ဘူမိဗေဒ (Geology, from Greek: γη, gê, "earth"; and λόγος, logos, "speech" lit. မြေကြီး အကြောင်းပြောခြင်း) ရေ ကမ္ဘာမြေကြီးဟိ ဓာတ်ဝတ္တု အဆိုင်အခဲနန့် ၎င်းရို့ဧ ပါဝင်မှုတိကို လိလာရေ သိပ္ပံဘာသာရပ် ဖြစ်ရေ။ ကျောက်တုံး၊ မြေကြီး၊ ကျောက်မျက် ရတနာရို့ကို လိလာရေ ဘူမိဗေဒရေ ပါဝင်ပေါင်းစပ်မှု အချိုးအစား၊ ပုံသဏ္ဌာန်၊ ရုပ်သဘော၊ သမိုင်းကြောင်းနန့် ကမ္ဘာကြီးအား ပုံထုခရေ ဖြစ်စဉ်တိကို လိလာရေ။ ဘူမိဗေဒ ပညာရပ်တွင် ကမ္ဘာမြေကြီးတွင် ပါဝင်သည့် ဒြပ်ပစ္စည်းတိ၊ ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံ၊ ယင်းရို့ဧ ရုပ်သတ္တိ၊ ဒိုင်နမစ် (လှုပ်ရှားမှုစွမ်းအား)နန့် သမိုင်းအကြောင်းတိ၊ ဖွဲ့တည်ပုံဖြစ်စဉ်၊ ရွေ့လျားပုံနန့် ပြောင်းလဲပုံတိကို လိလာကတ်ရေ။ ကမ္ဘာမြေကြီး ကိုလိလာရေသိပ္ပံပညာ လည်း ဖြစ်ရေ။ ဘူမိဗေဒ ပညာသျှင် တိက ကမ္ဘာဧ သက်တမ်းကို နှစ်ထောင်ပေါင်း ၄.၆ သန်း ဟိပြီဟု ခန့်မှန်းပြီး ကမ္ဘာဧ အခွံဖြစ်ရေ ကျောက်လွှာရေ အပိုင်းပိုင်း အစစရေ tectonic platesတိ ဖြင့်ဖွဲ့တည်ထားပြီး ရွေ့ရှားလျက်ဟိရေ။ ဘူမိဗေဒပညာသျှင်တိရေ ကမ္ဘာဧ သယံဇာတတိဖြစ်သည့် ရေနံ၊ ကျောက်မီးသွေး၊ သတ္တုတိဖြစ်ရေ သံ၊ ကြေးနီ၊ ယူရေနီရမ်ကို ရှာဖွေဖော်ထုတ်ရေ။ ထို့အပြင် စီးပွားရီးအရ အရီးပါရေ ကျောက်မျက် ရတနာတိ၊ မီးခံကျောက်၊ ကျောက်ပွ(perlite)၊ မိုက်ကာ၊ ဖိုစဖိတ်(phosphates)၊ ဇီယိုလိုက်(zeolites)၊ အိုးမြေ(clay)၊ သလင်းကျောက်နန့် စီလီကာရို့ကိုလည်း ရှာရေ။ ဘူမိဗေဒရေ မြို့ပြ အင်ဂျင်နီယာ၊ soil mechanics၊ ဇလဗေဒ၊ ပတ်ဝင်းကျင် အင်ဂျင်နီယာနန့် ဘူမိပယောဂဗေဒ (geohazards) ရို့တွင် လည်း အရီးပါရေ။
ဘူမိဗေဒရေ အဓိကကျသည့် ပညာရပ်တခုဖြစ်သည့်အပြင် သတ္တု၊ ဟိုင်ဒြိုကာဗွန် ဒြပ်ပေါင်း ထုတ်ယူခြင်း၊ သဘာဝဘေးအန္တရာယ် ရွှေ့ပြောင်းခြင်းနန့် ဆက်နွှယ်သည့် ဗဟုသုတ၊ အင်ဂျင်နီယာ ပညာရပ်အချို့နန့် မျက်မှောက်ကာလ ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုနန့် အာတိတ်မှ ရာသီဥတု၊ သဘာဝဝန်းကျင်တိအား နှိုင်းယှဉ် လိလာမှုတိအတွက် အရီးပါသည့် ပညာရပ် တစ်ခုဖြစ်ရေ။ ဥပမာအားဖြင့် ရေကြီးမှု၊ မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှု၊ ငလျင်တိုင်းတာခြင်း၊ မြေအောက်မှ ကျောက်မျက် ရတနာနန့် ရေနံရှာဖွေ တူးဖော်ခြင်းတိ ပါဝင်ရေ။
သမိုင်း
edit
ရှေးဟောင်းဂရိ ဒဿနိကပညာသျှင် အရစ်တိုတယ်(Aristotle)ဧ တပည့် ရှေးဟောင်း ဂရိပညာသျှင် သီအိုဖရီးတပ်စ် (Theophrastus) ရီးသားခသည့် Peri Lithon (ကျောက်တုံးပေါ်တွင်) စာအုပ်ရေ နှစ်ထောင်နဲ့ချီ လွှမ်းမိုးခရေ။ Peri Lithon အား လက်တင်နန့် အခြားဘာသာတိအဖြစ် ပြန်ဆိုခပြီးဖြစ်ရေ။ အလယ်ခေတ်နှောင်းပိုင်းတွင် Avicenna ဧ ကျောက်ဖြစ်ခြင်း သီအိုရီ မထွက်ပေါ်လာမီကာလအထိ ယင်းစာအုပ်အတွင်း ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကျွင်းတိအကြောင်း ဖော်ဆိုချက်တိရေ ဂန္ဓဝင်ခေတ်(classical Antiquity)နန့် အလယ်ခေတ်ဦးပိုင်းတွင် ဩဇာသက်ရောက်မှု အဟိဆုံးသီအိုရီ အဖြစ်တည်ဟိခရေ။
ဇရာအိုကြီး ပလင်နီ (Pliny the Elder) ရေ ရောမအင်ပါယာခေတ်ကာလတွင် အကျယ်တဝင့်အသုံးပြုခသည့် သတ္တုတိနန့် တွင်းထွက်ပစ္စည်းတိအကြောင်း ကျယ်ကျယ်ပြောပြော ဆွေးနွေးခရေ။ သူရေ ပယင်းတိအတွင်း ပိတ်မိနီသည့် အင်းဆက်ပိုးတိအား လိလာချက်မှ ပယင်းတိရေ ထင်းရှူးပင်အဆီတိဧ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကျွင်းတိ ဖြစ်ကြောင်းပထမဦးဆုံး မှန်ကန်စွာ ခွဲခြားနိုင်ခသူတဦး အပါအဝင်ဖြစ်ရေ။ သူရေလည်း စိန်ဧ ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံ ရှစ်မျက်နှာပုံဆိုင်ခဲကို ရီးဆွဲခရေ။
လိလာမှုနယ်ပယ်တိ
editဘူမိဗေဒဆိုရေမှာ အင်္ဂလိပ်လို "geology" ဖြစ်ရေ။ geo = the earth , logy = study Geology is the study of the earth. ဘူမိဗေဒဆိုရေမှာ ကမ္ဘာမြေကြီးကို လိလာရေ ဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။ ကမ္ဘာမြေကြီးဧ မည်သည့် အစိတ်အပိုင်း တိကို လိလာကတ်ရေကို ဖော်ပြရကေ အောက်ပါကဲ့သို့ ဖြစ်ပေရေ။
- (၁) The origin and age of the earth .ကမ္ဘာမြေကြီးဧ မူလအစနန့်သက်တမ်းကို လိလာရန်၊
- (၂) The internal structure and composition of the earth .ကမ္ဘာ့အတွင်းပိုင်းအနီအထားနန့် ဖွဲ့စည်းပုံကို လိလာရန်၊
- (၃) The chemical composition of the rock and their genese .ကမ္ဘာမြေကြီးကို ဖွဲ့စည်းထားရေ ကျောက်တိဧ ဓာတ်ဖွဲ့စည်းပုံနန့်၎င်းရို့ဧဖြစ်ပေါ်လာပုံ၊
- (၄) The primary and secondary structure of the rock formed.ဖြစ်ပေါ်လာရေ ကျောက်တိဧ မူလဖြစ် အနီအထားနန့် နောက်ဖြစ်အနီအထား၊
- (၅) The economic mineral deposits and their genese . စီးပွားရီးတွင် အရီးပါရေ တွင်းထွက်သိုက်တိနန့် ၎င်းရို့ဖြစ်ပေါ်လာပုံ၊
- (၆) The study of the ever changing morphology of the earth’s surface , and the natural forces and processes that cause an unstable phenomenon of the earth’s interior .ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်ဧ ဘူမိရုပ်သွင်ထာဝရ ပြောင်းလဲမှုနန့် သဘာဝတရားဧ ပြုလုပ်မှု ဖြစ်စဉ်တိကြောင့် ကမ္ဘာ့အတွင်းပိုင်းဧ မတည်မြဲရေ ထူးခြားဆန်းကြယ်သည့် အသွင်တိ၊
- (၇) The geologists history of the earth .ကမ္ဘာကြီးဧ ဘူမိသမိုင်းကြောင်းကို လိလာရန်၊
အထက်ပါအချက် (ရ) ချက်ဖြင့် ကမ္ဘာမြေကြီးကို ဘူမိဗေဒပညာသျှင် (geologists) တိက လိလာကတ်ပေရေ။ ၎င်းလုပ်ငန်းတိမှာ_
- သဘာဝလောင်စာရဟိရီး၊
- နျူကလီးယားလောင်စာရဟိရီး၊
- အသုံးဝင်ရေ သတ္တုရိုင်းရဟိရီး၊
- စက်မှုကုန်ကြမ်းသုံး တွင်းထွက်ရဟိရီး၊
- ဆောက်လုပ်ရီးပစ္စည်းတိ ရဟိရီး၊
- အလှဆင်ကျောက်ရဟိရီး၊
- ရေကောင်းရေသန့်ရဟိရီး၊
- ကျောက်မျက်ရတနာ ရဟိရီး၊
- ဆည်မြောင်း ၊ တာတမံ ၊ တူးမြောင်း ၊ တိုက်တာအိုးအိမ် ၊ လမ်းတံတားဖောက်ရန် စရေရို့အတွက် နီရာကောင်းရဟိရီး၊
- သဘာဝအန္တရာယ်တိဖြစ်ရေ မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှုတိ ၊ ရေကြီးလွှမ်းမိုးမှုတိ ၊ မြေလွှာပြတ်ရွှေ့မှုတိ၊ ငလျင် လှုပ်ခတ်မှုတိကို ခန့်မှန်းပီးရန် စသည့်လုပ်ငန်းကြီး (၁၀)ရပ်ကို မိမိရို့ဧ တတ်သိရေပညာဖြင့် စွမ်းစွမ်းတမံ ဖော်ထုတ်၍ လူသားအကျိုးထမ်းဆောင်ရပေမည်။
ဘူမိဗေဒဘာသာရပ်ရေ သဘာဝသိပ္ပံ (natural science) ဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။ ၎င်းဘာသာရပ်ရေ Physics, Chemistry, Mathematics, Biology, Botany, Geography အစဟိရေ ဘာသာတိရပ်တိနန့် ဆက်စပ်နီရေ ဘာသာရပ်ဖြစ်ရေ။ ဘူမိဗေဒ (Geology) ဘာသာရပ်ဧ ဘာသာရပ်ခွဲတိကို ဖော်ပြရကေ…
- Mineralogy (တွင်းထွက်တိကို လိလာရေဘာသာရပ်)
- Petrology (ကျောက်ပညာကို လိလာရေဘာသာရပ်)
- Economic geology (စီးပွားဖြစ် ဘူမိဗေဒ)
- Structural geology (အနီအထား ဘူမိဗေဒ)
- Geomorphology ( ဘူမိရုပ်သွင် )
- Stratigraphy ( တရာဗေဒ )
- Paleontology (ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း )
- Geochronology ( ဘူမိအချိန်ကို လိလာရေ ဘာသာရပ် )
- Paleobotany ( အတိတ် ရုက္ခဗေဒ )
- Paleozoology ( အတိတ် သတ္တဗေဒ )
- Mining geology ( သတ္တုတွင်း ဘူမိဗေဒ )
- Geochemisty ( ဘူမိဓာတုဗေဒ ) စသည့် ဘာသာရပ်ခွဲတိ ဖြစ်ပေရေ။
ဘူမိဗေဒဘာသာရပ်ရေ သဘာဝသိပ္ပံဘာသာရပ်ဖြစ်ရေနန့်အညီ ကမ္ဘာမြေကြီးဧ သဘာဝတရားတိကို ခေတ်အဆက်ဆက် ဖော်ထုတ်ရပေမည်။
ဘူမိသိပ္ပံပညာရပ်တိ
editဘူမိဗေဒနန့် အခြားသဘာဝသိပ္ပံပညာရပ်တိဧ ဆက်စပ်မှုကို တိုးချဲ့လိလာခကတ်၍-
- ဘူမိဓာတုဗေဒ (Geochemistry)၊
- ဘူမိရူပဗေဒ (Geophysics)၊
- ဇလဘူမိဗေဒ (Hydrogeology)၊
- အင်ဂျင်နီယာဘူမိဗေဒ (Engineering Geology)၊
- ပတ်ဝန်းကျင်ရီးရာ ဘူမိဗေဒ (Environmental Geology)၊
- အဏ္ဏဝါဘူမိဗေဒ (Marine Geology) စသည့် ဘူမိသိပ္ပံပညာရပ်ခွဲတိ ပေါ်ထွက်လာခရေ။
ကျောက်အမျိုးမျိုးကို လိလာရေပညာ
editပထဝီမြေကြီး တစ်ခုလုံးကို လိလာရရေ ကျယ်ဝန်းနက်နဲသည့် ပညာရပ်ဖြစ်၍၊ နီးစပ်ရာသဘောတူ ဘာသာရပ်ခွဲ တိစွာပါဝင်ရေ။ ဘူမိဗေဒကို စံနစ်တကျ လိလာခြင်းရေ နှစ် ၂၀၀ ပင် မပြည့်တတ်သိမ်းကေလည်း ကျောက်အမျိုးမျိုး ဖြစ်ပေါ်ရပုံ၊ တောင်တိ ပေါ်ပေါက်လာ ပုံစရေ မေးခွန်းတိကို ဘူမိဗေဒပညာရပ်က ဖြေသျှင်းပီးနိုင်ရေ။
ဘူမိဗေဒပညာဟူရေ ပထဝီ မြေကြီးကို လိလာရေ ပညာပင်ဖြစ်ဧ။ ကမ္ဘာဦးအစ လွန်ခရေ နှစ်ပေါင်း သန်း ၄၅၀၀ မှ မျက်မှောက်ခေတ်အထိ ကမ္ဘာမြေ ကြီးအတွင်းအပြင်ဟိရေ ကျောက် အမျိုးမျိုးဧ သဘော၊ ပေါ်ပေါက်ပုံ၊ ပြောင်းလဲပုံ အစဟိရေရို့ကို လိလာခြင်းပင် ဖြစ်လီရေ။
ကာလအားဖြင့် နှစ်ပေါင်း သန်း ၄၅၀၀ အတွင်း ဖြစ်ရပ်တိအပြင်၊ လိလာဖွယ်ရာ ဝတ္ထုပစ္စည်းတိမှာလည်း ကမ္ဘာတစ်ခုလုံးဧ အတွင်းအပြင်ဟိ ပထဝီမြေကြီးတစ်ခုလုံး ဖြစ်လီရာ၊ အလွန်မှပင် ကျယ်ဝန်းနက်နဲလှဧ။ ဤသို့ ကျယ်ဝန်းနက်နဲမှုကြောင့်လည်း ဘူမိဗေဒပညာရပ်တွင် အခြား သိပ္ပံပညာတိနည်းတူ ဘာသာရပ်ခွဲတိ စိတ်ပိုင်းကာ အသေး စိတ် လိလာမှုတိ ပြုလုပ်ကတ်လီရေ။ ဘူမိဗေဒပညာရပ်ဧ ဘာသာရပ်ခွဲတိကား အောက်ပါအတိုင်းပင် ဖြစ်ဧ။
သရူပ်ဘူမိဗေဒ ရေ ကမ္ဘာပထဝီမြေကြီးဧ အတွင်း အပြင်ဟိ ရုပ်ဝတ္ထုပစ္စည်းတိဧ ပေါ်ပေါက်ပုံ၊ ပြောင်းလဲပုံ၊ ကြေမွပျက်စီးပုံစရေ လုပ်ငန်းအသီးအသီးကို လိလာခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဤပညာရပ်တွင်ပင် အဏ္ဏဝါဗေဒရေ ပင်လယ် သမုဒ္ဒရာထုကို လည်းကောင်း၊ ငလျင်ပညာ ( ဘူကမ္ပဗေဒ ) ရေ မြေငလျင်ကို လည်းကောင်း ထပ်မံ၍ အသေးစိတ် လိလာကတ်ရေ။
နီထားဘူမိဗေဒရေ ဖိအား၊ တွန်းအား၊ ကန်အား၊ ဒဏ်အားစရေ အားအသီးအသီးရို့ဧ ဒဏ်ကြောင့်ပေါ်ပေါက် လာရေ ကျောက်လွှာကျောက်စိုင်ရို့ဧ နီထားကို လိလာ ခြင်းဖြစ်ရေ။ ဒိုင်နမစ်ဘူမိဗေဒ၊ တက်တိုးနစ်စရေ ပညာ ရပ်ခွဲတိရေ နီထာဘူမိဗေဒတွင် ပါဝင်ကတ်ရေ။
ခနိဇဗေဒရေ ခနိဇတိဧ ဓာတုဒြပ်တည်ဆောက်ပုံ၊ သွင်ပြင်၊ မူလအစဟိရေ ခနိဇဧ သဘာဝကို လိလာရေ ပညာဖြစ်ရေ။
သေလဗေဒ ဟူရေမှာ ခနိဇတိစုပေါင်း တည်ဆောက်ထားရေ ကျောက်တိကို လိလာရေ ပညာ ပင်ဖြစ်ဧ။ ဘူမိဗေဒသဘောအားဖြင့် မာရေ ပျော့ရေ မတူ၊ ကမ္ဘာ့အပေါ်ယံ မြေလွှာတွင် ဟိသရွေ့မြေတ္ထု ပစ္စည်းအားလုံးကို ကျောက်ဟုပင် ခေါ်ဆိုရေ။ ကျောက်တိ ရေ ယေဘုယျအားဖြင့် မီးသင့်ကျောက်၊ အနည်ကျကျောက် နန့် သွင်ပြင်ကျောက်ဟူ၍ ၃ မျိုးဟိပေရာ သေလဗေဒပညာ တွင်လည်း ဤကျောက် ၃ မျိုးကို အနုစိတ် လိလာရေ ဘာသာစိတ်တိ ဟိလီရေ။
နိခါတကဗေဒ (ရုပ်ကြွင်းကျောက်ပညာ) ရေ ရုပ်ကြွင်းကျောက်တိကို လိလာရေပညာဖြစ်ဧ။ ရုပ်ကြွင်း ကျောက်တိရေ အတိတ်တွင် နီထိုင်ခရေ သက်ဟိဝတ္ထု ပစ္စည်းတိဧ အကြွင်းအကျန်တိ ဖြစ်လီရာ၊ ယင်းရို့ကို လိလာခြင်းဖြင့် ထိုခေတ်ဧ အခြီအနီကို သိသာနိုင်ရေ။ ရုပ်ကြွင်းကျောက်တိရေ ကျောက်လွှာတိဧ သက်တမ်းကို စူးစမ်းရာတွင်လည်း အထူးအသုံးဝင်ရေ။ နိခါတကဗေဒတွင် သစ်ရုပ်ကြွင်း ကျောက်တိကို လိလာရေ ပုရာရုက္ခဗေဒ၊ သတ္တဝါရုပ်ကြွင်း ကျောက်တိကို လိလာရေ ပုရာပါဏ ဗေဒ၊ အလွန်သေးငယ်ရေ ရုပ်ကြွင်းကျောက်တိကို လိလာ ရေ အနုနိခါတကဗေဒဟူ၍ ဘာသာစိတ်တိ ဟိပြန်လီ ရေ။
ထရဗေဒကိုမူကား အခြားဘာသာရပ်ခွဲတိဧ အတိတ် သမိုင်းကို လိလာခြင်းဖြစ်ရေကြောင့် အချို့ပညာသျှင်တိက သမိုင်းဘူမိဗေဒဟူ၍လည်း ခေါ်ရေ။
ဘောဂဘူမိဗေဒ ဘာသာရပ်ခွဲမှာမူ ဘူမိဗေဒပညာသျှင် ဧ စီးပွားရီး သဘောလိလာမှု ဖြစ်ရေ။ ဘောဂအင်အားဧ အခြီခံကုန်ကြမ်းတိဖြစ်ရေ သတ္တုတိ၊ မဟုတ်ရေ အခြား ခနိဇတိ၊ လောင်စာတိ စရေရို့ဧ သဘာဝနန့် စီးပွားရီး အရ ထုတ်လုပ်နိုင်မှုကို လိလာရေ ပညာဖြစ်လီရေ။
အင်ဂျင်နီယာဘူမိဗေဒရေ အင်ဂျင်နီယာ တည်ဆောက်မှု လုပ်ငန်းတိတွင် လိုအပ်ရေ ဘူမိဗေဒ ပညာ ရပ်ပင်ဖြစ်ရေ။ ရေလှောင်ကန်တိ၊ တမံတိ၊ တံတားတိ၊ ဥမင်တိ ဖောက်လုပ်ရာဝယ် မြေအနီအထားကို လိလာ၍ မည်သို့ဆောက်သင့်ရေဟု ကြံဆရရေ ပညာမှာ အင်ဂျင်နီယာဘူမိဗေဒပင် ဖြစ်ဧ။ လူ့လော ကတွင် အိမ်တွင်း သုံးရန်နန့် စက်မှုလုပ်ငန်းတိအတွက် ရေအမြောက်အမြား လိုအပ်လီရာ၊ ရေစိမ့်လွှာ၊ ရေအောင်းကျောက် စရေရို့ကို လိလာ၍ ရေရနိုင်ရေ ကျောက်လွှာကို ရှာဖွေရရေ ဇလဗေဒ (ဥဒကဗေဒ) ရေ အင်ဂျင်နီယာ ဘူမိဗေဒဧ အစိတ်အပိုင်း တစ်ရပ်ပင် ဖြစ်လီရေ။
ဘူမိဗေဒပညာရပ်ရေ ဓာတုဗေဒ၊ ရူပဗေဒရို့ကဲ့သို့ အခြီခံသိပ္ပံ ပညာမဟုတ်ဘဲ၊ ပထဝီမြေကြီးကို ယင်းအခြီခံ သိပ္ပံပညာဧ နည်းစနစ်သဘောတိ အသုံးပြုကာ လိလာထား ခြင်းဖြစ်ဧ။ ထို့ကြောင့် ဘူမိဗေဒရေ အခြားသိပ္ပံပညာတိ နန့် ဆက်သွယ်မှု မှီခိုမှုဟိရေ။ ပုံစံအားဖြင့် နိခါတကဗေဒ ရေ ပါဏဗေဒနန့် ဆက်သွယ်နီကာ၊ ခနိဇဗေဒနန့် သေလ ဗေဒရေ ဓာတုဗေဒနန့် ရူပဗေဒတိ့နန့်ကင်း၍ မတည်နိုင်ချေ။ နီထားဘူမိ ဗေဒရေ ဘူမိဗေဒပုစ္ဆာတိကို သင်္ချာနည်းဖြင့် ဖြေသျှင်းခြင်းသာ ဖြစ်လီရေ။
မျက်မှောက်ခေတ်တွင်မှ ပေါ်ပေါက်ထွန်းကားလာ၍၊ ဘူမိဗေဒနန့် နွှယ်နီရေ ဘာသာရပ်တိမှာ ဘူမိရူပဗေဒနန့် ဘူမိဓာတုဗေဒရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ ဘူမိရူပဗေဒပညာရေ ဒြဗ် ဆွဲအား၊ သံလိုက်အား၊ လျှပ်စစ်တုံ့ခံမှုနန့် ငလျင်လှိုင်းရို့ကို အသုံးပြုကာ ပထဝီမြေကြီး ( အထူးသဖြင့် အတွင်းပိုင်း ) ကို လိလာရေ ပညာဖြစ်ရေ။ ( ဘူမိရူပဗေဒ။) ဘူမိဓာတုဗေဒ ပညာရေကား ကမ္ဘာ့အပေါ်ယံ မြေလွှာဧ ဓာတုဒြဗ်သဘောကို လိလာခြင်း ဖြစ်ရေ။ ယင်းပညာတွင် နောက်ဆုံးထွန်းကားလာရေ လိလာမှုမှာ မြေဆီလွှာတွင် ပါဟိရေ ဓာတုဒြဗ်ကို လိလာခြင်းဖြင့် မြေအောက်တွင် မည်သို့ရေ အကျိုးပြု သတ္တုသိုက်ဟိနိုင်မည်ကို စူးစမ်းခြင်းပင် ဖြစ်လီရေ။
ထို့ကြောင့် ဘူမိဗေဒကို လိလာရာတွင် နည်း ၂ သွယ်ဟိရေ။ ပထမနည်းမှာ သိပ္ပံပညာသဘော သက် သက် ဖြစ်ကာ ပထဝီမြေကြီးဧ သဘောနီထား အတိတ်သမိုင်းကို လိလာခြင်းဖြစ်၍၊ ဒုတိယနည်းကာ ဤပညာရပ်ကို အသုံး ပြုကာ စီးပွားရီး ရှုထောင့်မှ လိလာခြင်းပင်ဖြစ်ဧ။ ယကေလည်းသော မည်သည့်နည်းဖြင့် လိလာစေကာမူ အခြီခံမှာ ဘူမိဗေဒ မြေပုံဖြစ်၍ ယင်းကို ကွင်းဆင်းဘူမိဗေဒ ပညာဖြင့် ရီးဆွဲ ရလီရေ။
ဘူမိဗေဒကို ဥရောပသမိုင်း ခေါမ (ဂရိ) ခေတ်၊ ရောမခေတ်ရို့တွင်ပင် လိလာမှုဟိကြောင်း တွိ့ရကေလည်း စနစ်တကျ လိလာမှုမှာ နှစ် ၂ဝဝ ပင် မပြည့်သိမ်းချေ။ ခေါမခေတ်ပညာဟိ အယ်ရစ္စတိုတယ်ရေ ငလျင်လှုပ်ခြင်းကို ကမ္ဘာပထဝီမြေအတွင်းဟိ ဝါယောဓာတ်ကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ရေဟု ယူဆခဧ။ ၁၆ ရာစုနှစ်တွင် ရောမပန်းချီကျော်ကဝိလီယိုနာဒို ဒါဗင်းချိက ပင်လယ်ခရုတိဟိရာ လက်ဟိကုန်းမြင့်တိရေ တစ်ကြိမ်က ပင်လယ်အောက်တွင် ဟိခ၍ နောက်မှ မြေမြင့် တက်လာခခြင်း ဖြစ်ရေဟု တွေးယူခဖူးလီရေ။
ခေတ်သစ်ဘူမိဗေဒကိုကား ၁၇၉၅ ခုနှစ်တွင် စကော့ လူမျိုး ဂျိမ်းဟတ်တန် ပြုစုရေ ကမ္ဘာပထဝီ မြေနိယာမ စာအုပ်မှ စတင်ခရေဟု ယူဆရပေမည်။ ဂျိမ်းဟတ်တန်ရေ ပစ္စုပ္ပန်ရေ အတိတ်ဧ သော့ ချက်ဖြစ်ရေ ဟူသော ယူနီဖော်နီတေးရီးယန်း အယူအဆဖြင့် ဘူမိဗေဒဧ အခြီခံ အယူအဆကို အုတ်မြစ် ချခသူ ဖြစ်လီရေ။
၁၈၁၅ ခုနှစ်တွင် အင်္ဂလိပ်လူမျိုး ဝီလျံစမစ်ရေ အင်္ဂလန်ပြည်နန့် ဝေလပြည်ဧ ဘူမိဗေဒမြေပုံကို ရီးဆွဲ တင်ပြကာ ရုပ်ကြွင်းကျောက်တိဖြင့် ကျောက်စဉ်ကို စူးစမ်း၍၊ ဘူမိအတိတ်ကာလကို သမိုင်းသဖွယ် လိလာနိုင်ကြောင်းဖြင့် ထရေဗေဒအခြီခံ သဘာကို တီထွင်ကြံဆခရေ။ ယင်းရို့ဧ အယူအဆတိကို ဆာ ချားလိုင်းယဲက ပိုမိုခိုင်မြဲပြန့်ပွားစေ ခြင်းဖြင့် ဘူမိဗေဒပညာရေ ဥရောပတိုက် အနောက် မြောက်ပိုင်းတွင် စတင်တည်မြဲခရေ။
ဂျိမ်းဟတ်တန်နန့် ခေတ်ပြိုင်လောက်တွင် ဥရောပ တိုက်၌လည်း ဘူမိဗေဒပညာရေ ထွန်းကားလျက် ဟိဧ။ ထိုခေတ်တွင် ကျော်ကြားသူမှာ ဂျာမန်လူမျိုး ပါမောက္ခအဗ ရာဟမ် ဂေါ့တလော့ဗာနာဖြစ်ရေ။ ဗာနာရေ မီးသင့် ကျောက်အပါအဝင် ကျောက်တိအားလုံးဧ မူလရေ အာပေါ ဓာတ်ကြောင့် ဖြစ်ရေဟူသော နက်ပကျွန်းအယူအဆကို ဦးဆောင်ခသူဖြစ်ဧ။ ဤအယူအဆရေ မှားယွင်းရေ အယူအဆဖြစ်ရေနန့်အညီ ၁၉ ရာစုနှစ်ဦးတွင်ပင် ယုံကြည် သူ မဟိတော့ချေ။ ပြင်သစ်နိုင်ငံတွင်ကား ဘူမိယုဂ်ကုန်ဆုံး တိုင်းပင် ကပ်ဆေးကာ သတ္တဝါတိ သေကြေပျက်စီး၍ ယုဂ်သစ်တွင် သတ္တဝါသစ်တိ ဖန်ဆင်းခရေ ဟူသော ကပ်ဆေးပြောင်းလဲခြင်း အယူအဆကို တီထွင်ခသူ ဇော့မ္ဘက် လေအိုပို ကူဗီယေးရေ ထိုခေတ်တွင် ထင်ရှားခလီရေ။
၁၉ ရာစုနှစ်တွင်မူကား မျက်မှောက်ခေတ် ဘူမိဗေဒ အယူအဆအတိပင် စတင်ပေါ်ပေါက်လာခပြီးကေ၊ ဘူမိဗေဒ ပညာ လိလာမှုရေလည်း ဥရောပတိုက်တွင်သာ မကတော့ ဘဲ၊ မြောက်အမေရိကတိုက်၊ ဩစတြေးလီး ယားတိုက်နန့် အာရှတိုက်ရို့သို့ပြန့်ပွားလာခဧ။ ၁၉ ရာစုနှစ် နှောင်းပိုင်း နန့် ၂ဝ ရာစုနှစ်တွင်မူကား အာဖရိက တိုက်သို့ပါ ပြန့်ပွား လားလီရေ။
မြန်မာနိုင်ငံတွင်မူ ဘူမိဗေဒလိလာမှုရေ မြန်မာ မင်းတိလက်ထက်က ကျောက်မျက်ရတနာ အကဲဖြတ် နိုင်ရန် အတွက်သာ အဓိကဟိခ၍ သိပ္ပံပညာတစ်ရပ် အနီဖြင့် ပညာ သက်သက် လိလာမှုကား မဟိခပေ။ ဘူမိဗေဒ မှတ်တမ်း အနီဖြင့် အစောဆုံး တွိ့ဟိရရေ မှတ်တမ်းမှာ ၁၅၉၉ ခုနှစ် တွင် ရီးသားခရေ ရပ်ဖစ်ဧ ခရီးလား မှတ်တမ်းဖြစ်ဧ။ ထိုမှတ်တမ်းတွင် တနင်္သာရီ ကမ်းရိုးတန်းဘက်တွင် တွိ့ဟိ ရေ သံဖြူအကြောင်း ဖော်ပြထားရေကို တွိ့ဟိရရေ။ ရှေးမှတ်တမ်းတိအနက် ၁၇၉၉ ခုနှစ် ထုတ်ဟီရမ်ကောက်စဧ အမရပူရမြို့တော်သို့ဧရာဝတီမြစ်ကြောင်းဖြင့် ဆန်တက်ရေ ခရီးလားမှတ်တမ်းတွင် ရေနံချောင်း ရေနံတွင်းတိအကြောင်း ရီးသား ထားချက်ရေလည်း စိတ်ဝင်စားဖွယ် ကောင်းပေ ရေ။
မြန်မာနိုင်ငံဧ ဘူမိဗေဒလိလာမှု သမိုင်းကို စိစစ် ကြည့်ကေ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲတိနန့် အထူး ဆက်စပ်နီ ကြောင်း တွိ့ဟိရရေ။ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာစစ်ပွဲပြီးတိုင်း အင်္ဂလိပ် မစ်သျှင်တစ်ဖွဲ့လာရိုးဟိလီရာ ထိုအဖွဲ့တိုင်းပင် ဘူမိဗေဒစူးစမ်းလိလာမှုတိ ပြုလုပ်လိဟိကြောင်း တွိ့ဟိ ရလီရေ။
ပထမ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာစစ်ပွဲအပြီးတွင် လာရောက် ရေ ဂျေကရောဖို့မစ်သျှင် အဖွဲ့မှ ကောက်ယူခသည့် ဘူမိဗေဒ စံတိကို လန်ဒန်ဘူမိဗေဒ တော်ဝင်အသင်းကြီးဧ ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်ခ ဖူးသူ ဝီလျံဗတ်ကလန်က လိလာခ၍ ဒုတိယအင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲအပြီး လာရေ ဆာဟင်နရီယူး မစ်သျှင်အဖွဲ့တွင်ကား ဘူမိဗေဒပညာသျှင် တီအိုလဒမ် ပါဝင်ခရာ၊ ယင်းရို့ဧ ဘူမိဗေဒ မှတ်တမ်းတိရေ မြန်မာနိုင်ငံ ဘူမိဗေဒ လိလာ ရာတွင် မှတ်တိုင်တိပင် ဖြစ်ကတ်ပေရေ။
မြန်မာနိုင်ငံ ဘူမိဗေဒကိုလိလာ စူးစမ်းသူတိရေ ၄ မျိုး ၄ စားဟိရေ။ ယင်းရို့မှာ အစိုးရ ဘူမိဗေဒတိုင်းတာ ရီးဌာန၊ ရေနံနန့် သတ္တုတွင်း ကုမ္ပဏီတိ၊ တက္ကသိုလ်နန့် ပုဂ္ဂလိက လိလာသူတိ ဖြစ်ကတ်ဧ။ အစိုးရဘူမိဗေဒတိုင်းတာ ရီးဌာနရေ ဘူမိဗေဒတိုင်းတာလိလာရီး လုပ်ငန်းကို အချိန်ပြည့် လုပ်သူတိဖြစ်၍ လုပ်ငန်းအတွင်ဆုံး ဖြစ်ရေ။
ပထမ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲအပြီးတွင် အင်္ဂလိပ် ရို့က ရခိုင်နန့် တနင်္သာရီကမ်းမြောင်ဒေသကို သိမ်းယူ ခကေလည်း၊ ထိုကာလတွင် အိန္ဒိယပြည်၌ ဘူမိဗေဒ တိုင်းတာရီး ဌာနဟူ၍ မဖွင့်လှစ်ရသိမ်းချေ။ ဒုတိယ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲအပြီး ကာလတွင်မှ ထိုဌာနစတင် ဖွင့်လှစ်ခပြီးကေ ရခိုင်ကမ်းရိုးတန်းဟိ ရွှံ့မီးတောင်တိနန့် တနင်္သာရီ ကမ်းရိုးတန်းဟိ သံဖြူသတ္တုသိုက်တိကို လိလာ ရေ။ ၁၉၇ဝ ပြည့်နှစ်လောက်ရောက်သာ အခါတွင်မူ အောက်မြန်မာပြည်ကိုပါ လိလာကတ်လီရေ။
၁၈၈၅ ခုနှစ်တွင် အထက်မြန်မာနိုင်ငံပါ ကျရှုံးရေ အခါတွင်မူ အိန္ဒိယ ဘူမိဗေဒ တိုင်းတာရီးဌာနရေ မြန်မာ ပြည်အဖွဲ့တစ်ဖွဲ့သီးသန့်လိလာရန် စီစဉ်ခရေ။ ထိုစဉ်က အထူးလိလာခရေ ဒေသတိမှာ ရေနံမြေနန့် ပတ္တမြားနယ် မြေရို့ဖြစ်ဧ။ နောင်တွင် ရှမ်းပြည်၊ အထက်မြန်မာပြည်နန့် မြေလတ်ပိုင်း၊ တနင်္သာရီ စရေ ဒေသတိတွင် စံနစ်တကျ ဘူမိဗေဒ သဘောအားဖြင့် တိုင်းတာလိလာမှုတိ ပြုလုပ် ရေ။ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် မြန်မာပြည်ရေ ၉၁ ဌာန အုပ်ချုပ်ရီးအရ အိန္ဒိယပြည်နန့် ခွဲခွာလိုက်ရေကြောင့် မြန်မာပြည် ဘူမိဗေဒ ဌာနဟူ၍ သီးခြားဌာနတစ်ခု တည် ထောင်ခဧ။ ယကေလည်းသော ထိုဌာနရေ အိန္ဒိယ ဘူမိဗေဒ တိုင်းတာရီးဌာနဧ ဌာနခွဲမျှ သာ ဖြစ်ကာ၊ လိလာရီး လုပ်ငန်းအားလုံးကို ပင်မဌာနနန့် ပူးတွဲဆောင်ရွက်ခရ လီရေ။ မြန်မာပြည် ဘူမိဗေဒကို လိလာရာတွင် တိုင်းတာရီးဌာန အနီဖြင့် ကျော်ကြားသူတိမှာ တီအိပ်ချ ဒီလာတု ( ရှမ်းပြည် မြောက်ပိုင်း )၊ အက်ဒွင်ပတ်စကို ( နောင်တွင် ဆာဘွဲ့ရရေ ) ( မြန်မာ့ ရေနံအင်အား )၊ ဂျေကော့ဂင်ဗရောင်း ( ဘော်တွင်း၊ ရှမ်းပြည်မြောက်ပိုင်းနန့် တောင်ပိုင်း၊ တနင်္သာရီဒေသ )၊ ဂျီဒီပီကော့တာ ( မြေလတ် )၊ အီးအယ်ဂျီကလက် ( ခရီတေးရှပ်ကျောက်စဉ်စု၊ မြန်မာနိုင်ငံ သံဖြူနန့် တန်စတင်၊ သရက်မင်းဘူး ) ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။
ရေနံကုမ္ပဏီတိအနက် ဘီအိုစီ ရေနံကုမ္ပဏီရေ ဘူမိဗေဒလိလာရာတွင် အတတ်ကြွဆုံးဖြစ်ဧ။ ရေနံထွက် ရေ တတိယကပ်ကျောက်တိဟိရာ မြန်မာပြည် အလယ်ပိုင်း ချိုင့်ဝှမ်းကို ဘီအိုစီရေနံကုမ္ပဏီရေ အသေးစိတ်လိလာခ ဧ။ တတိယကပ်အတွင်း ဖြစ်ပေါ်ခရေ ကျောက်စဉ်တိကို ခွဲခြားရာ၌ ၁၉၃၃ ခုနှစ်က တင်ပြခရေ ဘီအိုစီ ဘူမိဗေဒ ပညာသျှင်တိဧ အယူအဆကို ယခုအခါ အားလုံးကပင် လက်ခံကတ်ရေ။ ဘီအိုစီ ရေနံကုမ္ပဏီ ဘူမိဗေဒပညာသျှင်တိ အနက် ထင်ရှားသူတိမှာ ဂျီဒဗျူလက်ပါး၊ အက်ဖအီအင်း၊ စီအေဆန်ဆမ်နန့် အိပ်ချ၊ အာ၊ တိန်းရှရို့ဖြစ်ကတ်ဧ။ အင်ဒိုဘားမား ရေနံကုမ္ပဏီခေါ် အိုင်ဘီပီရေနံကုမ္ပဏီတွင် ဘူမိဗေဒ ပညာသျှင်တိ ဟိကေလည်း ကျော်ကြားမှုမဟိလှချေ။ တီအိုမောရစ် တစ်ဦးရာ မြန်မာ့ ကျောက်ခေတ်ကိရိယာ တိကို လိလာခြင်းတွင် ထင်ပေါ်ခလီရေ။
ရန်ကုန်တက္ကသိုလ်အနီဖြင့်မူ ၁၉၂၃ ခုနှစ်တွင် ပါမောက္ခ အယ်ဒတ်ဒလေ စတမ့်ကို စတင်ခန့်ထားခရာမှ ဘူမိဗေဒဌာန စတင်ပေါက်ဖွားခဧ။ စစ်ကြိုခေတ် တစ် လျှောက်လုံးတွင် တက္ကသိုလ်ဘူမိဗေဒဌာနရေ ဌာနငယ် တစ်ရပ် အဖြစ်နန့်သာ ဟိခရေ။ ပါမောက္ခစတမ့်ရေ ရိုးမရေနံကုမ္ပဏီတွင် ခေတ္တထမ်းရွက်ခဖူးရာမှ မြန်မာ နိုင်ငံဧ တတိယကပ်ကျောက်တိနန့် စပ်လျဉ်း၍ အရီးပါရေ အခြီခံ အယူအဆတိကို ထုတ်ဖော်ခသူ ဖြစ်ဧ။ ၁၉၃ဝ ပြည့်နှစ်မတိုင်မီ တက္ကသိုလ်ကထိက ဖြစ်ခဖူးသူ အိပ်ချအယ် ချစ်ဗားရေ ထိုခေတ်အထိ လိလာပြီးသမျှရေ ဘူမိဗေဒ တွိ့ဟိချက်တိကို စုပေါင်းကာ မြန်မာနိုင်ငံ ဘူမိဗေဒနန့် မြန်မာနိုင်ငံ ဓာတ်သတ္တု အရင်းအမြစ်တိ ဟူသော စာအုပ် ၂ အုပ်ကို ပြုစုခသူဖြစ်လီရေ။
ပုဂ္ဂလိက လိလာသူတိအနက် ၁၉ ရာစု နှစ်ဦးပိုင်း တွင် တနင်္သာရီ ကမ်းမြှောင်ဒေသဟိ ကျောက်တိနန့် ဓာတ် သတ္တုတိကို လိလာခသူ အက်ဖ မေဆွန်ရေ ထင်ရှားဧ။ ထိုပုဂ္ဂိုလ်ကြီးရေ မြန်မာဓာတ်သတ္တု အခေါ် အဝေါ်မျာကို လည်း သိပ္ပံအမည်တိအရ စာရင်းပြုလုပ်လားခသူ ဖြစ်ရေ။ ၁၉ ရာစုနှစ်အလယ်ပိုင်းတွင် အီ၊ အို၊ ရိုင်လေဧ လိလာမှု တိကို တွိ့ဟိရဧ။ ၂ဝ ရာစုနှစ်တွင်ကား ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ် ကြီး မတိုင်မီနှစ်တိအတွင်း၌ အမေရိကန် ယထာဘူတ အသင်းနန့် အမေရိကန် သဘာဝသမိုင်း ပြတိုက်ကြီးက ကြီးမှူး ရေ အရှေ့တောင် အာရှ စူးစမ်းလိလာရီး အဖွဲ့ရေစိတ်ဝင် စားဖွယ် လိလာမှုတိ ပြုလုပ်ခရေ။ အဖွဲ့ခေါင်းဆောင်မှာ ဟဲလမတ်ဒါ တာရားဖြစ်၍၊ ရည်ရွယ်ချက်မှာ ပီကင်းလူနန့် ဂျာဗားလူ ပေါ်ပေါက်ရာ တရုတ်နိုင်ငံနန့် အရှေ့အိန္ဒိယကျွန်းစု ( ယခုအခေါ် အင်ဒိုနီးရှာနိုင်ငံ ) အကြားဟိ မြန်မာပြည်တွင် ရှေးဦးလူတိ ဟိနိုင်ကောင်းရေကြောင့် စူးစမ်းရှာဖွေ နိုင်ရန် လာရောက်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ ထိုအဖွဲ့ရေ ကျောက်ခေတ် လူရိုးတိ မတွိ့ဟိခကေလည်း အထက်မြန်မာ ပြည်တွင် ကျောက်ခေတ်လူသုံးပစ္စည်းတိ တွိ့ဟိခခြင်းကို မှီငြမ်းပြုကာ မြန်မာ့ကျောက်ခေတ်လူကို အညာသီယန် ဟူ၍ပင် မှည့်ခေါ်လားခလီရေ။(ဒေါက်တာ ဦးညီညီ)[1]
ကိုးကား
edit- ↑ မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၈)