ချဒ်သမ္မတနိုင်ငံရေ အာဖရိကတိုက် အာဖရိက အလယ်ပိုင်းဟိ ကုန်းတွင်းပိတ်နိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်ရေ။ မြောက်ဘက်တွင်လစ်ဗျားနိုင်ငံ အရှေ့ဘက်တွင်ဆူဒန်နိုင်ငံ၊ တောင်ဘက်တွင် အလယ်ပိုင်းအာဖရိက သမ္မတနိုင်ငံ၊ အနောက်တောင်ဘက်တွင် ကင်မရွန်းနိုင်ငံနန့် အနောက်ဘက်တွင် နိုင်ဂျာနိုင်ငံရို့ တည်ဟိရေ။ ပင်လယ်နန့်လည်း အလှမ်းဝီးပြီး သဲကန္တာရတိ ထူထပ်စွာ ဟိနီရေကြောင့် ချဒ်နိုင်ငံကို အာဖရိကဧသေဆုံးနီရေနှလုံးသား ('"Dead Heart of Africa"') ဟု တင်စားခေါ်ဆိုကတ်ရေ။ ချဒ်နိုင်ငံရေ ၄၉၅,၇၅၂ စတုရန်းမိုင် ကျယ်ဝန်းရေ။
| ချဒ်သမ္မတနိုင်ငံ | |
|---|---|
နိုင်ငံတော် သီချင်း:
| |
| မြို့တော် နန့် အကြီးဆုံးမြို့ | အင်ဂျမီနာမြို့ |
| ရုံးသုံး ဘာသာစကားတိ | ပြင်သစ်၊ အာရပ် |
| လူမျိုးစု (၂၀၀၉ သန်းခေါင်စာရင်း[1]) | |
| ကိုးကွယ်မှု |
|
| Demonym | Chadian |
| အစိုးရ | စစ်အာဏာသျှင်စနစ်အောက်ဟိ ပြည်ထောင်စု ကြားဖြတ်အစိုးရ[2] |
| မာဟာမတ် ဒစ်ဘီ[2] | |
| အဲဘက် ပါဟီမီ ပါဒက်ကီ | |
| လစ်လပ် | |
| ဥပဒေပြုလွှတ်တော် | အသွင်ကူးပြောင်းရီး စစ်ကောင်စီ[3][4][5] |
| လွတ်လပ်ရီးရဟိခြင်း | |
• သမ္မတနိုင်ငံတည်ထောင်ခ | ၁၉၅၈ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၂၈ ရက် |
• ပြင်သစ်နိုင်ငံမှ | ၁၉၆၀ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၁၁ ရက် |
| ဧရိယာ | |
• စုစုပေါင်း | ၁,၂၈၄,၀၀၀ km2 (၄၉၆,၀၀၀ sq mi)[6] (အဆင့်: ၂၀) |
• ရေထု (%) | ၁.၉ |
| လူဦးရေ | |
• ၂၀၂၀ ခန့်မှန်း | ၁၆,၂၄၄,၅၁၃[7] (အဆင့် - ၇၀) |
• ၂၀၀၉ သန်းခေါင်စာရင်း | ၁၁,၀၃၉,၈၇၃[8] |
• သိပ်သည်းမှု | ၈.၆/km2 (၂၂.၃/sq mi) |
| GDP (PPP) | ၂၀၁၈ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း | $၃၀ ဘီလီယံ[9] (အဆင့် - ၁၂၃) |
• Per capita | $၂,၄၂၈[9] (အဆင့် - ၁၆၈) |
| GDP (nominal) | ၂၀၁၈ ခန့်မှန်း |
• စုစုပေါင်း | $၁၁ ဘီလီယံ[9] (အဆင့် - ၁၃၀) |
• Per capita | $၈၉၀[9] (အဆင့် - ၁၅၁) |
| Gini (၂၀၁၁) | ၄၃.၃[10] အလယ် |
| HDI (၂၀၁၉) |  ဝ.၃၉၈[11]အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၁၈၇ |
| ငွေကြေး | ဗဟိုအာဖရိက CFA ဖရန့် (XAF) |
| အချိန်ဇုန် | WAT (UTC+1) |
| ယာဉ်ကြောစနစ် | ညာ |
| တယ်လီဖုန်းကုဒ် | +၂၃၅ |
| Internet TLD | .td |
ချဒ်နိုင်ငံကို တိုင်းဒေသပေါင်းများစွာ ပိုင်းခြားထားရေ။ မြောက်ပိုင်းတွင် သဲကန္တာရဇုန်၊ အလယ်ပိုင်းတွင် မိုးခေါင်ခြောက်သွေ့ရေ ဆာဟဲလ်ဇုန်(Sahelian belt) နန့် တောင်ပိုင်းတွင် မြေဩဇာကောင်းမွန်ရေ ဆူဒန်ဆားဗားနားမြက်ခင်းဇုန် (Sudan savanna) ရို့ဖြစ်ရေ။ ချဒ်ရေကန်ကြီး (Lake Chad) ရေ ချဒ်နိုင်ငံတွင် အကြီးဆုံးရေ စိုစွတ်ရေမြေဧရိယာဒေသဖြစ်ပြီး အာဖရိကတိုက်တစ်ခုလုံးတွင် ဒုတိယအကြီးဆုံးဖြစ်ရေ။ အမြင့်ဆုံးတောင်ထွတ်မှာ ဆာဟာရသဲကန္တာရအတွင်းဟိ အင်မီကူစီ (Emi Koussi) တောင် ဖြစ်ရေ။ မြို့တော်မှာ အကြီးဆုံးမြို့ဖြစ်ရေ အင်ဂျမီနာ (N'Djamena) (ယခင်အခေါ် - Fort-Lamy) ဖြစ်ရေ။ ချဒ်နိုင်ငံတွင် လူမျိုးစုပေါင်း (၂၀၀)ကျော်ဟိပြီး ဘာသာစကားတိလည်း ကွဲပြားနေရေ။ တရားဝင် ရုံးသုံးဘာသာစကားမှာ ပြင်သစ်နန့် အာရပ် ဘာသာစကားရို့ဖြစ်ရေ။ အစ္စလမ်ဘာသာနန့် ခရစ်ယန်ဘာသာရို့ကို ကိုးကွယ်ယုံကြည်ကတ်ရေ။
ဘီစီ(၇,၀၀၀)ခန့်မှစ၍ ချဒ်ဒေသတွင်းသို့ လူအများအပြား ရောက်ဟိနီထိုင်ခကတ်ရေ။ ဘီစီ(၁,၀၀၀)ခန့်တွင် ချဒ်ဒေသ၊ ဆာဟယ်လ်ကမ်းမြောင်ဒေသ (Chad's Sahelian strip) မြောက်မြားစွာရေ တိုင်းပြည်တိနန့် အင်ပါယာတိ ပေါ်ထွန်းလာခရေ။ ဒေသတွင်းဖြတ်လားရေ ဆာဟာရဖြတ်ကုန်သွယ်လမ်းကြောင်းကို ထိန်းချုပ်ရန် ကြိုးပမ်းခကတ်ရေ။ ၁၉၂၀တွင် ပြင်သစ်ရို့က သိမ်းပိုက်ခပြီး ပြင်သစ်ပိုင်အီကွေတာအာဖရိက (French Equatorial Africa) အဖြစ် သွတ်သွင်းခရေ။
၁၉၆၀တွင် ဖရန်ကိုစ်တွမ်ဘော်လ်ဘေး (François Tombalbaye) ဧ ဦးဆောင်မှုဖြင့် လွတ်လပ်ရီးရခရေ။ မူဆလင်တိအပေါ် မမျှတစွာ ဆက်ဆံရေ သူဧ မူဝါဒတိကြောင့် ၁၉၆၅တွင် ပြည်တွင်းစစ်ဖြစ်ခရရေ။ ၁၉၇၉တွင် သူပုန်အဖွဲ့မှ မြို့တော်ကို သိမ်းပိုက်ပြီး တောင်ပိုင်းသားရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုကို အဆုံးသတ်စီခရေ။ သို့ရာတွင် သူပုန်ခေါင်းဆောင်တိကြား အချင်းချင်း စစ်ခင်းခကြပြန်ရေ။ နောက်ဆုံးတွင် သူပုန်ခေါင်းဆောင်ဟစ်ဆင်ဟေဘရယ်(Hissène Habré) က အနိုင်ရခရေ။ ၁၉၉၀တွင် သူဧ လက်ထောက်ဖြစ်သူ ဗိုလ်ချုပ်အီဒရစ်စ်ဒေဘီ (Idriss Déby) က ဖြုတ်ချလိုက်ပြန်ရေ။ မကြားသေးမီကဖြစ်ပွားခရေ ဒါဖာအရီးအခင်းကြောင့် ဆူဒန်နိုင်ငံဘက်မှ စစ်ပြေးဒုက္ခရေတိ နိုင်ငံရီးမတည်ငြိမ်ရေ ချဒ်နိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်းသို့ လှိမ့်ဝင်လာကတ်ရေ။
နိုင်ငံရီးပါတီ အများအပြားဟိကေလည်း လက်ဟိ သမ္မတဖြစ်သူ ဒေဘီနန့် သူဧ ပါတီဖြစ်ရေ မျိုးချစ်ကယ်တင်ရီးလှုပ်ရှားမှုပါတီ (Patriotic Salvation Movement) ဧ လက်ထဲတွင်သာ အာဏာမြဲလျက် ဟိနေရေ။ ချဒ်နိုင်ငံရေ နိုင်ငံရီး အကြမ်းဖက်မှုတိ၊ အဓိကရုဏ်းတိ၊ အာဏာသိမ်းရန်ကြိုးပမ်းမှုတိဖြင့် မတည်မငြိမ်မှုတိ ဖြစ်နီဆဲဖြစ်ရေ။
ချဒ်နိုင်ငံရေ ကမ္ဘာ့အဆင်းရဲဆုံးနိုင်ငံတိထဲတွင် တစ်ခုအပါအဝင်ဖြစ်ရေ။ အကျင့်ပျက်ခြစားမှု အဆိုးဆုံးနိုင်ငံတိစာရင်းတွင်လည်း ပါဝင်ရေ။ ချဒ်နိုင်ငံသားအများစုမှာ ဆင်းရဲစွာ အသက်မွေးလျက် ဟိနီကတ်ရေ။ ၂၀၀၃ခုနှစ်မှစပြီး ရေနံထုတ်လုပ်ရီးလုပ်ငန်းရေ ရိုးရာအစဉ်အလာအရ ထိပ်တန်းနီရာဖြစ်ခရေ ဝါဂွမ်းစိုက်ပျိုးထုတ်လုပ်ရီး ထက် ကျော်လွန်ကာ ချဒ်နိုင်ငံဧ အဓိက စီးပွားရီးလုပ်ငန်းတစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။
ချဒ်နိုင်ငံဧ ရာသီဥတုမှာ ဆဟာရ သဲကန္တာရနန့်နီးကပ်အတွက်နန့် ခြောက်သွေ့ရေ။ တစ်နှစ်တွင် မိုးရေချိန် ၂၉.၅% ခန့်သာ ရွာသွန်းရေ။ စိုက်ပျိုးရီးရေ နိုင်ငံဧ အဓိက စီးပွားရီးလုပ်ငန်းဖြစ်ရေ။ ဝါဂွမ်း၊ ဆန်စပါးနန့် မြေပဲရို့ကို စိုက်ပျိုးကေလည်း ဝါဂွမ်းမှာ အဓိကစိုက်ပျိုးပင် ဖြစ်ရေ။ စိုက်ပျိုးရီး လုပ်ငန်းအပြင် ကျွဲ၊ နွား၊ သိုးနန့် ကုလားအုပ်မွေးမြူရီး လုပ်ငန်းတိကိုလည်း လုပ်ကိုင်ကတ်ရေ။ ကင်မရွန်းနိုင်ငံ အလယ်ပိုင်းအာဖရိက ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံနန့် နိုင်ဂျာနိုင်ငံရို့ကို ရေကြောင်းလမ်းဖြင့် ဆက်သွယ်ထားရေ။ အဓိက ပြည်တွင်းပြည်ပ လေကြောင်းနှစ်ခုဟိပြီး ကြီးကျယ်ရေလေဆိပ်ကြီးတိလည်းဟိရေ။ ချဒ်နိုင်ငံဧ မြို့တော်မှာ အင်ဂျမီနာဖြစ်ရေ။
ချဒ်နိုင်ငံကို ၁၈၂၂ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှခရီးရေ နှစ်ဦးဖြစ်သူ ဒန်ဟန်နန့် ကလက်ပါတန်ရို့က စတင်တွိ့ဟိ ခကြခြင်း ဖြစ်ရေ။ ၁၈၉ဝ ပြည့်နှစ်နောက်ပိုင်းတွင် ပြင်သစ် စူးစမ်းယှာဖွီသူတိက ချဒ်ရေကန်ဧ အရှေ့ဘက်နန့် တောင်ဘက်ဟိ နယ်မြေတိကို ပြင်သစ်အုပ်ချုပ်မှု အောက်သို့ သွတ်သွင်းခကတ်ရေ။ ၁၉၁၀ မှအစပြု၍ တူဗန်ဂီရှရီးနယ် တစ်စိတ် တစ်ဒေသအဖြစ် ပြင်သစ် အီကွေတာပိုင်းအာဖရိက ကိုလိုနီနယ်ကြီး အတွင်းသို့ သွတ်သွင်းခြင်းခံခရရေ။ ၁၉၂၀ ပြည့်နှစ်တွင် သီးခြားကိုလိုနီ နယ်တစ်ခု ဖြစ်လာရေ။
၁၉၄၆ ခုနှစ်တွင် ချဒ်နယ်ရေ လူထုမဲဆန္ဒပီးပွဲဖြင့် ပြင်သစ် ပြည်ထောင်စုတွင်း အပါအဝင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ နိုင်ငံတစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။ ယပြီးနောက် ချဒ်နိုင်ငံဧ သမ္မတဖြစ်ရေ ဖရန်ဆွာတွမ်ဗာလဗာယေး ခေါင်းဆောင်လျက် လုံးဝလွတ်လပ်ရီးအတွက် ကြိုးပမ်းလာခရာ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် ဩဂုတ်လ ၁၁ ရက် နေ့တွင် လွတ်လပ်ရေ သမ္မတနိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။ ထိုနှစ်အတွင်းတွင်ပင် ကုလသမဂ္ဂ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။
၁၉၆၃ ခုနှစ်အတွင်းတွင် မအောင်မြင်ရေ အာဏာသိမ်းမှုတစ်ခု ဖြစ်ပွားပြီးနောက် သမ္မတ တွမ်ဗာလဗာယေးရေ ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံ အခြီခံဥပဒေသစ် တစ်ခုကို ထုတ်ပြန်ကြေညာကာ အစိုးရအဖွဲ့သစ်ကို ပြင်ဆင်ဖွဲ့စည်းခရေ။ လစ်ဗျဧ ထောက်ပံ့မှုရနီရေ အာရပ်သူပုန်တိရေ ၁၉၆၆ ခုနှစ်မှ အစပြု၍ ချဒ်အစိုးရနန့် ပြင်သစ်စစ်တပ်တိကို တိုက်ခိုက်ခရေ။
၁၉၇၂-၇၄ ခုနှစ်တွင် ဆဟာရနိုင်ငံတိတွင် မိုးခေါင်မှုဖြစ်ပွားရာ လူပေါင်း နှစ်ရေင်းကျော် အစာငတ်မွတ် ခေါင်းပါးခြင်း ဘေးဒုက္ခကို ခံစားခရပြီး လူထောင်ပေါင်းများစွာ သေကြေပျက်စီးခကြရရေ။
၁၉၇၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၃ ရက်နိတွင် အာဏာသိမ်းမှုတစ်ခု ဖြစ်ပွားပြန်ရာ သမ္မတတွမ် ဗာလဗာယေး အသတ်ခံခရရေ။ အာဏာသိမ်းပြီးနောက် အဖွဲ့ဝင်ကိုးဦး ပါဝင်ရေ စစ်ကောင်စီက ဥပဒေပြု လွတ်တော် အပါအဝင်အစိုးရဧ လုပ်ငန်းတာဝန် အားလုံးကို လွှဲယူခရေ။ နိုင်ငံရီး ပါတီတိကိုလည်း တားမြစ်ခရေ။ စစ်ကောင်စီကို ဗိုလ်ချုပ်ဗဲလစ်မောလွမ်ကခေါင်းဆောင်ရေ။ ၁၉၇၅ ခုနှစ် မေလတွင် မောလွမ်ရေ ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ခန့်အပ်ခြင်း ခံရရေ။ လစ်ဗျနိုင်ငံကူညီခံ အာရပ်သူပုန်တိဧ တိုက်ခိုက်မှုမှာလည်း ပိုပြီးကေပြင်း ထန်လာခရေ။
၁၉၇၆ ခုနှစ်တွင် ချဒ်နိုင်ငံမြောက်ပိုင်းဟိ ယူရေနီယမ်နန့် သံသတ္တုတွင်းတိကို လစ်ဗျနိုင်ငံ အကူအညီခံ သူပုန်တိက သိမ်းယူခကြလီရေ။ ၁၉၇၈ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂၉ ရက်နိတွင် ဗိုလ်ချုပ်ဖဲလစ်မော လွမ်အား ချဒ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ သမ္မတအဖြစ်တင်မြှောက်ခရေ။ တစ်ချိန်ထဲမှာပင် အချုပ်အခြာအာဏာ ပိုင်ရေ စစ်ကောင်စီကို ရုပ်သိမ်းလိုက်ပြီး မြောက်ပိုင်းလက်နက်ကိုင် အင်အားစုကောင်စီမှ သူပုန်ခေါင်းဆောင် မစ္စတာဟစ်ဆန်နီ ဟာဗရီကို ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။ [12]
ချဒ်နိုင်ငံရေ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် ဩဂုတ်လတွင် ပြင်သစ် ရို့ထံမှ လွတ်လပ်ရီးရဟိခပြီးနောက် ချဒ်နိုင်ငံမြောက်ပိုင်းမှ အစ္စလာမ်ဘာသာဝင် မူဆလင်တိနန့် တောင်ပိုင်းမှ ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်တိ ပြည်တွင်းစစ် စတင်ဖြစ်ပွားခကတ်ရေ။ ၁၉၇၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၈ ရက်နိတွင် ပြင်သစ်အကူအညီဖြင့် အုပ်ချုပ်နီရေ သမ္မတ ဂါတာတွမ်ဗာလဗာယေးဧ ခရစ်ယာန် လူနည်းစုအစိုးရအား ချဒ်စစ်တပ်မှ ဖြုတ်ချ၍ စစ်ဦးစီးချုပ်ဟောင်း ဖဲလစ်မောလွမ် ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် ဦးဆောင်သည့် အဖွဲ့ဝင် ကိုးဦးပါဝင်ရေ စစ်ကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ၁၉၇၅ ခုနှစ် မေလတွင် စစ်ကောင်စီကို ဖျက်သိမ်းပြီး ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဖဲလစ် မောလွမ်က သမ္မတနန့် ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ဦးဆောင်ရေ ယာယီအစိုးရကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ သို့ရာတွင် ချဒ်နိုင်ငံ မြောက်ပိုင်းမှ မူဆလင်သူပုန် ၁၁ ဖွဲ့ကို ပေါင်းစည်းထားသည့် ချဒ်အမျိုးသား လွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦးက ဖဲလစ်မောလွမ်ဧ အစိုးရ အဖွဲ့အား ပြင်သစ်ဧ အားပီးကူညီမှုဖြင့် အာဏာသိမ်းခြင်း ဖြစ်ရေဟု စွပ်စွဲကာ ပြည်တွင်း စစ်မှာလည်း ဆက်လက် ဖြစ်ပွားနေခရေ။ ထို့ကြောင့် ဖဲလစ်မောလွမ် အစိုးရက ပြင်သစ်နိုင်ငံနန့် ၁၉၇၆ ခုနှစ် မတ်လတွင် စာချုပ်ချုပ်ဆို၍ ပြင်သစ်စစ်တပ်တိ ထားဟိကာ သူပုန်တိကို နှိမ်နင်းခလီရေ။
၁၉၇၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် လစ်ဗျနိုင်ငံနန့် နိုင်ဂျာနိုင်ငံရို့ဧ စေ့စပ်ပီးမှုကြောင့် သူပုန်တပ်တိနန့် အစိုးရတပ်တိ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရီး သဘောတူညီချက်တစ်ရပ် ရဟိခပြီးနောက် ၁၉၇၈ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂၉ ရက်နိတွင် ယာယီအစိုးရသစ် ဖွဲ့စည်းခရေ။ ယင်းအစိုးရအဖွဲ့တွင် ဖဲလစ်မောလွမ်ကို ချဒ်ပြည်သူ့ သမ္မတအဖြစ် တင်မြှောက်၍ ချဒ်အမျိုးသား လွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦးခေါင်းဆောင် မစ္စတာဟစ်ဆန်ဟာဗရီကို ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။
၁၉၇၉ ခုနှစ် ဇန္နဝါရီလတွင် သမ္မတနန့် ဝန်ကြီးချုပ်ရို့ဧ ဆက်ဆံရီးပဋိပက္ခ ဖြစ်လာပြီးနောက် ထိုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် နှစ်ဘက်တပ်တိ ပြန်လည် ပစ်ခတ်လာကြ ပြန်ရေ။ နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံဧ ကြားဝင်စေ့စပ်ပီးမှုဖြင့် ၁၉၇၉ ခုနှစ် မတ်လ ၁၁ ရက်နိတွင် နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ ကာနိုမြို့တွင် နှစ်ဘက်စေ့စပ် ဆွေးနွေးကာ ဒျဒ်အမျိုးသား လွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦး ခေါင်းဆောင်တစ်ဦးဖြစ်သူ ဂေါက်ကိုနီအူအေဒီ ဦးဆောင်ရေ အမျိုးသားပြန်လည်ပေါင်းစည်းရီး ယာယီကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ သမ္မတဖဲလစ်မောလွမ်လည်း ရာထူးမှ နုတ်ထွက်လားရေ။
၁၉၇၉ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် စတုတ္ထအကြိမ် စေ့စပ်ရီး ကွန်ဖရင့်ကို နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ လာဂို့စ်မြို့တွင် ကျင်းပရာ အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦး အဖွဲ့ဝင် ပြောက်ကျား (၁၁)ဖွဲ့မှ ခေါင်းဆောင်တိရေ အချက်ခြောက်ချက်ပါ သဘောတူ ညီချက်တစ်ရပ်ကို ရဟိခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်အရ မြောက်ပိုင်းသား ၁၂ ဦးနန့် တောင်ပိုင်းသား ဆယ်ဦးရို့ ပါဝင်ရေ အမျိုးသား ပြန်လည်ပေါင်းစည်းရီး ကြားဖြတ်အစိုးရကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ယင်းအစိုးရအဖွဲ့တွင် ဂေါက်ကိုနီက သမ္မတ အဖြစ်လည်းကောင်း၊ ဟာဗရီက ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီး အဖြစ်လည်းကောင်း ပါဝင်ခရေ။
ထိုလာဂို့စ် သဘောတူညီချက်တွင် အထွေထွေ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရီးကို အကောင်အထည်ဖော်ရန်အတွက် အာဖရိက ညီညွတ်ရီးအဖွဲ့ အထွေထွေအတွင်းရီးမှူး ဦးဆောင်ရေ ကော်မသျှင်က ကြီးကြပ်ဆောင်ရွက်ရန် ပါဝင်ရေ။ သမ္မတ ဂေါက်တိုနီအား လစ်ဗျနိုင်ငံက ထောက်ခံအားပီးရေ။ ယင်းသို့ လစ်ဗျဧအားပီးကူညီမှုကို ကာကွယ်ရီး ဝန်ကြီးဟာဗရီက ဆန့်ကျင်ရေ။ ယင်းပိုင် သဘောထားကွဲလွဲမှုကြောင့် သမ္မတဧတပ်တိနန့် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီးဧ တပ်တိရေ ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ် မတ်လတွင် တိုက်ပွဲတိ ဖြစ်ပွားလာပြန်ရေကြောင့် လာဂို့စ် သဘောတူညီချက်မှာ ပျက်ပြားလားခပြီး ပြည်တွင်းစစ် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားလာခရေ။ ချဒ်ပြည်တွင်းစစ်မှာ ခရစ်ယာန်နန့် မူဆလင်အုပ်စုချင်း စစ်ပွဲမှ မူဆလင်အချင်းချင်း စစ်ပွဲအသွင်သို့ ပြောင်းလဲလာခရေ။ ချဒ်နိုင်ငံပြည်တွင်းစစ်ပွဲတစ်လျှောက်တွင် လစ်ဗျနိုင်ငံရေ မူဆလင်သူပုန်တိဘက်မှ ဝင်ရောက်ကူညီခရေ။ သမ္မတ ဂေါက်ကိုနီနန့် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီး ဟာဗရီရို့ နှစ်အုပ်စု တိုက်ပွဲတိ ဖြစ်ပွားရာ လစ်ဗျနိုင်ငံရေ သမ္မတဂေါက်တိုနီ ဘက်မှ အားပီးကူညီခသည့်ပြင် လာဂို့စ်သဘောတူညီချက်အရ ဖွဲ့စည်းထားခရေ ချဒ်အမျိုးသား ပြန်လည်ပေါင်းစည်းရီး အစိုးရအဖွဲ့ အတွင်း၌လည်း လစ်ဗျနိုင်ငံက သမ္မတဘက်မှ အကူအညီ ပီးခအတွက်နန့် ဟာဗရီဧတပ်တိနန့် သမ္မတဧတပ်တိရေ ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ် မတ်လတွင် တိုက်ပွဲတိ ဖြစ်ပွားကြပြန်ရေ။ ယင်းသို့ ပြည်တွင်းစစ် ပြန်လည်ဖြစ်ပွားနေစဉ်အတွင်း ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ် ဇွန်လ ၁၅ ရက်နိတွင် သမ္မတ ဂေါက်ကိုနီရေ လစ်ဗျနိုင်ငံသို့ လားရောက်၍ လစ်ဗျ-ချဒ်နှစ်နိုင်ငံ ချစ်ကြည်ရီး စာချုပ်ကို လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ထိုစာချုပ်အရ ပြည်တွင်းလုံခြုံမှုနန့် နိုင်ငံခြားကျူးကျော်မှုတိ၊ ခြိမ်းခြောက်မှု တိကို နှစ်နိုင်ငံ ပူးတွဲကာကွယ်ရန် ဖြစ်ရေ။ ယင်းစာချုပ်ကြောင့် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီးဟာဗရီဧ သူပုန်တပ်တိ လှုပ်ရှားမှု ပိုပြီးကေပြင်းထန်လာရာ အာဖရိကညီညွတ်ရီးအဖွဲ့မှ ဦးဆောင်လျက် ချဒ်ပြည်တွင်း စစ်ရပ်စဲရီးအတွက် စေ့စပ်ဖျန်ဖြေပီးမှုကြောင့် ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ် နိုဝင်ဘာလ ၂၈ ရက်နိတွင် တိုဂိုနိုင်ငံ လိုမီမြို့တွင် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရီး သဘောတူညီချက်ကို သမ္မတဂေါက်ကိုနီက ရီးထိုးခကေလည်း ဟာဗရီက ငြင်းဆန်ပြီး ဆက်လက်တိုက်ခိုက်ခရေ။
သမ္မတဂေါက်ကိုနီဘက်မှ ဒုတိယသမ္မတကာမူနန့်နိုင်ငံခြားရီးဝန်ကြီး အာမက်ရို့ဧ တပ်တိက ပါဝင်တိုက်ခိုက်ပီး ခကြအတွက်နန့် ဒီဇင်ဘာလ ၁၄ ရက်နိတွင် မြို့တော်အင်ဂျာမီနာဧ သုံးပုံနှစ်ပုံကို အစိုးရတပ်တိက သိမ်းပိုက်နိုင်ခရေ။ ဒီဇင်ဘာလ ၁၅ ရက်နိတွင် မြို့တော် အင်ဂျာမီနာတစ်မြို့လုံးကို အစိုးရတပ်တိက သိမ်းပိုက်လိုက်နိုင်အတွက်နန့် သူပုန်တပ်ခေါင်းဆောင် ဟာဗရီရေ ကမ္မရွန်းနိုင်ငံတွင်းသို့ ဆုတ်ခွာလားခရေ။ ချဒ်အစိုးရတပ်တိက မြို့တော်ကို သိမ်းပိုက်လိုက်နိုင်ခြင်းကြောင့် ချဒ်ပြည်တွင်းစစ် ပြီးဆုံးလားခရေ။ နောက်နှစ်ရက်အကြာတွင် သူပုန်တပ်ခေါင်းဆောင် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီး ဟာဗရီရေ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရီး လိုမီသဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရီးထိုးခလီရေ။ ယကေလည်း ဟာဗရီက ချဒ်အစိုးရရေ တရားမဝင်ကြောင်း၊မိမိတပ်တိရေ နည်းဗျူဟာ အရ ဆုတ်ခွာခြင်းဖြစ်ကြောင်း၊ တိုက်ပွဲကို ဆက်လက်ဆင်နွဲရန် ချဒ်နိုင်ငံသို့ ပြန်လာမည်ဖြစ်ကြောင်း ပြောကြားခလီရေ။ [13]
ချဒ်သမ္မတနိုင်ငံရေ အာဖရိကတိုက် အလယ်ပိုင်း၌တည်ဟိရေ။ အရှေ့ဘက်တွင် ဆူဒန်နိုင်ငံ၊ အနောက်ဘက်တွင် ကမ္မရွန်း၊ နိုင်ဂျာ၊ နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ၊ တောင်ဘက်တွင် အလယ်ပိုင်းအာဖရိက သမ္မတနိုင်ငံနန့် မြောက်ဘက်တွင် လစ်ဗျနိုင်ငံရို့ ဝန်းရံတည်ဟိရေ။
၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် ဩဂုတ်လတွင် ပြင်သစ်ထံမှလွတ်လပ်ရီး ရဟိခပြီးနောက် မြောက်ပိုင်းမှ အစ္စလာမ် ဘာသာဝင်တိနန့် တောင်ပိုင်းမှ ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်တိ ပြည်တွင်းစစ် စတင်ဖြစ်ပွားခရာ ဂနိထက်တိုင်အောင်ပင် ဖြစ်လီရေ။ ၁၉၇၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၈ ရက်နိတွင် ပြင်သစ်အကူအညီဖြင့် ခရစ်ယာန်လူနည်းစုအစိုးရကို ချဒ်စစ်တပ်မှဖြုတ်ချ အာဏာသိမ်းခရေ။ သို့ရာတွင် ချဒ်နိုင်ငံမြောက်ပိုင်းမှ မူဆလင်သူပုန် ၁၁ ဖွဲ့ကို ပေါင်းစည်းထားသည့် ဖရိုလီနက်ခေါ် ချဒ်အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦးက ယင်းအာဏာသိမ်းမှုရေ ပြင်သစ်ဧ အားပီးလုပ်ဆောင်ချက်ဖြစ်ရေဟု စွပ်စွဲကာ ပြည်တွင်းစစ် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားနေခရေ။ ၁၉၇၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် လစ်ဗျနိုင်ငံနန့် နိုင်ဂျာနိုင်ငံရို့ဧ စေ့စပ်ပီးမှုကြောင့် သူပုန်တပ်တိနန့် အစိုးရတပ်တိ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရီး သဘောတူညီချက် ရဟိခကေလည်း သမ္မတနန့် ဝန်ကြီးချုပ်ရို့ ဆက်ဆံရီးပဋိပက္ခ ဖြစ်လာပြီး ၁၉၇၉ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် နှစ်ဘက်စစ်တပ်တိ ပြန်လည်ပစ်ခတ်ခရေ။ မတ်လ ၁၁ ရက်နိတွင် နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံဧ ကြားဝင်စေ့စပ်ပီးမှုဖြင့် နှစ်ဘက်စေ့စပ်ဆွေးနွေးကာ ချဒ်အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရီးတပ်ဦးခေါင်းဆောင်တစ်ဦးဖြစ်သူ ဂေါက်ကိုနီ ဦးဆောင်ရေ အမျိုးသားပြန်လည်ပေါင်းစည်းရီး ယာယီကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ သမ္မတမာလွန်း ရာထူးမှ နုတ် ထွက်လားခလီရေ။
၁၉၇၉ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် စတုတ္ထအကြိမ် စေ့စပ်ရီးကွန်ဖရင့်ကို နိုင်ဂျီးရီးယားနိုင်ငံ လေဂို့စမြို့၌ ကျင်းပပြီး အချက်ခြောက်ချက်ပါ သဘောတူညီချက်တစ်ရပ် ရဟိခရေ။ ယင်းသဘောတူညီချက်အရ မြောက်ပိုင်းသား ၁၂ ဦးနန့် တောင်ပိုင်းသား ၁၀ ဦးရို့ပါဝင်ရေ အမျိုးသားပြန်လည် ပေါင်းစည်းရီးကြားဖြတ် အစိုးရကို ဖွဲ့စည်းခရာ ဂေါက်ကိုနီ ရေ သမ္မတအဖြစ် ဆောင်ရွက်ခွင့်ရရေ။
အကျယ်အဝန်း။။၄၈၈၀၀၀ စတုရန်းမိုင်။
လူဦးရေ။။၄၂၀၀၀၀၀၀။ မြို့တော်။။ အင်ဂျာမီနာမြို့
သမ္မတဂေါက်ကိုနီကို လစ်ဗျနိုင်ငံက အားပီးထောက်ခံပြီး ယင်းသို့ အားပီးကူညီမှုကို ကာကွယ်ရီး ဝန်ကြီး ဟာဗရီက
ဆန့်ကျင်ရေ။ ယင်းပိုင် သဘောကွဲလွဲမှုကြောင့်ပင် သမ္မတဧ တပ်တိနန့် ကာကွယ်ရီး ဝန်ကြီးဧ တပ်တိရေ ၁၉၈ဝ ပြည့်နှစ် မတ်လတွင် တိုက်ပွဲတိပြန်လည်ဖြစ်ပွားလာခ၍ လေဂို့စသဘောတူညီချက် ပျက်ပြားပြီး ပြည်တွင်းစစ် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားခရေ။
ချဒ်သမ္မတ ဂေါက်ကိုနီနန့် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီး ဟာဗရီရို့ ဦးဆောင်တိုက်ခိုက်နေသည့် ချဒ်ပြည်တွင်းစစ် ပွဲရေ ၁၉၈၁ ပြည့်နှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁၅ ရက်နိတွင် သမ္မတဧအစိုးရတပ် တိက မြို့တော် အင်ဂျာမီနာ တစ်မြို့လုံးကို သိမ်းပိုက်လိုက် နိုင်ခြင်းဖြင့် ပြီးဆုံးလားခရေ။
ချဒ်သမ္မတ ဂေါက်ကိုနီရေ လျစ်ဗျနိုင်ငံသို့ ၁၉၈၁ ခုနှစ် ဇန္နဝါရီလ ၃ ရက်နိမှ ၆ ရက်နိအထိ လားရောက်လည် ပတ်ခပြီး ၆ ရက်နိတွင် နှစ်နိုင်ငံ ပူးတွဲကြေညာချက်တစ်ရပ် ကို ထုတ်ပြန်ရာ၌ ချဒ်နန့် လစ်ဗျနှစ်နိုင်ငံ အပြည့်အဝ ပေါင်း စည်းတော့မည်ဖြစ်ကြောင်း ဖော်ပြခရေ။
ချဒ်အရီးအခင်းနန့်စပ်လျဉ်း၍ ဆွေးနွေးကြရန် အိုအေယူအဖွဲ့ဝင် အာဖရိက ၁၃ နိုင်ငံရို့ဧ တစ်ရက်ကြာ ထိပ်သီး အစည်းအဝီးကို တိုဂိုနိုင်ငံ လိုမေမြို့၌ ဇန္နဝါရီလ ၁၄ ရက်နိက ကျင်းပခပြီး ချဒ်-လစ်ဗျ ပေါင်းစည်းရီးကို ရှုတ်ချ ရေ။ အလယ်ပိုင်းအာဖရိကနိုင်ငံက လစ်ဗျတပ်တိ အဆောတလျင်ဆုတ်ခွာပီးရန်လည်းတောင်းဆိုခလီရေ။ ဆူဒန်နိုင်ငံနန့် အီဂျစ်နိုင်ငံရေ လစ်ဗျနိုင်ငံဧ ချဒ်-လစ်ဗျပူးပေါင်းရီးအစီအစဉ်တိကို ရှုတ်ချပြီး ချဒ်နိုင်ငံတွင် ရွေးကောက်ပွဲတိ ပြုလုပ်ရန်နန့် အိုအေယူငြိမ်းချမ်းမှု ထိန်းသိမ်းရီးတပ်တိထားဟိရန် တိုက်တွန်းခကတ်ရေ။ ၁၉၈၁ ခုနှစ် မေလ ၂၁ ရက်နိတွင် နိုင်ဂျီးရီးယားသမ္မတ ရှဂါရီရေ ချဒ်နိုင်ငံမှ လျစ်ဗျတပ်တိ ရုပ်သိမ်းပီးရီး ဆွေးနွေးရန်အတွက် ချဒ်နိုင်ငံမြို့တော် အင်ဂျာမီနာသို့ ရောက်ဟိခရေ။
ပြင်သစ်နိုင်ငံရေ ချဒ်သမ္မတ ဂေါက်ကိုနီဧတပ်တိအတွက် စစ်လက်နက် အကူအညီတိပီးခရေ။ ထိုအတော အတွင်း၌ ချဒ်နိုင်ငံတွင် သမ္မတဂေါက်ကိုနီကို သစ္စာခံရေတပ်တိနန့် နိုင်ငံခြားရီးဝန်ကြီး အေစီအာမက်ကို သစ္စာခံရေတပ်တိ အကြိတ်အနယ်တိုက်ခိုက်ခကြပြန်ရေ။ သို့ဖြင့် ချဒ်နိုင်ငံမှ ဝန်ကြီးအဆင့်ကော်မတီနန့် လစ်ဗျ အာဏာပိုင်ရို့ ဆွေးနွေးပြီးနောက် လစ်ဗျတပ်တိ ရုပ်သိမ်းမှုကို ဒီဇင်ဘာလ ၃၁ ရက်နိတွင် အပြီးသတ် ဆောင်ရွက်သင့်ရေဟု ချဒ်အစိုးရကြေညာချက်၌ ဖော်ပြခရေ။ ချဒ်နိုင်ငံအတွင်း၌ ရောက်ဟိနေသည့် အင်အား ၄၅၀၀ ဟိလစ်ဗျတပ်တိ ရုပ်သိမ်းပီးရန်ဟူရေ သမ္မတဂေါက်ကိုနီဧ မေတ္တာရပ်ခံချက်ကို ချဒ်နိုင်ငံရီးနန့် စစ်ရီးအဖွဲ့အစည်းအဝီး အများအပြားက ထောက်ခံကြိုဆိုခကြလီရေ။
နိုဝင်ဘာလ ၃ ရက်နိမှစတင်၍ ၄၈ နာရီအတွင်း ချဒ်နိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်းဟိ ဂွရီဒါ၊ အေဒရီနန့် အီရီဘာမြို့တိမှ လစ်ဗျတပ်စခန်းအားလုံး ရွှေ့ပြောင်းခကတ်ရေ။ နိုဝင်ဘာလ ၁၁ ရက်နိတွင် လစ်ဗျနိုင်ငံ ချဒ်နိုင်ငံအရှေ့ပိုင်းမှ မိမိရို့တပ်တိ ရုပ်သိမ်းပြီးစီးကြောင်းနန့် ထိုဒေသတိတွင် ချဒ်အစိုးရတပ်တိက တစ်ဘက်၊ ဆူဒန်တပ်နန့် ချဒ်ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီးဟောင်း ဟာဗရီဧ သူပုန်တပ်တိကတစ်ဘက် အပြင်းအထန်တိုက်ပွဲ ဖြစ်ပွားနီရေ်လည်း မိမိရို့က ကာကွယ်ပီးတော့မည် မဟုတ်ကြောင်း ကြေညာခရေ။ ယပြီးနောက် ချဒ်နိုင်ငံမှ လစ်ဗျတပ်တိကို နိုဝင်ဘာလ တတိယရက်သတ္တပတ်တွင် လုံးဝရုပ်သိမ်းပြီးစီးကြောင်း လစ်ဗျနိုင်ငံက ကုလသမဂ္ဂသို့ စာဖြင့်တင်ပြခရေ။
၁၀ လကြာဖြစ်ပွားခရေ ချဒ်နိုင်ငံပြည်တွင်းစစ်ကြောင့် အိမ်နီးချင်း ကမ္မရွန်း၊ နိုင်ဂျီးရီးယားနန့် အလယ်ပိုင်းအာဖရိက သမ္မတနိုင်ငံတိသို့ ထွက်ပြေးခိုလှုံနေခကြသည့် ချဒ်ဒုက္ခရေ ၂၀၀၀၀၀ ခန့်အနက် ၅၁၀၀၀ ကျော်ကို ချဒ်နိုင်ငံသို့ အောက်တိုဘာလ စောစောပိုင်းမှစတင်၍ ပြန်လည်ပီးပို့ခရေဟု ဒုက္ခရေတိဆိုင်ရာ ကုလသမဂ္ဂမဟာမင်းကြီးရုံးမှ နိုဝင်ဘာလ ၂၇ ရက်နိက ကြေညာခလီရေ။ ချဒ်နိုင်ငံမှ လစ်ဗျတပ်တိ ရုပ်သိမ်းလားပြီးနောက် အစိုးရတပ်တိနန့် သူပုန်တပ်တိရေ ဆက်လက်၍ တိုက်ခိုက်နီကတ်ဆဲဖြစ်ရေ။ [14]
ချက်သမ္မတနိုင်ငံ အစိုးရဧ ဖိတ်ခေါ်ချက်အရ ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ်ကတည်းက ချက်နိုင်ငံတွင် ရောက်ဟိနီရေ လစ်ဗျ တပ်တိရေ ၁၉၈၁ ခုနှစ် ပြည်တွင်းစစ်အပြီးတွင် ပြည်တွင်း နန့် ပြည်ပမှ ဝိုင်းဝန်း၍ အကြီးအကျယ် ကန့်ကွက်ခခြင်း ကြောင့် ၁၉၈၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ချက်နိုင်ငံမှ ပြန်လည် ထွက်ခွာလားခရေ။
လစ်ဗျတပ်တိ ထွက်ခွာလားပြီးနောက် ပြည်တွင်း ပြိုကွဲ မှုကို တားဆီးထိန်းချုပ်နိုင်ရီးအတွက် အာဖရိက ညီညွတ်ရီး အဖွဲ့ (အိုအေယူ)မှ ငြိမ်းချမ်းရီးတပ်တိကို ချက်နိုင်ငံသို့ နိုဝင်ဘာလနန့် ဒိဖင်ဘာလ တိ၌ စေလွှတ်ခရေ။ သို့ရာတွင် ချက်နိုင်ငံတွင်း၌မူ နိုင်ငံရီး မငြိမ်မသက် ဖြစ်ပွားနေဆဲပင် ဖြစ်ရေ။
၁၉၈၂ ခုနှစ် ဇန္နဝါရီလတွင် အိုအေယူတပ်ဖွဲ့တိရေ စစ်ရီးအထောက်အပံ့နန့် ငွေကြေး အခက်အခဲတိကို ရင်ဆိုင် ခရရေ။ ချက်နိုင်ငံရေ ထိုတပ်တိကို လုံလောက်စွာ ထောက်ပံ့နိုင်ခြင်း မဟိခချေ။
ဇန္နဝါရီလ ၁၉ ရက်နိတွင် ဖေရာလာဂူမြို့ရေ ကာကွယ် ရီးဝန်ကြီးဟောင်း ဟာဗရီဦးဆောင်ရေ အက်ဖအေအင် တပ်တိ လက်တွင်းသို့ ကျရောက်ခရေ။ ထို့ကြောင့် ကင်ညာနိုင်ငံ နိုင်ရိုဘီမြို့တွင် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၀ ရက်နိမှ ၁၁ ရက်နိအထိ ချက်နိုင်ငံ အရီးအခင်းနန့် စပ်လျဉ်း၍အဖြေရှာရန် အာဖရိက ညီညွတ်ရီးအဖွဲ့ (အိုအေယူ) အစည်းအဝီးတရပ် ကျင်းပခရေ။
သမ္မတဂေါက်ကိုနီဧ ညွန့်ပေါင်းအစိုးရရေ ဟာဗရီဧ တပ်တိကို ထိရောက်အောင် မနှိမ်နင်းနိုင်ခချေ။ လစ်ဗျ နိုင်ငံကလည်း ဂေါက်ကိုနီအစိုးရကို ငွေကြေးအထောက်အပံ့ တစ်ခုတည်းသာ ပီးခရေ။ ဟာဗရီဧတပ်တိကို ဆူဒန် နိုင်ငံက ထောက်ပံ့လျက်ဟိရေ။
ဧပြီလ ၂၈ ရက်နိတွင် သမ္မတဂေါက်ကိုနီရေ ဝန်ကြီး အဖွဲ့ကို ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းမည်ဖြစ်ကြောင်း ကြေညာပြီး မေလ ၉ ရက်နိတွင် အဖွဲ့ဝင် ၁၅ ဦးပါ နိုင်ငံတော်ကောင်စီကို ဖွဲ့စည်း ရေ။
ချက်နိုင်ငံအရီးအခင်းနန့် စပ်လျဉ်း၍ ဒုတိယအကြိမ် အိုအေယူအစည်းအဝီးကို ဇိုင်ယာနိုင်ငံ ကင်ရှာဆာမြို့တွင် ၁၉၈၂ ခုနှစ် မေလ ၂၁ ရက်မှ ၂၂ ရက်နိအထိ ကျင်းပ ရေ။ ယင်းအစည်းအဝီးဧ နှစ်ဘက်တပ်တိ စေ့စပ် ပြေငြိမ်းရီးအဆိုကို သမ္မတဂေါက်ကိုနီက ငြင်းပယ်ခရေ။ ဧပြီလမှစ၍ ဟာဗရီဧတပ်တိရေ မြောက်ဘက်နန့် အရှေ့ဘက်ဒေသတိတွင် အရီးသာနေခပြီး နိုင်ငံဧ သုံးပုံ တပုံခန့်ကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ခရေ။ ယပြီးနောက် ဆက်တိုက်ပင် မြို့တော် အင်ဂျာမီနာသို့ ရှေးရှု၍ ၁၉၈၂ ခုနှစ် မေလ ၁၉ ရက်နိတွင် မော်ဆိုရိုမြို့၊ မေလ ၂၄ ရက်နိတွင် မော်မြို့၊ မေလ ၂၇ ရက်နိတွင် မက်ဆာကိုရီမြို့နန့် ဇွန်လ ၅ ရက်နိတွင် မက်ဆာဂူရက်မြို့တိကို ဟာဗရီဧ တပ်တိက သိမ်းပိုက်နိုင်ခရေ။ ဇွန်လ ၇ ရက်နိတွင် ဟာဗရီဧတပ်တိ ရေ အင်ဂျာမီနာမြို့တော်ကို သိမ်းပိုက်လိုက် ကတ်ရေ။ ထို့ကြောင့် သမ္မတဂေါက်ကိုနီရေ ကမ္မရွန်းနိုင်ငံသို့ ထွက်ပြေး ခိုလှုံနေခရေ။
ဇွန်လ ၁၉ ရက်နိတွင် နိုင်ငံတော်ကောင်စီကို ပြန်လည် ဖွှုဲ့စည်းပြီး မစ္စတာဟာဗရီရေ ၁၉၈၂ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၂၁ ရက်နိတွင် ချက်နိုင်ငံဧ သမ္မတအဖြစ် ကျမ်းသစ္စာကျိန်ဆို ရေ။
ချက်နိုင်ငံခြားရီးဝန်ကြီး အိုင်ဒရစ်မစ်စကီနီက ဂျီနီဗာမြို့၌ ကျင်းပခရေ ကုလသမဂ္ဂအထူးထောက်ပံ့ ရီး ကွန်ဖရင့်တွင် မိမိရို့နိုင်ငံ ပြန်လည်ထူထောင်ရီးအတွက် မာရှယ်စီမံကိန်း အသေးစားတစ်ခု လိုအပ်နေ၍ နိုင်ငံတကာမှ ကူညီထောက်ပံ့ကြ ပါရန် သမ္မတဟာဗရီဧ သဝဏ်လွှာကို နိုဝင်ဘာလ ၂၉ ရက် နေ့၌ ဖတ်ကြား တင်ပြခရေ။ ချက်နိုင်ငံရေ ကမ္ဘာ့ အဆင်းရဲဆုံး နိုင်ငံတိအနက် တနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ၁၇ နှစ်မျှ ပြည်တွင်းစစ်ဒဏ်ကို ခံနေခရရေ။ ထို့ပြင် မိုးခေါင်ရေရှား ဒဏ်ကိုလည်း နှစ်ပေါင်းများစွာ ခံခရအတွက်နန့် ၁၉၇၅ ခုနှစ်က လူတဦးချင်းဝင်ငွေ ၁၂၀ ဒေါ်လာဟိရာမှ ဂုအခါ ဒေါ်လာ ၁၀၀ ခန့်သာ ဟိတော့ရေဟု ကုလသမဂ္ဂဖွံ့ဖြိုးရီး ညွှန်ကြား ရီးမှူးဧ အစီရင်ခံစာတွင် ဖော်ပြထားရေ။
သမ္မတဟာဗရီဧ ကြေညာချက်တွင် ချက်နိုင်ငံ အချို့ ဒေသ၌ အစားအရေက် ထုတ်လုပ်မှုတိ ရပ်ဆိုင်းနေခရပြီး အရီးတကြီးထောက်ပံ့ရန် လိုအပ်နေကြောင်း၊ ၁၉၈၂-၈၃ ခုနှစ် ရာသီတွင်လည်း လွန်ခသည့် လေးနှစ်ကထက် သီးနှံ ထွက်နှုန်း ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းခန့်လျော့နည်းမည်ဟု ခန့်မှန်း ရကြောင်း၊ အင်ဂျာမီနာ မြို့တော်ဟိ အိမ်ခြေ ၆၀ ရာခိုင်နှုန်းနန့် အစိုးရအဆောက်အအုံ ၇၅ ရာခိုင်နှုန်းရေ ပြန်လည်ပြုပြင် ရဖို့ ဖြစ်ကြောင်း၊ တစ်နိုင်ငံလုံးဟိ မော်တော်ကားလမ်းတိကို ပြုပြင်ရန်နန့် လေဆိပ် ၄၄ ခု အနက် တစ်ခုတည်းကိုသာ အသုံးပြု၍ ရကြောင်း စရေဖြင့် ဖော်ပြပါဟိလီရေ။ [15]
ချဒ်သမ္မတနိုင်ငံတွင် ၁၉၈၂ ခုနှစ် ဇွန်အတွင်းက အာဏာ ရဟိခရေ ပြင်သစ် အထောက်အပံ့ခံ သမ္မတဟစ်ဆန်ဟာဗရီဧ အစိုးရတပ်တိနန့် လစ်ဗျနိုင်ငံသို့ ထွက်ပြေးတိမ်းရှောင်နီရေ သမ္မတ ဟောင်းဂေါက်ကိုနီဧ သူပုန်တပ်တိရေ ဂနိထက် တိုင် ဆက်လက်တိုက်ပွဲ ဝင်နီကတ်ဆဲ ဖြစ်ရေ။
ချဒ်နိုင်ငံမြောက်ပိုင်း နယ်စပ်တစ်လျှောက်တွင် လစ်ဗျတပ် တိ ချထားလျက်ဟိရေဟု ချဒ်သမ္မတ ဟာဗရီက ၁၉၈၃ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၇ ရက်နိတွင် စွပ်စွဲခပြီး ချဒ်နိုင်ငံ မြောက်ပိုင်းဟိ အိုဇူဒေသကို လစ်ဗျရို့က တိုက်ခိုက်သိမ်းယူခ ခြင်းအား ကန့်ကွက်ရေ ဆုံးဖြတ်ချက်မူကြမ်းကို ချဒ်အစိုးရက ကုလသမဂ္ဂ လုံခြုံရီးကောင်စီသို့ မတ်လ ၃၁ ရက်နိတွင် တင်သွင်းခရေ။ အိုဇူဒေသရေ ယူရေနီယမ်သတ္တုသိုက်တိ ကြွယ်ဝရေ ဒေသတစ်ခု ဖြစ်ရေ။
ဇွန်လ ၂၃ ရက်နိတွင် လစ်ဗျ ကျောထောက်နောက်ခံဟိ ရေ သမ္မတဟောင်းဂေါက်ကိုနီဧ သူပုန်တပ်တိနန့် သမ္မတ ဟာဗရီဧ အစိုးရတပ်တိရေ ချဒ်နိုင်ငံမြောက်ပိုင်းဟိ အိုအေ စစ် မြို့ဖြစ်ရေ ဖာယာလာဂူမြို့တွင် အပြင်းအထန် တိုက်ပွဲ ဖြစ်ပွားခရေ။ သူပုန်တပ်တိက ဖာယာလာဂူမြို့ကို သိမ်းပိုက် ခရေ။
ဖာယာလာဂူမြို့ရေ သူပုန်တပ်တိလက်တွင်းကျရောက်ပြီး ၄၈ နာရီအကြာတွင် ပြင်သစ်နိုင်ငံမှ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး ဝန်ကြီး ခရစ်တီယာန်နူစီရေ ချဒ်နိုင်ငံသို့ လားရောက်၍ ချဒ် နိုင်ငံ သမ္မတဗဟာရီနန့် ဆွေးနွေးရေ၊ ပြင်သစ်နိုင်ငံရေ ချဒ်နိုင်ငံသို့ စစ်လက်နက်ပစ္စည်းတိ ထောက်ပံ့ကူညီရန် သဘောတူညီချက် ပီးခရေ။
ချဒ်နိုင်ငံ အရှေ့မြောက်ပိုင်း၌ အပြင်းအထန်တိုက်ပွဲတိ ဖြစ်ပွားခပြီး အဓိက အချက်အချာမြို့ဖြစ်ရေ အေဘက်ချီမြို့ ရေ သူပုန်လက်တွင်းသို့ ကျရောက်ခရေ။
ဖာယာလာဂူမြို့တွင် အရီးနိမ့်ခရေ သမ္မတ ဟာဗရီဧ အစိုးရတပ်တိရေ ပြင်သစ်နန့် အမေရိကန်နိုင်ငံရို့မှ ထောက်ပံ့ရေ စစ်လက်နက်အကူပစ္စည်းတိဖြင့် ဇူလိုင်လ ၁၀ ရက်နိတွင် ပထမဆုံးအကြိမ်အဖြစ် ပြန်လည်ထိုးစစ်ဆင်နွှဲခရာ ချဒ်နိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်းတစ်ခုလုံးကို ပြန်လည် ထိန်းချုပ်နိုင်ခရေ။ သမ္မတဗဟာရီဧ တပ်တိရေ ဇူလိုင်လ ၃၀ ရက်နိတွင် ဖာယာလာဂူမြို့ကို သူပုန်တိလက်တွင်းမှ ပြန်လည်သိမ်းယူနိုင်ခ ပြီးမှ ချဒ်သမ္မတ ဟာဗရီက ပြင်သစ်အစိုးရအား လေကြောင်းမှ တိုက်ရိုက်ပါဝင် တိုက်ခိုက်ပီးပါရန် တရားဝင် တောင်းဆိုခ ရေ။ ပြင်သစ်အစိုးရက လေယာဉ်ပစ်လက်နက်တိ ထပ်မံ ပီးပို့ရန် သဘောတူညီခရေ။
ဩဂုတ်လ ၁၀ ရက်နိတွင် ဖာယာလာဂူမြို့ရေ အစိုးရ တပ်တိလက်မှ သူပုန်တပ်တိလက်တွင်းသို့ ပြန်လည် ကျ ရောက်ခပြန်ရေ။ သူပုန်တပ်တိရေ ဖာယာလာဂူမြို့အပြင် နောက်ထပ် မြို့သုံးမြို့ကိုပါ ထပ်မံသိမ်းပိုက်နိုင်ခပြီး အင်ဂျာ မီနာမြို့မှ မိုင် ၃၅၀ အကွာအထိ ချီတက်နိုင်ခရေ။
သမ္မတဟာဗရီက ပြင်သစ်နန့် အမေရိကန်နှစ်နိုင်ငံအား မိမိရို့ဘက်မှ တိုက်ရိုက်ပါဝင်တိုက်ခိုက်ပီးပါရန် ပန်ကြား ခရေ။ အိုအေယူနန့် ကုလသမဂ္ဂသို့လည်း လစ်ဗျနိုင်ငံရေ သူပုန်တပ်တိဘက်မှ ဝင်ရောက် တိုက်ခိုက်နေမှုကို ရပ်ဆိုင်း ပီးပါရန် တောင်းဆိုခရေ။
ပြင်သစ်နိုင်ငံမှ တပ်ကူတိစေလွှတ်ခပြီး အင်ဂျာမီနာမြို့မှ မိုင် ၂၅၀ အကွာဟိ အရှေ့အနောက်အမှတ် ၁၅ မျဉ်းပြိုင် ခံစစ် ကြောင်းတွင် ချဒ်အစိုးရတပ်သားတိနန့်အတူ ပြင်သစ်တပ်သား ၃၅၀ ခန့်နန့် ဇိုင်ယာတပ်သား ၂၂၀၀ ခန့် ပါဝင် တိုက်ခိုက်ခ ကတ်ရေ။
စက်တင်ဘာလ ၁ ရက်နိတွင် အစိုးရတပ်တိက သူပုန် တပ်တိအပေါ် အောင်ပွဲခံနိုင်ရေ။ သူပုန်တပ် ခေါင်းဆောင် ဂေါက်ကိုနီက အများုက်အခိုက် ရပ်စဲရီးအတွက် စေ့စပ်ဆွေးနွေး ရန် သဘောတူညီကြောင်းဖြင့် စက်တင်ဘာလ ၂၂ ရက်နိတွင် ကြေညာခရေ။
သို့ရာတွင် သမ္မတ ဟစ်ဆန်ဟာဗရီကမူ သူပုန်တပ် ခေါင်း ဆောင် ဂေါက်ကိုနီနန့် မဆွေးနွေးလိုဘဲ လစ်ဗျနိုင်ငံနန့်သာ တိုက်ရိုက်ဆွေးနွေးလိုရေဟု ပြောခရေ။
သမ္မတ ဟာဗရီနန့် သူပုန်တပ်ခေါင်းဆောင် ဂေါက်ကိုနီရို့ ဧ ငြိမ်းချမ်းရီး ဆွေးနွေးမည့် အစီအစဉ်ကို ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၉ ရက်နိအထိ ရွှေ့ဆိုင်းလိုက်ကြောင်းဖြင့် အိုအေယူ ဥက္ကဋ္ဌက ဒီဇင်ဘာလ ၉ ရက်နိတွင် ကြေညာခ ရေ။ [16]
တစ်ဦးချင်း တိုင်းပြည်ထွက်ကုန်တန်ဖိုးရေ ဒေါ်လာ
၈၀ မျှသာဟိ၍ ကမ္ဘာ့ အဆင်းရဲဆုံး နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ
ချဒ်နိုင်ငံ၌ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် ဩဂုတ်လတွင် လွတ်လပ်ရီးရဟိခပြီး
နောက် မြောက်ပိုင်းမှ အစ္စလာမ် ဘာသာဝင်ရို့နန့် တောင်ပိုင်းမှ
ခရစ်ယာန် ဘာသာဝင်ရို့ရေ အာဏာခွဲဝေမှုကို အကြောင်းပြု
၍ ပြည်တွင်း စစ်ဖြစ်ပွားခရာ ၁၉၈၇ ခုနှစ်တိုင် အပြီးသတ်
ပြေငြိမ်းမှုမဟိကြသေးချေ။
ချဒ်အစိုးရဧ မေတ္တာရပ်ခံချက် အရဟုဆိုကာ လစ်ဗျားတပ်တိ ၁၉၈၀ ပြည့်နှစ် ဒီဇင်ဘာလက ချဒ်နိုင်ငံတွင်းသို့ ဝင်ရောက်ခကြ ပြီး ၁၉၈၁ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၆ ရက်နိတွင် လစ်ဗျားနန့် ချဒ်ရို့နှစ်နိုင်ငံ ပေါင်းစည်းရန် ရည်ရွယ်ကြောင်းကြေညာခရေ။
ယပြီးနောက် လစ်ဗျားကထောက်ခံအားပီးရေ သမ္မတဂေါက်ကိုနီ အွတ်ဒေအီနန့် လစ်ဗျားကို ဆန့်ကျင်ရေ ကာကွယ်ရီး ဝန်ကြီး ဟစ်ဆန်ဟာဗရီရို့ သဘောထား ကွဲလွဲကြရာမှ ချဒ်ပြည်တွင်း စစ်ရေ ခရစ်ယာန်နန့် အစ္စလာမ်ဘာသာဝင် လူမျိုးစုချင်းတိုက် ပွဲအသွင်းမှ အစ္စလာမ် ဘာသာဝင် အချင်းချင်းစစ်ပွဲ အသွင်သို့ ပြောင်းလားရေ။ ပြင်သစ်အကူအညီဖြင့် ပုန်ကန်ရေဟာဗရီ ဧတပ်တိရေ ၁၉၈၂ ခုနှစ် ဇွန်လ ၇ ရက်နိတွင် အင်ဂျာမီ နာမြို့တော်ကို သိမ်းပိုက်နိုင်၍ သမ္မတဂေါက်ကိုနီပြုတ်ကျခရေ။
ဂေါက်ကိုနီရေ ပြည်ပတွင် ယာယီအစိုးရ အဖွဲ့ဖွဲ့စည်းခပြီး ချဒ်နိုင်ငံ အော်ဇော့ (အိုဇူ)ဒေသ၌အခြီစိုက်ကာ အာဏာပြန် လည်ရဟိရီးအတွက် လှုပ်ရှားမှုတိ ပြုလုပ်ခရေ။ ယင်းဒေသ ပိုင်ဆိုင်မှုအတွက် လစ်ဗျားနန့်ချဒ်ရို့ အငြင်းပွား လာခရေမှာ ၁၄ နှစ်ခန့် ဟိပြီဖြစ်ရေ။
သမ္မတ ဟာဗရီရေ အာဏာရပြီးနောက်ပိုင်း အစိုးရအဖွဲ့ကို အင်အားတောင့်တင်း ခိုင်မာအောင်ကြိုးစားခရာ ၁၉၈၄ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလမှ ၁၉၈၅ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလအတွင်း၌ ချဒ်နိုင်ငံ တောင်ပိုင်းနန့် အလယ်ပိုင်းဒေသတိအထိ အစိုးရအာဏာ လွှမ်းမိုး လာစီခရေ။ စည်းရုံးရီးအတွက် ကွင်းဆင်း လှည့် လည်ရင်း ညီညွှတ်ရီးမိန့်ခွန်းတိ ပြောကြားခြင်း၊ ဒေသဆိုင်ရာ ခေါင်းဆောင်တိနန့် ညှိနှိုင်းခြင်းတိ ပြုလုပ်ခရေ။ ထိုအချိန် တွင် မြောက်ပိုင်းဒေသ၌ လစ်ဗျား တပ်ဖွဲ့တိ ဟိနေကြောင်းကို အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုဧ ဂြိုဟ်တုထောက်လှမ်းရီး ဓာတ်ပုံ အရသိဟိရရေ။ ဂေါက်ကိုနီဧ တပ်တိနန့်မဟာမိတ် ပြုထား ရေ ကိုဒို (ကွန်မန်ဒို) သူပုန်တပ်ဖွဲ့ဝင် ၃,၃၀၀ ကျော်ရေ ၁၉၈၅ ခုနှစ် မတ်လ ၂၄ ရက်နိတွင် အစိုးရဘက်သို့ ကူး ပြောင်းလာခရေ။ ချဒ်နိုင်ငံ မြောက်ပိုင်းဟိ ချဒ်ပြည်သူ ရို့ကို လစ်ဗျားတပ်တိက နှိပ်စက်ညှဉ်းပန်းကြခြင်းကြောင့် ဂေါက်ကိုနီ ဧ တပ်တိအတွင်း မကျေနပ်မှုတိ ပေါ်ပေါက်ခရေ။ ထို အချိန်မှစ၍ ဂေါက်ကိုနီရေ လစ်ဗျားကို တစ်စတစ်စဆန့်ကျင် လာခရေ။ ၁၉၈၆ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် လစ်ဗျားနိုင်ငံ ထရီပိုလီမြို့ဟိ လစ်ဗျားခေါင်းဆောင် ကဒါဖီဧ အိမ်ဝင်းအတွင်း၌ ဂေါက်ကိုနီရေ သေနတ်ပစ်ခြင်း ခံခရရေ။ ဂေါက်ကိုနီဧ ပေါ်ပြူလာ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့ (အက်ဖ်အေပီ) ရေ သမ္မတ ဟာဗရီဧ သစ္စာခံတပ်တိနန့် လက်တွဲလိုက်ကတ်ရေ။ လစ်ဗျား ရေ ချဒ်နိုင်ငံ အနောက် မြောက်ပိုင်းဟိ အခြားသူပုန် အဖွဲ့ဖြစ် ရေ ဒီမိုကရက်တစ် တော်လှန်ရီး ကောင်စီ (စီဒီအာ) ကို ထောက်ခံအားပီး နေပြန်ရေ။ အာချစ်အီ ဘင်အိုမာ ခေါင်း ဆောင်ရေ စီဒီအာတပ်တိကို လစ်ဗျားတပ်အင်အား ၈၀၀၀ခန့် နန့် အစ္စလာမ္မစ် လက်ဂျင်းနာမည်ခံ အာဖရိကကြေးစားတပ်သား ၅၀၀ ခန့်က ကျောထောက်နောက်ခံ ပြုထားရေဟု ဆိုရေ။
ဒေသို့ဖြင့် ချဒ်အစိုးရက မျိုးချစ်တော်လှန်ရီးသမားတိ အဖြစ် ကြိုဆိုရေ ဂေါက်ကိုနီ သစ္စာခံတပ်တိနန့် လစ်ဗျားတပ် တိအကြား တိုက်ပွဲတိဖြစ်ပွားလာရေ။ အမေရိကန် အစိုးရက ၁၉၈၆ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁၃ ရက်နိတွင် သမ္မတ ဟာဗရီဧ မေတ္တာရပ်ခံချက်အရ ဒေါ်လာ ၁၅ သန်း တန်ဖိုးဟိအရီးပေါ်စစ် ရီး အထောက်အပံ့ ပစ္စည်းတိ ပီးအပ်ရေ။ ပြင်သစ်နိုင်ငံက စစ်ရေ အင်အား ၁,၂၀၀၊ ဂျက်ဂွာ ဗုံးကြဲလေယာဉ် တိနန့် မီးရပ်ချ် စစ်လေယာဉ်တိကို ပီးပို့ခရေ။ ယပြီးနောက်ဂေါက်ကို နီဧ တပ်တိနန့် ဟာဗရီဧတပ်တိ လက်တွဲမိပြီး စစ်ဟိန်မြှင့် လာခရေ။ ၁၉၈၇ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၈ ရက်နိတွင် အော်ဇော့ ဒေသကို ချဒ်နိုင်ငံက သိမ်းပိုက်မိရေ။၁၉၇၃ ခုနှစ်ကတည်းက လစ်ဗျရို့ သိမ်းပိုက်ထားခရေ အိုအေစစ်ဒေသဖြစ်ရေ။၁၉၈၇ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၇ ရက်နိတွင် ချဒ်နိုင်ငံ တပ်တိရေ လစ်ဗျား နယ်မြေထဲသို့ ပထမဆုံး အကြိမ်ကျူးကျော် ဝင်ရောက် ရေ။ လစ်ဗျား သတင်းဌာန အဆိုအရ ချဒ်တပ်ဖွဲ့ တိရေ လစ်ဗျား နယ်မြေအတွင်း ၁၈၆ မိုင်ခန့်အထိဝင်ရောက်ပြီး အရပ် ဘက် လေဆိပ်တစ်ခုကို တိုက်ခိုက်ရေဟုဆိုရေ။ အော်ဇော့ ဒေသကို လစ်ဗျားကပြန်လည် သိမ်းပိုက်မိပြီဟုသတင်းထွက်ပေါ် နေဆဲတွင် နှစ်ပေါင်းများစွာ ခံစစ်နွဲလာခရေ ချဒ်နိုင်ငံက လစ်ဗျားနိုင်ငံ အတွင်းဝင်တိုက်ရေထိ စစ်ကျယ်ပြန့်လာခြင်းဖြစ် ရေ။ ၁၉၈၇ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၁ ရက်နိတွင်မူအာဖရိ က ညီညွတ်ရီးအဖွဲ့ (အိုအေယူ)ဧ ကမကထပြုချက်ဖြင့်ချဒ်နန့် လစ်ဗျားရို့ အပစ်အခတ် ရပ်စဲလိုက်ကြောင်း သတင်းထွက်ပေါ် လာပြန်ရေ။
- အကျယ်အဝန်း။။၄,၉၅,၇၅၅ စတုရန်းမိုင်
- လူဦးရေ။။၅၀,၁၈,၀၀၀ (၁၉၈၅)
- မြို့တော်။။ အင်ဂျာမီနာမြို့ [17]
ကိုးကား edit
- ↑ "Analyse Thematique des Resultats Definitifs Etat et Structures de la Population". Institut National de la Statistique, des Études Économiques et Démographiques du Tchad. Archived from the original on 28 December 2019. Retrieved 3 May 2020.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ 2.0 2.1 "Chad's President Idriss Déby dies 'in clashes with rebels'"၊ BBC News၊ 20 April 2021။
- ↑ "Chad President Idriss Deby killed on frontline, son to take over"၊ Thomas Reuters News၊ April 20, 2021။
- ↑ "Chad President Idriss Deby dies on front lines, according to an army statement". Deutsche Welle. 20 April 2021. Retrieved 20 April 2021.
- ↑ "Chad Sets Up Transitional Military Council Headed By Son Of Late President – Reports". UrduPoint. Retrieved 2021-04-20.
- ↑ "Le TCHAD en bref" (in French). INSEED. 22 July 2013. Archived from the original on 22 December 2015. Retrieved 18 December 2015.
{{cite web}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help); More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Wp/rki/Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 "Chad". အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့.
- ↑ "Gini Index". ကမ္ဘာ့ဘဏ်. Retrieved 16 April 2017.
- ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ်. 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 December 2020.
- ↑ မြန်မာစွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၂)
- ↑ စွယ်စုံကျမ်းနှစ်ချုပ်၊ (၁၉၈၁)
- ↑ စွယ်စုံကျမ်းနှစ်ချုပ်၊ (၁၉၈၂)
- ↑ စွယ်စုံကျမ်းနှစ်ချုပ်၊ (၁၉၈၃)
- ↑ စွယ်စုံကျမ်းနှစ်ချုပ်၊ (၁၉၈၄)
- ↑ စွယ်စုံကျမ်းနှစ်ချုပ်၊ (၁၉၈၈)