပိုင်ခွဲခြားခြင်းရေ လူမျိုးခွဲခြားခြင်းနန့်လည်း ဆက်စပ်လျက် ဟိရေ။ နိုင်ငံလူဦးရေဧ တစ်ဝက်ကျော်မှာ လာအိုလူမျိုး တိဖြစ်ပြီး မြေနိမ့်ပိုင်းတွင် အဓိက နီထိုင်ကြသူတိ ဖြစ်ကာ လာအိုနိုင်ငံတွင် နိုင်ငံရီးနန့် ယဉ်ကျေးမှုအရ ကြီးစိုးရေ လူမျိုးတိ ဖြစ်ရေ။ [134] လာအိုရေ တိုင်း ဘာသာစကား အစုအဝီးတွင် ပါဝင်ပြီး [135] ၎င်းရို့ရေ တရုတ်နိုင်ငံမှ အေဒီ ပထမ ထောင်စုနှစ်တွင် တောင်ဘက်သို့ စတင် ရွှေ့ပြောင်းလာကတ်ရေသူတိ ဖြစ်ရေ။ [136] ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းမှာ အခြားရေ မြေနိမ့်ပိုင်း လူမျိုးစုတိဖြစ်ပြီး ၎င်းရို့အား လာအိုလူမျိုးရို့နန့် ပေါင်းစပ်ကာ လာအိုလုံ (မြေနိမ့်ပိုင်းလူတိ) ဟု ခေါ်ရေ။ [134]

အလယ်ပိုင်းနန့် တောင်ပိုင်းတောင်တန်းတိတွင် မွန်-ခမာ စကားပြောရေ လာအိုသီယမ် ဟု ခေါ်သည့် ကုန်းလျှောအလယ်ပိုင်း လာအိုရှန်တိ တိပြားစွာ ဟိရေ။ လာအိုလုံရို့က သူရို့အား ခမူး၊ ခါမူး (ကမ်မူး) သို့မဟုတ် ခ ဟု သုံးနှုန်းလေ့ ဟိကတ်ပြီး အော်စထရို-အာရှ ဘာသစကားနန့် ဆက်နွယ်ခြင်းကို ရည်ညွှန်းခြင်း ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း နောက်ဆုံး စကားလုံးကို မနှစ်မြို့ကြပဲ ကျွန် ဟု အဓိပ္ပာယ် ထွက်ရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ သူရို့ရေ လာအိုနိုင်ငံမြောက်ပိုင်းဟိ ရှေးဦးနီထိုင်သူတိ ဖြစ်ရေ။ အချို့ရေ ဗီယက်နမ်လူမျိုးတိ၊ လာအိုတရုတ်တိ [137] နန့် ထိုင်းလူမျိုးတိ လူနည်းစု ဟိပြီး အထူးအတွက်နန့် မြို့တိတွင် နီထိုင်ကြကေလည်း လွတ်လပ်ရီး ရပြီးနောက် ၁၉၄၀ ခုနှစ်တိ နှောင်းပိုင်းတွင် ၎င်းရို့ရေ လာအိုနိုင်ငံကို စွန့်ခွာပြီး အများစုမှာ ဗီယက်နမ်၊ ဟောင်ကောင် သို့မဟုတ် ပြင်သစ်သို့ ပြောင်းရွှေ့နီထိုင်ခကတ်ရေ။ လာအိုသီယမ်ရို့ရေ လူဦးရေဧ ၃၀% ခန့်မျှ ဟိရေ။[138]

တောင်ကုန်းနေ လူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး လာအိုဟိ လူနည်းစု ယဉ်ကျေးမှု ဖြစ်ရေ မုံလူမျိုးတိ၊ ယောင်(မြန်) လူမျိုးတိ၊ မုံ-မြန် လူမျိုးတိ၊ ဒေါင်လူမျိုးတိ၊ ရှမ်းလူမျိုးတိ နန့် အချို့ရေ တိဘက်-မြန်မာ စကားပြောရေ လူမျိုးတိရေ လာအိုနိုင်ငံဟိ သီးခြားဖြစ်ရေ ဒေသတိတွင် နှစ်ပေါင်းများစွာ ကြာအောင် နီထိုင်ခကတ်ရေ။ လာအိုနိုင်ငံမြောက်ပိုင်းတွင် တောင်ကုန်းနန့် တောင်တန်းနေ လူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး ဘာသာစကားနန့် ယဉ်ကျေးမှု ရောနှောပြီး အမွေဆက်ခံထားရေ လူမျိုးစုတိကိုလည်း တွိ့ရကာ ၎င်းရို့တွင် လွာ လူမျိုး၊ ခမူးလူမျိုးရို့ ပါဝင်ပြီး ၎င်းရို့ရေ လာအိုဟိ ဒေသရင်း လူမျိုးတိ ဖြစ်ရေ။ ၎င်းရို့အား စုပေါင်း၍ လာအိုဆန် သို့မဟုတ် ကုန်းမြင့်လာအိုရှန်တိ ဟု ခေါ်ရေ။ လာအိုရှန်ရို့ရေ လူဦးရေဧ ၁၀% ခန့်မျှ ဟိရေ။ [38]

ဘာသာစကားတိ

edit

ရုံးသုံးဘာသာစကားနန့် အများသုံး ဘာသာစကားမှာ လာအိုဘာသာစကား ဖြစ်ပြီး တိုင်း-ကဒိုင်း ဘာသာစကား မိသားစုဝင် ဘာသာစကား ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း လူဦးရေဧ တစ်ဝက်စွန်းရုံမျှသာ လာအိုဘာသာစကားကို ပြောဆိုအသုံးပြုကတ်ရေ။ ကျန်ဟိရေသူတိ အထူးအတွက်နန့် ကျေးလက်ဒေသတိတွင် လူမျိုးစု ဘာသာစကားတိကို အသုံးပြုကတ်ရေ။ လာအိုအက္ခရာရေ ၁၃ ရာစု နန့် ၁၄ရာစု ကြားတွင် ပေါ်ပေါက်ခပြီး ရှေးဟောင်း ခမာစာအရီးအသားမှ ဆင်းသက်လာကာ ထိုင်းစာအရီးအသားနန့် အလွန် ဆင်တူရေ။[139] အော်စထရိုအာရှ ဘာသာစကားမိသားစုဖြစ်ရေ ခမူးဘာသာစကား နန့် မုံ-မြန်ဘာသာစကား မိသားစုဖြစ်ရေ မုံဘာသာစကားရို့ကို လူနည်းစု လူမျိုးစုတိမှ အသုံးပြုကတ်ပြီး အထူးအတွက်နန့် အလယ်ပိုင်းနန့် ကုန်းမြင့်ပိုင်းဒေသရို့တွင် ဖြစ်ရေ။ မွေးကင်းစကတည်းက နားမကြားသူတိ မွေးဖွားနှုန်း မြင့်မားရေ နီရာတိတွင် လာအိုလက်ဟန်ခြေဟန် ဘာသာစကားကို အသုံးပြုကတ်ရေ။ [38]

ပြင်သစ်ဘာသာစကားကို အစိုးရနန့် ကုန်သွယ်ရီး ရို့တွင် မကြာမကြာ အသုံးပြုလေ့ ဟိကတ်ရေ။ လာအိုရေ ပြင်သစ်စကားပြော နိုင်ငံတိ အသင်းဖြစ်ရေ လာ ဖရန်ကိုဖုန်းနီ ဧ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ အဖွဲ့ဧ ခန့်မှန်းချက်အရ လာအိုနိုင်ငံတွင် ပြင်သစ်စကားပြောသူ ၁၇၃,၈၀၀ ဦး (၂၀၁၀ ခန့်မှန်းမှု) ခန့်မျှ ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းရရေ။ [140]

အာဆီယံဧ ဘာသာစကားဖြစ်ရေ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားကို လတ်တလောနှစ်တိတွင် သင်ကြားမှု တိပြားလာခရေ။ [141]

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု

edit
ဗီယင်ကျန်းဟိ ဖာ့သတ်လွမ်။ ဗုဒ္ဓဘာသာဘုရားရေ လာအိုဧ နိုင်ငံတော် ပြယုဂ် ဖြစ်ရေ။

၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံသား ၆၆ ရာခိုင်နှုန်းမှာ ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင် တိ ဖြစ်ပြီး ခရစ်ယာန် ၁.၅ ရာခိုင်နှုန်း၊ မွတ်စလင် ဝ.၁ ရာခိုင်နှုန်း၊ ဂျူးဘာသာ ကိုးကွယ်သူ ဝ.၁ ရာခိုင်နှုန်းနန့် အခြားရေ ၃၂.၃ ရာခိုင်နှုန်းမှာ အခြားဘာသာဝင်တိ သို့မဟုတ် ရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်သူတိ (အများစုမှာ ဖီသာသနာ ခေါ် ထိုင်းရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်မှု)ဖြစ်ကတ်ရေ။ [142][143] ဗုဒ္ဓဘာသာရေ လာအိုနိုင်ငံဟိ အရီးပါရေ လူမှုရီးဆိုင်ရာအားတစ်ခု ဖြစ်ခရေမှာ ကြာမြင့်ခပြီ ဖြစ်ရေ။ ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာရေ နိုင်ငံအတွင်းသို့ စတင်ဝင်ရောက်သည့် အချိန်မှစ၍ ဖီသာသနာ နန့် အတူ ငြိမ်းချမ်းစွာ ယှဉ်တွဲ၍ အတူဟိနေခရေ။[38]

ကျန်းမာရီး

edit
ဗီယင်ကျန်းဟိ မာဟိုဆော့ဆီးရုံ

၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသားရို့ဧ မွေးစတွင် တွက်ချက်ရေ လူ့သက်တမ်းမှာ ၆၂.၆ နှစ်ဖြစ်ပြီး အမျိုးသမီးတိအတွက် လူ့သက်တမ်းမှာ ၆၆.၇ နှစ် ဖြစ်ရေ။[143] ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် ကျန်းမာရေ သူတစ်ဦးဧ လူ့သက်တမ်းမှာ ၅၄ နှစ် ဖြစ်ရေ။[144] အစိုးရဧ ကျန်းမာရီးအသုံးစရိတ်မှာ ဂျီဒီပီဧ ၄ ရာခိုင်နှုန်း ဖြစ်ပြီး [144] ၂၀၀၆ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန် ၁၈ ဒေါ်လာ (ဝယ်ယူနိုင်စွမ်းအား ကွာခြားမှုနှုန်း ထည့်တွက်ပြီး) ဖြစ်ရေ။[144]

ပညာရီး

edit
ဗီယင်ကျန်းမြို့ဟိ လာအိုအမျိုးသားတက္ကသိုလ်

၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် လူကြီးတိ စာတတ်မြောက်မှုနှုန်းမှာ အမျိုးသမီးတိအတွက် ၆၂.၉% ဖြစ်ပြီး အမျိုးသားတိအတွက် ၇၈.၁% ဖြစ်ရေ။[128]

၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် မူလတန်း ကျောင်းအပ်မှုနှုန်း စုစုပေါင်းမှာ ၈၄% ဖြစ်ရေ။[144] လာအိုအမျိုးသားတက္ကသိုလ်ရေ လာအိုနိုင်ငံဧ ပြည်သူပိုင် တက္ကသိုလ်ဖြစ်ရေ။ ဝင်ငွေနည်းပါးရေ နိုင်ငံဖြစ်အတွက်နန့် ပညာတတ် အများစုမှာ ဖွံ့ဖြိုးပြီးနိုင်ငံတိသို့ ပြောင်းရွှေ့နီထိုင်ကြအတွက်နန့် လာအိုနိုင်ငံရေ ဦးနှောက်ယိုစီးမှု ပြဿနာနန့် ရင်ဆိုင်နေရရေ။ ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် ပညာတတ် လာအိုနိုင်ငံသား ၃၇% ရေ နိုင်ငံပြင်ပတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ [145] လာအိုနိုင်ငံရေ ၂၀၂၀ ခုနှစ် ကမ္ဘာ့ဆန်းသစ်တီထွင်မှုညွှန်းကိန်းတွင် အဆင့် ၁၁၃ ဟိရေ။[146][147][148][149]

ယဉ်ကျေးမှု

edit
လာအိုဟင်းလျာဧ ဥပမာတစ်ခု
လာအိုအမျိုးသမီးတိ ဆင်းဝတ်စုံကို ဝတ်ဆင်ထားပုံ
နှစ်သစ်ကူးပွဲတော်တွင် တွိ့ရရေ လာအိုကချေရေတိ

ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာရေ လာအိုယဉ်ကျေးမှုတွင် ကြီးစွာရေ လွှမ်းမိုးမှု ဟိရေ။ ထိုသက်သေတိကို နိုင်ငံတဝှမ်းလုံးတွင် တွိ့ရပြီး ဘာသာစကား၊ ဘုရားပုထိုးတိ ၊ အနုပညာ နန့် စာပေရို့ဖြင့် ဖော်ပြထားရေကို တွိ့ရရေ။ လာအိုယဉ်ကျေးမှုဧ အစိတ်အပိုင်း အများအပြားရေ ဗုဒ္ဓဘာသာ မတိုင်ခင်က ပေါ်ထွန်းခရေတိ ဟိရေ။ လာအို ဂီတအား အမျိုးသား တူရိယာ ဖြစ်ရေ ခန်း တူရိယာက လွှမ်းမိုးထားပြီး ၎င်းမှာ လေမှုတ်တူရိယာဖြစ်ကာ သမိုင်းမတင်မီ ခေတ်ကတည်းက ပေါ်ပေါက်ခရေ။ ခန်းအား မော်လမ် ဟု ခေါ်ရေ အဆိုတော်ဖြင့် တွဲဖက်ဖျော်ဖြေပြီး ကျေးလက်ရိုးရာဂီတဧ ထင်ရှားရေ စတိုင်လ် ဖြစ်ရေ။

ကောက်ညှင်းရေ အဓိကစားစရာ ဖြစ်ပြီး လာအိုလူမျိုးရို့အတွက် ယဉ်ကျေးမှုနန့် ဘာသာရီးအရ အရီးပါမှု ဟိရေ။ ကောက်ညှင်းအား သာမန်ဆန်ထက် ပို၍ နှစ်သက်ကတ်ပြီး ကောက်ညှင်းစိုက်ပျိုးခြင်းရေ လာအိုနိုင်ငံတွင် စတင်ရေဟု ယူဆကတ်ရေ။ ဆန်စပါး စိုက်ပျိုးထုတ်လုပ်မှုနန့် ပတ်သက်၍ လူမျိုးစုအများကြားနန့် ကွဲပြားခြားနားရေ ပတ်ဝန်းကျင်ရို့ကြားတွင် တိပြားလှစွာရေ ရိုးရာနန့် ရိုးရာလုပ်ထုံးတိ ဟိကတ်ရေ။ ဥပမာအားဖြင့် လွမ်ပရာဘွမ်ဟိ ခမ်မူး လယ်သမားတိရေ ခေါင်ခမ် ဆန်အမျိုးအစားကို လယ်တောအိမ်ဧ အနီးတွင် ကွယ်လွန်ပြီးရေ မိဘတိအား သတိရခြင်း အနေနန့် တဖဲ့ချေ စိုက်ပျိုးလေ့ ဟိပြီး စပါးခင်းဧ အစပ်တွင် စိုက်ပျိုးရေ ဆိုပါက မိဘတိ အသက်သျှင်ဆဲဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ။ [150]

ဆင်း ဝတ်စုံရေ လာအိုအမျိုးသမီးရို့ နိစိုင် ဝတ်ဆင်ရေ ရိုးရာအဝတ်အစား ဖြစ်ရေ။ ၎င်းရေ လက်ဖြင့် ယက်လုပ်ရေ ပိုးထည်ထမီ ဖြစ်ပြီး အမျိုးသမီးရို့ဧ ဝတ်ဆင်ပုံကိုလိုက်၍ အဓိပ္ပာယ် အမျိုးမျိုး ဖွင့်ဆိုနိုင်ရေ။

ရုပ်သျှင်

edit

၁၉၇၅ ခုနှစ်တွင် လာအိုပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ် သမ္မတနိုင်ငံကို စတင်တည်ထောင်သည့် အချိန်မှစ၍ လာအိုနိုင်ငံတွင် ထုတ်လုပ်ရေ ရုပ်သျှင် တဖဲ့ချေမျှသာ ဟိရေ။ [151] ဘုရင်စနစ်ကို ဖျက်သိမ်းပြီးနောက် ပထမဆုံး ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်ရေ ဇာတ်ကားရှည် ရုပ်သျှင်မှာ "ဂျားလွင်ပြင်မှ သေနတ်သံတိ" ဖြစ်ပြီး ၁၉၈၃ ခုနှစ်တွင် ဆွမ်ချစ် ဖိုလ်စီနာ က ရိုက်ကူးခခြင်း ဖြစ်ကေလည်း ဆင်ဆာဘုတ်အဖွဲ့မှ ထုတ်ဝီ ဖြန့်ဖြူးခြင်းကို တားမြစ်ခရေ။ [152] ပထမဆုံး စီးပွားဖြစ် ရုပ်သျှင်ဇာတ်လမ်းရှည်မှာ ၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်ရေ "ဆဘိုင်းဒီး လွမ် ပရာဘွမ်" ဖြစ်ရေ။[153] ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်ရေ ဇာတ်လမ်းရုပ်သျှင် "သွေးလမ်းမ" မှာ လာအိုတွင် လာအိုအစိုးရဧ အကူအညီဖြင့် ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်ခြင်းဖြစ်ရေ။ ၎င်းရေ ၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် သတင်းနန့် မှတ်တမ်း အမ်မီဆု ချီးမြှင့်ခြင်း ခံရရေ။[154]

ဩစတြေးလျ ရုပ်သျှင်ရိုက်ကူးသူ ကင်မ် မော်ဒေါင့်ဧ ပထမဆုံး ရုပ်သျှင်အား လာအိုတွင် ရိုက်ကူးပြီး မိခင်ဘာသာစကား ပြောကြားရေ လာအိုသရုပ်ဆောင်တိဖြင့် ရိုက်ကူးထားရေ။ ဇာတ်လမ်းဧ နာမည်မှာ "ရော့ကက်" ဖြစ်ပြီး မဲလ်ဘုန်းနိုင်ငံတကာ ရုပ်သျှင်ပွဲတော်တွင် ၂၀၁၃ ခုနှစ်၌ စတင်ပြသကာ ဘာလင်နိုင်ငံတကာ ရုပ်သျှင်ပွဲတော်တွင် ဆု ၃ ခု ရဟိခရေ။ [155] ရုပ်သျှင်ထုတ်လုပ်ရီး ကုမ္ပဏီတိမှ ရိုက်ကူးပြီး လာအိုအား အသားပီးရိုက်ကူးရေ ရုပ်သျှင်တိကို အောင်မြင်စွာ ထုတ်လုပ်နိုင်ခခြင်းမှာ လာအိုနယူးဝေ့ဗ်စီနီမာ ကုမ္ပဏီဧ အန်နီဆီး ကရိုလာ ရိုက်ကူးပြီး အုဇ်အာရှ ရုပ်သျှင်ပွဲတော်တွင် ပြသခရေ "မိုးကုတ်စက်ဝိုင်း၌" ရုပ်သျှင် နန့် [156] လာအို အာ့တ်မီဒီယာ ကုမ္ပဏီဧ မက်တီဒေါင် ရိုက်ကူးပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ် ဖန်တက်စတစ်ဖတ်ဇ် ပွဲတော်တွင် ပြသခရေ "ချန်သာလီ" ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ [157][158] ၂၀၁၇ စက်တင်ဘာလတွင် မက်တီဒေါင်ဧ ဒုတိယ ရုပ်သျှင်ဖြစ်ရေ "အချစ်ရဆုံးရေ ညီအစ်မ" ရုပ်သျှင်အား ၉၀ ကြိမ်မြောက် အကယ်ဒမီ ဆုပီးပွဲ (အော်စကာပွဲ) သို့ အကောင်းဆုံးနိုင်ငံခြားဘာသာစကား ရုပ်သျှင် အဖြစ် ရွီးချယ်မှုအတွက် စဉ်းစားနိုင်ရန် တင်သွင်းခအတွက်နန့် နိုင်ငံဧ ပထမဆုံး အော်စကာဆုသို့ တင်သွင်းခြင်းအဖြစ် သတ်မှတ်နိုင်ခရေ။ [159]

၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် လာအိုနိုင်ငံ၌ ရုပ်သျှင်ပြသရန် သီးသန့်ရည်ရွယ် လုပ်ငန်းလည်ပတ်နီရေ ရုပ်သျှင်ရုံ ၃ ခု ဟိရေ။ [160]

ပွဲတော်တိ

edit

လာအိုနိုင်ငံတွင် အများပြည်သူ ရုံးပိတ်ရက်၊ ပွဲတော်နန့် အခမ်းအနား အချို့ ဟိရေ။

  • မုံနှစ်သစ်ကူးပွဲ (နိုပီဂျောင်)
  • ဘန်ဖာဝက်
  • မာဂါ ပူဂျာ
  • တရုတ်နှစ်သစ်ကူး
  • ဘွန်ခွန်ခေါင်း
  • ဘွန်ပီမိုင်း
  • ဗီဆာခါ ပူဂျာ
  • ပီမိုင်း/ ဆုံခရမ် (လာအိုနှစ်သစ်ကူးပွဲ)
  • ခေါင် ဖန်ဆာ
  • ဟော ခေါင် ပါဒပ်ဒင်
  • အော့ခ် ဖန်ဆာ
  • ဘန်နမ်း
  • လာအို အမျိုးသားနေ့ (ဒီဇင်ဘာ ၂) [161][162]

မီဒီယာ

edit

နိုင်ငံခြား ဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝီရေ သတင်းစာနှစ်စောင်ဖြစ်ရေ နိစိုင်ထုတ် အင်္ဂလိပ်ဘာသာ "ဗီယင်ကျန်းတိုင်းမ်" သတင်းစာ နန့် အပတ်စဉ်ထုတ် ပြင်သစ်ဘာသာ "လီ ရီနိုဗေတီယာ" အပါအဝင် သတင်းစာ အားလုံးကို အစိုးရမှ ထုတ်ဝီရေ။ ထို့ပြင် နိုင်ငံဧ တရားဝင်သတင်းဌာန ဖြစ်ရေ ခေါင်ဆန်ပါသတ်လာအို ရေ သူတိုဧ နာမည်ပီးထားရေ သတင်းစာတိကို အင်္ဂလိပ်ဘာသာ ပြင်သစ်ဘာသာရို့ဖြင့် ထုတ်ဝီကတ်ရေ။ လာအိုနိုင်ငံတွင် နိစိုင်ထုတ် သတင်းစာ ၉ စောင်၊ မဂ္ဂဇင်း ၉၀ ခု၊ ရေဒီယိုစတေသျှင် ၄၃ ခု၊ တီဗွီစတေသျှင် ၃၂ ခု ရို့ နိုင်ငံတစ်ဝန်းတွင် လည်ပတ်လျက် ဟိရေ။ ၂၀၁၁ခုနှစ် အထိ ဗီယက်နမ်ဧ "နမ်ဒန်" ('ပြည်သူ') နန့် စင်ဟွာသတင်းဌာနရို့ရေ လာအိုတွင် ရုံးဖွင့်ခွင့်ဟိရေ နိုင်ငံခြားသတင်းဌာနတိ ဖြစ်ပြီး နှစ်ခုစလုံးရေ ဗီယင်ကျန်းတွင် ၂၀၁၁ ခုနှစ်၌ သတင်းဗြူရိုကို စတင်ဖွင့်လှစ်ခရေ။

လာအိုအစိုးရရေ ၎င်းရို့ဧ လုပ်ဆောင်မှုတိကို ဝေဖန်ခြင်းအား ဟန့်တားနိုင်ရန် မီဒီယာ ထုတ်လွှင့်မှုဟူသမျှကို ထိန်းချုပ်ထားရေ။[163] လာအိုအစိုးရအား ဝေဖန်ရေ လာအိုနိုင်ငံသားတိရေ ရုတ်တရက် ပျောက်ကွယ်လားခြင်း၊ တရားမစွဲဘဲ ဖမ်းဆီးခံရခြင်းနန့် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်ခံရခြင်း တိ ဟိရေ။ [164][165]

အိမ်ထောင်ဖက် အများအပြားဟိခြင်း

edit

အိမ်ထောင်ဖက် အများအပြားဟိခြင်းရေ လာအိုနိုင်ငံ၌ ရာဇဝတ်မှု ဖြစ်ကေလည်း ပြစ်ဒဏ်မှာ အသေးအမွှားမျှသာ ဖြစ်ရေ။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေနန့် မိသားစု စည်းမျဉ်းရို့မှ အိမ်ထောင်ဖက် တစ်ဦးထက်ပို၍ ဟိခြင်းအား တရားဝင် သတ်မှတ်ခြင်းမှ တားမြစ်ထားပြီး တစ်လင်တစ်မယားစနစ်မှာ နိုင်ငံအတွင်း အိမ်ထောင်ပြုခြင်းဧ အဓိကပုံစံ ဖြစ်ရေဟု ပြဋ္ဌာန်းထားရေ။ [166] ယကေလည်းလည်း အိမ်ထောင်ဖက် တစ်ဦးထက်ပို၍ ဟိခြင်းမှာ မုံလူမျိုးတိကြားတွင် ထုံးတမ်းစဉ်လာ အဖြစ် ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။ [167] ၂၀၁၇ ခုနှစ်စာရင်း အရ အမျိုးသမီးတိဧ ၃.၅% နန့် အမျိုးသားတိဧ ၂.၁% ရို့တွင် အိမ်ထောင်ဖက် တစ်ဦးထပ်ပို၍ ဟိရေ အိမ်ထောင်တိတွင် ပါဝင်ပတ်သက်နီကတ်ရေ။[128]

အားကစား

edit

အမျိုးသားအားကစားမှာ ကိုယ်ခံပညာတစ်ခုဖြစ်ရေ မြွေလာအို ဖြစ်ပြီး[168] ထိုင်းရို့ဧ မြွေထိုင်း၊ မြန်မာ့လက်ဝှေ့ နန့် ကမ္ဘောဒီးယားရို့ဧ ပရာဒယ် ဆီရီး ရို့နန့် ဆင်တူရေ ကစ်ဘောက်ဆင် တစ်မျိုး ဖြစ်ရေ။ [169]

ဘောလုံးကစားခြင်းရေ လာအိုတွင် ရေပန်းစား လူကြိုက်အများဆုံး အားကစားနည်း ဖြစ်ရေ။ [170] လာအိုလိဂ်ရေ နိုင်ငံအတွင်း ဘောလုံးကလပ်တိဧ ထိပ်ဆုံး ပရော်ဖက်သျှင်နယ် လိဂ် ကစားပွဲ ဖြစ်ရေ။ [171] လိဂ်ကစားပွဲစတင်သည့် အချိန်မှစ၍ လာအိုအာမီ အက်ဖ် စီ အသင်းရေ အအောင်မြင်ဆုံး အသင်းဖြစ်ပြီး ဖလား ၈ ကြိမ် ရဟိကာ ချန်ပီယံဆု အများဆုံး ရဟိခြင်း ဖြစ်ရေ။ [172]

လာအိုနိုင်ငံတွင် အဖွဲ့လိုက် အားကစားတိနန့် ပတ်သက်၍ အခြား ရိုးရာ မဟိပေ။ ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံရေ ဆီးဂိမ်းသို့ ပထမဦးဆုံး အကြိမ် အဖြစ် အသင်းတစ်သင်း စေလွှတ်ခရေ။ လာအို အမျိုးသား ဘတ်စကက်ဘော အသင်းရေ ၂၀၁၇ ဆီးဂိမ်းတွင် ပါဝင် ယှဉ်ပြိုင်ခပြီး မြန်မာအသင်းကိုသာ အနိုင်ရကာ ပြိုင်ပွဲတွင် အဆင့် ၈ ရဟိခရေ။ [173]

ဆက်စပ်ကြည့်ရှုရန်

edit

ကိုးကား

edit
  1. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  2. ↑ Oxford Dictionaries Archived 9 November 2015 at the Wayback Machine., UK pronunciations
  3. ↑ Oxford Dictionaries Archived 9 November 2015 at the Wayback Machine., US pronunciations
  4. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  5. 1 2 Stuart-Fox, Martin (1998). The Lao Kingdom of Lan Xang: Rise and Decline. White Lotus Press. p. 49. ISBN 974-8434-33-8.
  6. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  7. ↑ Janssen၊ Peter။ "China train project runs roughshod over Laos"၊ Asia Times။ 9 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 October 2021။
  8. ↑ "Laos approves Xayaburi 'mega' dam on Mekong"၊ 5 November 2012။ 9 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 1 July 2019။
  9. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  10. ↑ "Laos Securities Exchange to start trading"၊ Financial Times၊ 10 January 2011။ 9 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 25 October 2020။
  11. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  12. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  13. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  14. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  15. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  16. ↑ Kislenko, Arne (2009). Culture and customs of Laos. ABC-CLIO. p. 20. ISBN 978-0-313-33977-6. Archived from the original on 5 December 2016. Retrieved 9 September 2021.
  17. ↑ "Anatomically modern human in Southeast Asia (Laos) by 46 ka" (2012). Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (36): 14375–14380. doi:10.1073/pnas.1208104109. PMID 22908291. Bibcode: 2012PNAS..10914375D.
  18. ↑ "Archaeological Investigations in northern Laos: New contributions to Southeast Asian prehistory" (2009). Antiquity 83 (319). Archived 10 October 2017 at the Wayback Machine.
  19. ↑ Marwick, Ben; Bouasisengpaseuth, Bounheung (2017). "History and Practice of Archaeology in Laos". In Habu, Junko; Lape, Peter; Olsen, John (eds.). Handbook of East and Southeast Asian Archaeology. Springer. Archived from the original on 6 July 2019. Retrieved 9 September 2021.
  20. ↑ Pittayaporn, Pittayawat (2014). Layers of Chinese Loanwords in Proto-Southwestern Tai as Evidence for the Dating of the Spread of Southwestern Tai Archived 27 June 2015 at the Wayback Machine.. MANUSYA: Journal of Humanities, Special Issue No 20: 47–64.
  21. ↑ Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans. Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  22. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  23. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  24. ↑ Sanda Simms, ch. 3, "Through Chaos to a New Order", in The Kingdoms of Laos (London: Taylor & Francis, 2013). ISBN 9781136863370
  25. ↑ Sanda Simms, ch. 6, "Seventy Years of Anarchy", in The Kingdoms of Laos (London: Taylor & Francis, 2013). ISBN 9781136863370; see also P.C. Sinha, ed., Encyclopaedia of South East and Far East Asia, vol. 3 (Anmol, 2006).
  26. ↑ Askew, Marc. (2010) [2007]. Vientiane : transformations of a Lao landscape. Logan, William Stewart, 1942–, Long, Colin, 1966–. London: Routledge. ISBN 978-0-415-59662-6. OCLC 68416667.
  27. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  28. ↑ Imperial Wars 1815–1914. Showalter, Dennis. London. 17 September 2013. ISBN 978-1-78274-125-1. OCLC 1152285624.{{cite book}}: Wp/rki/CS1 maint: others (link)
  29. ↑ "Slavery in Nineteenth-Century Northern Thailand: Archival Anecdotes and Village Voices". The Kyoto Review of Southeast Asia
  30. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  31. ↑ Carine Hahn, Le Laos, Karthala, 1999, pp. 69–72
  32. ↑ Cummings, Joe and Burke (2005). Laos. Lonely Planet. pp. 23–. ISBN 978-1-74104-086-9.
  33. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  34. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  35. 1 2 3 Stuart-Fox, Martin (1997). A History of Laos Archived 1 September 2020 at the Wayback Machine.. Cambridge University Press, p. 51. ISBN 978-0-521-59746-3.
  36. ↑ Paul Lévy, ''Histoire du Laos'', PUF, 1974.
  37. 1 2 Savada, Andrea Matles (editor) (1994) "Events in 1945" A Country Study: Laos Archived 21 July 2015 at the Wayback Machine. Federal Research Division, Library of Congress
  38. 1 2 3 4 5 6 7 "Laos – Encyclopædia Britannica Overview". Encyclopædia Britannica. Retrieved 23 January 2011.
  39. 1 2 3 4 5 6 7 8 "Laos profile"၊ 9 January 2018။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  40. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  41. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  42. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  43. ↑ "Fifty years of violent war deaths from Vietnam to Bosnia: analysis of data from the world health survey programme" (2008). BMJ 336 (7659): 1482–1486. doi:10.1136/bmj.a137. PMID 18566045. See Table 3.
  44. ↑ Stuart-Fox, Martin (1980). LAOS: The Vietnamese Connection Archived 13 October 2021 at the Wayback Machine.. In Suryadinata, L (Ed.), Southeast Asian Affairs 1980. Singapore: Institute of Southeast Asian Stuides, p. 191.
  45. ↑ Kingsbury, Damien (2016). Politics in Contemporary Southeast Asia: Authority, Democracy and Political Change Archived 1 August 2020 at the Wayback Machine.. Taylor & Francis, p. 50. ISBN 978-1-317-49628-1
  46. ↑ Savada, Andrea M. (1995). Laos: a country study Archived 19 April 2018 at the Wayback Machine.. Federal Research Division, Library of Congress, p. 271. ISBN 0-8444-0832-8
  47. ↑ Prayaga, M. (2005). Renovation in Vietnam since 1988 a study in political, economic and social change Archived 19 April 2018 at the Wayback Machine. (PhD thesis). Sri Venkateswara University. Chapter IV: The Metamorphosed Foreign Relations, p. 154.
  48. ↑ Laos (04/09) Archived 24 October 2020 at the Wayback Machine.. U.S. Department of State.
  49. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  50. ↑ "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity" (2020). Nature Communications 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMID 33293507. Bibcode: 2020NatCo..11.5978G.
  51. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  52. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  53. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  54. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  55. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  56. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  57. ↑ "Laos parliament elects new president"၊ 22 March 2021။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 March 2021။
  58. ↑ "Laos promotes PM Thongloun as leader of communist party"၊ Nikkei Asia၊ 15 January 2021။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 1 July 2021။
  59. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  60. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  61. ↑ Lum, Thomas (5 February 2007). "Laos: Background and U.S. Relations". CRS Report for Congress. Archived 8 March 2021 at the Wayback Machine.
  62. ↑ Lum, Thomas (5 February 2007). "Laos: Background and U.S. Relations". CRS Report for Congress. Archived 8 March 2021 at the Wayback Machine.
  63. ↑ "Q+A – What is the East Asia Summit all about?" (in en)၊ Reuters၊ 24 October 2009။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  64. ↑ "Laos Deputy PM Douangchay Phichit dies in plane crash"၊ BBC News၊ 17 May 2014။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 11 April 2021။
  65. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  66. ↑ "Lao Defense Chief Among Plane Crash Victims"၊ 18 May 2014။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 18 May 2014။
  67. 1 2 "No way out"၊ The Times၊ 30 July 2006။ 6 March 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 18 September 2011။
  68. ↑ "Laos agrees to voluntary repatriation of refugees in Thailand", U.P.I., 5 June 1991.
  69. ↑ "Lao Refugees Return Home Under European Union Repatriation Program", Associated Press Worldstream, 22 11, 1994. Karen J, "House Panel Hears Concerns About Hmong", States News Service, 26 April 1994.
  70. ↑ Hamilton-Merritt, Jane (1993). Tragic Mountains, Indiana University Press, pp. xix–xxi ISBN 0253207568.
  71. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  72. 1 2 Johns, Michael (23 October 1995) "Acts of Betrayal: Persecution of Hmong". National Review.
  73. ↑ Reports on results of investigations of allegations concerning the welfare of Hmong refugees and asylum seekers in Thailand and Laos Refugee and Migration Affairs Unit, United States Embassy (Thailand), 1992. Retrieved 27 July 2007
  74. ↑ Reports on results of investigations of allegations concerning the welfare of Hmong refugees and asylum seekers in Thailand and Laos Refugee and Migration Affairs Unit, United States Embassy (Thailand), 1992. Retrieved 27 July 2007
  75. ↑ "Laos refuses to take back Thai-based Hmong refugees", Deutsche Presse-Agentur, 20 August 1998.
  76. ↑ "Refugee Admissions Program for East Asia" Archived 14 June 2021 at the Wayback Machine. Bureau of Population, Refugees, and Migration, 16 January 2004, archived 17 January 2009 from the original Archived 14 June 2021 at the Wayback Machine.
  77. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  78. ↑ "Hmong refugees pleading to stay"၊ BBC News၊ 28 July 2005။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 10 June 2021။
  79. ↑ Hunted like animals Archived 5 January 2011 at the Wayback Machine. Rebecca Sommer Film Clips
  80. ↑ Report on the situation in the Xaysomboun Special Zone and 1100 Hmong-Lao refugees who escaped to Petchabun, Thailand during 2004–2005 Archived 6 April 2012 at the Wayback Machine. Rebecca Sommer, May 2006
  81. 1 2 Thailand: EU Presidency Declaration on the situation of Hmong refugees EU@UN (1 February 2007)
  82. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  83. ↑ "Deportation of Hmong Lao refugees stopped in last minute Archived 24 February 2012 at the Wayback Machine.", Gesellschaft für bedrohte Völker, 30 January 2007
  84. ↑ "Hmong: UNHCR Protests Refugee Deportation Archived 25 February 2021 at the Wayback Machine.", Unrepresented Nations and Peoples Organization, 5 February 2007
  85. ↑ "Thailand halts Hmong repatriation"၊ BBC News၊ 30 January 2007။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 February 2021။
  86. ↑ Xiong၊ T။ "Bush Signs Law Excluding Hmong From Patriot Act."၊ Asianweek၊ 2008။
  87. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  88. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  89. ↑ "In charts: How the Philippines fares in Southeast Asia"၊ The Philippine Star (Philstar)၊ 11 November 2017။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  90. ↑ "Democracy Index 2016"၊ The Economist Intelligence Unit၊ 2017။ 11 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 October 2019။
  91. ↑ Smith, Philip, Washington, D.C. (12 December 2014) CPPA – Center for Public Policy Analysis Archived 6 April 2008 at the Wayback Machine.
  92. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  93. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  94. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  95. 1 2 3 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  96. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  97. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  98. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  99. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  100. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  101. ↑ "Laos, Vietnam troops kill Hmong Christians"၊ The Telegraph၊ 16 April 2011။ 12 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 12 February 2013။
  102. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  103. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  104. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  105. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  106. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  107. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  108. ↑ Thomas Fuller။ "Communism and Capitalism Are Mixing in Laos"၊ The New York Times၊ 17 September 2009။ 12 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  109. ↑ "USA: Obama promotes Laos e Cambogia"၊ La Gazzetta del Mezzogiorno။ 12 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  110. ↑ Lowe၊ Sandra။ "Out of obscurity"၊ Asia Times၊ 10 December 2016။ 12 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 October 2021။
  111. ↑ Field Listing – Land use Archived 26 March 2014 at the Wayback Machine., CIA World Factbook.
  112. ↑ About Greater Mekong Subregion at Asian Development Bank
  113. ↑ Kyophilavong, Phouphet, et al. "Effects of AFTA on poverty: Evidence from Laos." Journal of Economic Integration (2016): 353–376.
  114. ↑ Barclay, Adam and Shrestha, Samjhana (April–June 2006) "Genuinely Lao", Rice Today.
  115. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  116. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  117. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  118. ↑ "The ASEAN climate and energy paradox" (December 2021). Energy and Climate Change 2. doi:10.1016/j.egycc.2020.100019.
  119. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  120. ↑ 2015 Global Hunger Index Archived 31 August 2018 at the Wayback Machine., International Food Policy Research Institute(IFPRI)
  121. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  122. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  123. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  124. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  125. ↑ European Council On Tourism And Trade Delegation Visit To Laos-World Best Tourist Destination – European Council On Tourism And Trade Archived 24 June 2021 at the Wayback Machine.. Ectt.webs.com. Retrieved on 5 July 2015.
  126. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  127. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  128. 1 2 3 4 Lao Social Indicator Survey II 2017, Survey Findings Report (PDF). Vientiane: Lao Statistics Bureau and UNICEF. 2018. Archived (PDF) from the original on 29 April 2021. Retrieved 13 September 2021.
  129. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  130. 1 2 3 4 O'Meally, Simon (2010). Lao PDR's progress in rural sanitation Archived 17 January 2012 at the Wayback Machine.. London: Overseas Development Institute
  131. ↑ Department of Statistics, Ministry of Planning and Investment, 2009
  132. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  133. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  134. 1 2 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  135. ↑ Diller, Anthony; Edmondson, Jerry; Luo, Yongxian (2004). The Tai-Kadai Languages Archived 24 June 2021 at the Wayback Machine.. Routledge (2004), pp. 5–6. ISBN 1135791163.
  136. ↑ Pittayaporn, Pittayawat (2014). Layers of Chinese Loanwords in Proto-Southwestern Tai as Evidence for the Dating of the Spread of Southwestern Tai Archived 27 June 2015 at the Wayback Machine.. MANUSYA: Journal of Humanities, Special Issue No 20: 47–64.
  137. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  138. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  139. ↑ "Languages and Literatures of Indochina" (1947). The Far Eastern Quarterly 6 (4): 379–389. doi:10.2307/2049433.
  140. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  141. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  142. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  143. 1 2 Laos Archived 7 March 2021 at the Wayback Machine.. CIA – The World Factbook. Cia.gov. Retrieved on 28 July 2018.
  144. 1 2 3 4 Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  145. ↑ Fielding, Tony (2015). Asian Migrations: Social and Geographical Mobilities in Southeast, East, and Northeast Asia Archived 8 March 2021 at the Wayback Machine.. Routledge, p. 77. ISBN 978-1-317-95208-4.
  146. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  147. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  148. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  149. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  150. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  151. ↑ Bounchao Pichit, "Laos Cinema," in David Hanan, ed., Film in South East Asia: Views from the Region, Hanoi, Vietnam Film Institute, 2001, 83–91.
  152. ↑ "Starting an Asian Cinema: Laos Past and Present" (1999). Documentary Box 12. Yamagata International Documentary Film Festival. Archived 24 June 2021 at the Wayback Machine.
  153. ↑ Buncomb၊ Andrew။ "Good Good Morning, Luang Prabang – and hello to Laos's film industry"၊ The Independent၊ 10 June 2010။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 April 2020။
  154. ↑ Blood Road, archived from the original on 24 June 2021, retrieved 2020-04-19
  155. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  156. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  157. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  158. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  159. ↑ Frater၊ Patrick။ "Laos Selects 'Dearest Sister' as First Foreign-Language Oscar Submission"၊ Variety၊ 19 September 2017။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2021။
  160. ↑ "Cannes: Southeast Asia Is Ready for Its Big-Screen Close-up"၊ The Hollywood Reporter၊ Valence Media၊ 9 May 2018။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2021။
  161. ↑ "Laos'un Festivalleri" (in tr)၊ Gezimanya၊ 11 November 2016။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 March 2021။
  162. ↑ "Laos Festivals & Events"၊ visit-laos.com။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 15 June 2019။
  163. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  164. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  165. ↑ "Off the air in Laos"၊ Asia Times Online။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 29 March 2014။
  166. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  167. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  168. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  169. ↑ Thailand – Sports and recreation. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 24 June 2021. Retrieved 13 September 2021.
  170. ↑ "Laos Stumbles on Path to Sporting Glory"၊ The New York Times၊ 5 October 2009။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2021။
  171. ↑ "Laos Stumbles on Path to Sporting Glory"၊ The New York Times၊ 5 October 2009။ 13 September 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2021။
  172. ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  173. ↑ FIBA LiveStats Archived 23 March 2021 at the Wayback Machine., FIBA.com, accessed 24 August 2017.

ပြင်ပလင့်ခ်တိ

edit

Retrieved from "https://incubator.wikimedia.org/w/index.php?title=Wp/rki/လာအို_ပြည်သူ့ဒီမိုကရက်တစ်သမ္မတနိုင်ငံတော်&oldid=6395466"