Wp/rki/ကြယ်

ကြယ်ဆိုရေမှာ ကြီးမား တောက်ပ၍ ဆွဲငင်အားဖြင့် စုစည်းထားရေ ပလာစမာ အလုံးကြီးဖြစ်ရေ။ ကမ္ဘာနန့် အနီးဆုံးကြယ်မှာ နီဖြစ်ပြီး ၎င်းရေ ကမ္ဘာမြေအတွက် စွမ်းအင်အတိစုဧ အရင်းအမြစ်ဖြစ်ရေ။ အခြားကြယ်တိကို နီရောင်ခြည် ထွန်းလင်း တောက်ပ မနီရေ ညဖက် ကောင်းကင်ယံတွင် တွိ့မြင်နိုင်ရေ။ သမိုင်းအစဉ်အဆက်တွင် ကောင်းကင်ထက်ဟိ ထင်ရှားရေ ကြယ်တိကို အစုဖွဲ့၍ နက္ခတ်တာရာ အဖြစ် သတ်မှတ်ကတ်ပြီး အတောက်ပဆုံးရေ ကြယ်တိမှာ စနစ်တကျ အမည်ပီးခြင်း ခံရရေ။ နက္ခတ်ဗေဒပညာသျှင်တိက ကြယ်တိအတွက် အလွန် စေ့စပ်ရေ ကက်တလောက်တိကို ပြုစုထားပြီး စံနှုန်းအဖြစ် သတ်မှတ်ထားရေ နာမည်တိကို ထိုကက်တလောက်တိမှ လေ့လာတွိ့ဟိနိုင်ရေ။

နာဆာမှ ရိုက်ကူးထားရေ မက်ဂလင်းနစ် ကြယ်တိမ်တိုက် အစုအဝီးကြီး

ကြယ်ရေ ၎င်းဧသက်တမ်းတလျှောက်တွင် သူဧဗဟိုထုတွင်းမှ သာမိုနျူကလီးယား ပေါင်းစပ်မှုတိဖြင့် စွမ်းအင်ကို လွှတ်ထုတ်လေ့ဟိပြီး ထိုစွမ်းအင်တိရေ ကြယ်ဧ အတွင်းပိုင်းကို ကန့်လန့်ဖြတ်ဖြတ်လားကတ်ပြီးနောက် ပြင်ပအာကာသအတွင်းသို့ ပျံနှံ့ထွက်ခွာလားကတ်ရေ။ ဟိုက်ဒရိုဂျင်နန့် ဟီလီယမ်ရို့ထက်လီးရေ ဒြပ်စင်တိအားလုံးလိုလိုရေ ကြယ်တိအတွင်းဟိ ထိုသို့ပေါင်းစပ်ခြင်း အဖြစ်အပျက်တိမှထွက်ပေါ်လာကတ်ခြင်းဖြစ်ရေ။ အာကာသသိပ္ပံပညာသျှင်တိရေ ကြယ်ရို့ဧ ဒြပ်ထု၊ သက်တမ်း၊ ဓာတုဗေဒဓာတ်တိပေါင်းစပ်ခြင်း အချိုးအစားနန့် အခြား ဂုဏ်သတ္တိတိရို့ကို ကြယ်ရို့ဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်တိ၊ အလင်းရောင် ထွန်းလင်းတောက်ပမှုတိနန့် အာကာသအတွင်း ရွေ့လျားပုံရို့မှတဆင့် သိဟိနိုင်ရေ။ ကြယ်ရို့ဧ စုစုပေါင်းဒြပ်ထုရေ ၎င်းရို့ဧ ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ်တိုးတက်လာခြင်း နန့် အဆုံးသတ်မှေးမှိန်ပျောက်ကွယ် လားခြင်းရို့အတွက် အဓိက အဆုံးအဖြတ်ပီးသည့် အရာဖြစ်ရေ။ ကြယ်ဧ အခြားစရိုက်သဘာဝတိကိုမူ ကြယ်ဧအချင်း၊ လည်ပတ်ပုံ၊ ရွေ့လျားပုံ နန့် အပူချိန်ရို့အပါအဝင် ၎င်းဧ ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ် ပြောင်းလဲတိုးတက်လာခြင်း သမိုင်းကြောင်း မှ ဆုံးဖြတ်ပီးရေ။ ကြယ်တိဧ အပူချိန်နန့် ၎င်းဧ အလင်းရောင်ထွန်းလင်းတောက်ပမှု ရို့အား နှိုင်းယှဉ်ရီးဆွဲထားရေ ပုံကို ဟတ်ဇပရင်း-ရပ်ဆဲလ်ပုံ (Hertzsprung-Russell diagram) သို့ H–R diagram ဟုခေါ်ဝေါ်ကတ်ပြီး ထိုပုံမှတဆင့် ကြယ်ဧ သက်တမ်းနန့် ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ် ပြောင်းလဲမှု ရို့ကို တိုင်းတာနိုင်ရေ။

ကြယ်တိရေ အဓိကအားဖြင့် ဟိုက်ဒရိုဂျင်ပါဝင်ပြီး ဟီလီယမ်နန့် အခြားလီးလံရေ ဒြပ်စင်တိ အနည်းငယ်မျှ ပါဝင်ရေ အရာဝတ္ထု အစုအဝီးရို့ သိပ်ရီးစွာ စုစည်းခြင်းမှ တဆင့် စတင်ဖြစ်ပေါ်လာကတ်ရေ။ ကြယ်ဧ အတွင်းပိုင်းတွင် လုံလောက်ရေ သိပ်ရီးမှု ရဟိရေ အချိန်တွင် အချို့သော ဟိုက်ဒရိုဂျင်ဓာတ်ရို့ရေ နျူးကလီးယား ပေါင်းစပ်ခြင်း နည်းလမ်းအားဖြင့် ဟီလီယမ် အဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲလားကတ်ရေ။^[1]

ကျန်ဟိရေ ကြယ်ဧအတွင်းပိုင်းတိရေ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်နည်းလမ်းနန့် အရည်အတွင်း မော်လီကျူးတိ လှုပ်ခါခြင်း နည်းလမ်း နှစ်ခုရို့ ပေါင်းစပ်ခြင်းအားဖြင့် ဗဟိုထုမှ စွမ်းအင်ကို ပြင်ပသို့ လွှတ်ထုတ်ကတ်ရေ။ ဗဟိုထုအတွင်းဟိ ဟိုက်ဒရိုဂျင်လောင်စာတိ ကုန်ဆုံးလားရေအခါတွင် နီဧဒြပ်ထုထက် ၁၀ ပုံ ၄ ပုံမျှဟိရေကြယ်တိရေ^[2] ဧရာမ ကြယ်နီ အဖြစ် ပြောင်းလဲလားကတ်ရေ။ တခါတရံတွင် ပိုမို လီးလံရေ ဒြပ်ထုတိကို ဗဟိုထု၌ သို့မဟုတ် ဗဟိုထုဧ ပတ်ပတ်လည်ဟိ အခွံတိ၌ ပျော်ဝင်ပေါင်းစပ်လားစေရေ။ ယပြီးကေ ကြယ်တိရေ ပြိုကွဲပျက်စီးရေ ပုံသဏ္ဌန်သို့ ရောက်ဟိကတ်ပြီး ဒြပ်ထုတိဧ တစိတ်တပိုင်းကို ပတ်ဝန်းကျင်သို့ လွှတ်ထုတ်ကတ်ရေ။ ထိုနီရာတိတွင် ပိုမိုလီးလံရေ ဒြပ်ထုတိဧ အဆ ပိုမိုပါဝင်သည့် မျိုးဆက်သစ်ကြယ်တိကို ဖြစ်ပေါ်စေရေ။ ^[3]

ဒွိကြယ် နန့် ကြယ်တိစု စနစ်တိတွင် ကြယ်နှစ်လုံး သို့မဟုတ် နှစ်လုံးထက်ပိုရေ ကြယ်တိ ပါဝင်ကတ်ပြီး ၎င်းရို့ကို ဆွဲငင်အားဖြင့် အချင်းချင်း ထိန်းချုပ်ထားကတ်ကာ ကြယ်တစ်ခုနန့်တစ်ခု ပုံသဏ္ဌန်မပြောင်းရေ ပတ်လမ်းအတွင်းတွင် ယေဘူယျအားဖြင့် လှည့်ပတ်နီကတ်ရေ။ ထိုသို့ အချင်းချင်းလှည့်ပတ်နီရေ ကြယ်နှစ်လုံးတွင် အလွန်နီးကပ်ရေ ပတ်လမ်းဟိပါက ၎င်းရို့ဧ ဆွဲငင်အား အချင်းချင်း အပြန်အလှန် သက်ရောက်မှုရေ ၎င်းရို့ဧ ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ်မှုတွင် သိသာစွာ အကျိုးသက်ရောက်မှု ဟိရေ။ ^[4] ကြယ်တိစုရို့ရေ ကလပ်စတာ နန့် ဂယ်လက်ဆီ ရို့ကဲ့သို့သော ဆွဲငင်အားဖြင့် ထိန်းချုပ်ထားရေ ပုံသဏ္ဌန်ရို့ဧ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း အဖြစ် ဖြစ်ပေါ်နိုင်ရေ။

လေ့လာခြင်း သမိုင်းကြောင်း

လူရို့ရေ ရှေးခေတ်အခါ ကတည်းကပင် ကြယ်တိအတွင်း ပုံသဏ္ဌန်ကို တွိ့မြင်ခဲ့ကတ်ရေ။၁၆၉၀ ခုနှစ်တွင် ပုံဖော်ရီးဆွဲခဲ့ရေ သိဟ် (လီယို) ရာသီခွင်ဧ ပုံသဏ္ဌန် ခြင်္သေ့မှာ ဂျိုဟန်နပ်စ် ဟေဗေးလီးယပ်စ်ဧ လက်ရာဖြစ်ရေ။

သမိုင်းကြောင်းအား ပြန်လည်ကြည့်ရှုမည် ဆိုကေ ကြယ်ရို့ရေ ကမ္ဘာတဝှမ်းလုံးဟိ ယဉ်ကျေးမှု လူ့အဖွဲ့အစည်းရို့အတွက် အရီးပါရေ ကဏ္ဍတွင် ပါဝင်ခဲ့ရေ။ ကြယ်ရို့ရေ ဘာသာရီး ထုံးတမ်းစဉ်လာတိဧ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ခဲ့ရုံသာမက ကောင်းကင်ကို အသုံးပြု၍ လမ်းကြောင်းရှာ လားလာခြင်းနန့် အရပ်မျက်နှာရှာဖွေခြင်းရို့တွင်လည်း ပါဝင်ခဲ့ရေ။ ရှေးခေတ် နက္ခတ္တ ပညာသျှင်အတိစုရို့က ကြယ်တိရေ ကောင်းကင်ဘုံနန့် သက်ဆိုင်ရေ စက်ဝန်းကြီးတစ်ခုတွင် အသေနီရာချထားပြီး မပြောင်းလဲနိုင်ရေ အရာတိဟု ယုံကြည်ခဲ့ကတ်ရေ။ ထုံးတမ်းစဉ်လာအရ နက္ခတ္တ ပညာသျှင်ရို့ရေ ကြယ်တိကို အစုဖွဲ့၍ နက္ခတ်တာရာတိ အဖြစ်သတ်မှတ်ခဲ့ကတ်ပြီး ၎င်းရို့ကို အသုံးပြု၍ ဂြိုဟ်ရို့ဧ ရွေ့လျားပုံနန့် နီကို ရည်ညွှန်း၍ ရောက်ဟိနီရေ နီရာရို့ကို ခြီရာခံ စောင့်ကြည့်ခဲ့ကတ်ရေ။ ^[5] နောက်ခံတွင် ဟိရေ ကြယ်တိကို မူတည်၍ နီဧ ရွေ့လျားပုံကို အသုံးပြု၍ ပြက္ခဒိန်တိကို တီထွင်ခဲ့ကတ်ပြီး ထိုပြက္ခဒိန်တိကို စိုက်ပျိုးရီး လုပ်ငန်းတိအတွက် အသုံးပြုခဲ့ကတ်ရေ။ ^[6]ဂနိကမ္ဘာဧ နီရာအတော်တိတိတွင် အသုံးပြုနီကတ်ရေ ဂျော်ဂျီယန် ပြက္ခဒိန်မှာ နီအပေါ်တွင် မူတည်၍ ဖန်တီးထားရေ ပြက္ခဒိန်ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာဧ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တွင် လည်ပတ်မှု နန့် ပတ်သက်ရေ ထောင့်ကို အနီးဆုံးကြယ်ဖြစ်သည့် နီအပေါ်တွင် မူတည်၍ တွက်ချက်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။

ရှေးအကျဆုံးဖြစ်ပြီး နိ့စွဲရီးထိုးထားရေ ကြယ်ရို့ဧ တည်ဟိရာကို ပြရေပုံကို ဘီစီ ၁၅၃၄ ခုနှစ် ရှေးခေတ်အီဂျစ် ကာလတွင် တွိ့ရရေ။ ^[7] ဂရိလူမျိုး နက္ခတ္တ ဗေဒပညာသျှင် အာရီစတေးလပ်စ် (Aristillus) ရေ ပထမဆုံးရေ ကြယ်ကတ်တလောက်ကို ဘီစီ ၃၀၀ ခုနှစ်ခန့်က တီမိုခေးရစ် (Timocharis) ဧ အကူအညီဖြင် စတင်ဖန်တီးခဲ့ရေ။ ^[8] တော်လမီ ဧ ကြယ်ကတ်တလောက် မှာမူ ဘီစီ ၂ရာစုခန့်က ဟစ်ပါးကပ် ဧ မှတ်တမ်းပေါ်တွင် မူတည်၍ ရီးဆွဲခဲ့ရေ။ ^[9]ဟစ်ပါးကပ်မှာ နိုဗာ ခေါ် ကြယ်ပေါက်ကွဲမှု ကို ပထမဆုံး ရှာဖွေတွိ့ဟိသူ အဖြစ် သိဟိကတ်ရေ။ ^[10] အစ္စလာမ် နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင်ရို့ရေ ကြယ်တိကို အာရပ်အမည်တိ ပီးခဲ့ကတ်ပြီး ထိုအမည်တိကို ဂနိတိုင် အသုံးပြုဆဲ ဖြစ်ရေ။ သူရို့ရေ ကြယ်ရို့ဧ တည်နီရာကို တွက်ချက်ပီးနိုင်သည့် အာကာသ လေ့လာရီးနန့် သက်ဆိုင်ရေ ကိရိယာ အမြောက်အမြားကို တီထွင်ခဲ့ကတ်ရေ။ ၁၁ ရာစုတွင် အဘူ ရေဟန် အယ်လ်ဘာရူနီက (Abū Rayhān al-Bīrūnī) နဂါးငွေ့တန်း ဂယ်လက်ဆီအား နက်ဗျူလာရို့ဧ ဂုဏ်သတ္တိဟိပြီး မြောက်မြားလှရေ အစိတ်အပိုင်းတိ ပေါင်းစပ်ထားသည့် အရာအဖြစ် ပုံဖော်ခဲ့ပြီး ၁၀၁၉ ခုနှစ် လကြတ်သည့်အချိန်တွင် ကြယ်ပေါင်းတိစွာရို့ဧ လတ္တီကျုကို တွက်ချက်ဖော်ပြခဲ့ရေ။ ^[11]

ကောင်းကင်ရေ ပြောင်းလဲနိုင်ခြင်းမဟိဟု အမြင်အားဖြင့် ထင်ရကေလည်း ကြယ်အသစ်ရို့ ပေါ်ထွက် လာနိုင်ကြောင်းကို တရုတ်လူမျိုး နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင်ရို့ သတိပြုမိ ခဲ့ကတ်ရေ။ တိုင်ချို ဘရာဟေ (Tycho Brahe) ရို့ ကဲ့သို့သော အစောပိုင်း နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင်ရို့ရေ ညဖက်ကောင်းကင်ပြင်တွင် နောက်အခါတွင် နိုဗေး ဟု ခေါ်ဆို သုံးစွဲကတ်သည့် ကြယ်အသစ်တိကို ရှာဖွေတွိ့ဟိခဲ့ကတ်ပြီး ကောင်းကင်ဆိုရေမှာ မပြောင်းမလဲနိုင်သည့် အရာမဟုတ်ကြောင်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ကတ်ရေ။ ၁၅၈၄ ခုနှစ်တွင် ဂျော်ဒါးနိုး ဘရူနိုက ကြယ်တိရေ နီနန့် သဏ္ဌန်တူရေ အရာတိဖြစ်ကတ်ပြီး ၎င်းရို့တွင် အခြားဂြိုဟ်တိလည်း ဟိနိုင်ကြောင်း၊ ၎င်းရို့ဧ ပတ်လမ်းကြောင်းတွင် ကမ္ဘာနန့် တူရေ ဂြိုဟ်တိပင် ဟိနိုင်ကြောင်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ရေ။ ထိုအယူအဆကို ရှေးခေတ် ဂရိတွေးခေါ်သျှင်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဒီမိုကရိတပ် နန့် အက်ပီကျူးရပ်စ် ရို့ကလည်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ဖူးရေ။ နောက်ရာစုနှစ် တစ်ခုသို့ ကူးပြောင်းရေ အချိန်တွင် ကြယ်တိရေ ဝီးလံရေ ဒေသမှ နီတိဖြစ်ရေဆိုရေ အယူအဆရေ နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင်အတိစုရို့ သဘောတူလက်ခံရေ အယူအဆ ဖြစ်လာခဲ့ရေ။ ကျမ်းစာဆရာ ရစ်ချက် ဘန်တလေ က ထိုကြယ်တိရေ အဘယ့်ကြောင့် နီအဖွဲ့အစည်းသို့ ပေါင်းစပ်ဆွဲငင်အား သက်ရောက်မှု မဟိရသနည်း ဆိုရေမေးခွန်းကို စတင်တင်ပြခဲ့ပြီး ကြယ်တိရေ အရပ်မျက်နှာ အသီးသီး၌ ညီမျှစွာ ဖြန့်ကြက်တည်ဟိနီခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေဟု အိုင်ဆက်နယူတန်က ပြန်လည် ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ရေ။

အီတလီလူမျိုး နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင် ဂျီမီနီယာနို မွန်တာနာရီ (Geminiano Montanari) က အယ်လ်ဂေါလ် (Algol) ကြယ်ဧ အလင်းရောင်ထွန်းလင်း တောက်ပမှုတိဧ အပြောင်းအလဲကို လေ့လာတွိ့ဟိခဲ့ကြောင်း မှတ်တမ်းတင်ခဲ့ရေ။ အက်မော ဟေလီ (Edmond Halley)က အနီးအနားဟိ တစ်နီရာတည်းတွင် တည်ဟိနီရေဟု ယူဆရရေ ကြယ်စုံတွဲဧ တိကျသေချာရေ ရွေ့လျားမှု ကို တိုင်းတာနိုင်ခဲ့ပြီး ၎င်းရို့ရေ ရှေးဟောင်း ဂရိခေတ် တော်လေမီ နန့် ဟစ်ပါးကပ်ရို့လက်ထက်က မှတ်သားထားခဲ့ရေ နီရာမှ ရွေ့ပြောင်းလားကြောင်း ပြသနိုင်ခဲ့ရေ။ ၁၈၃၈ ခုနှစ်တွင် ဖရိုင်းဒရစ် ဘပ်ဆဲလ် (Friedrich Bessel) က parallax နည်းလမ်းကို အသုံးပြု၍ ကြယ်သို့ အကွာအဝီး (61 Cygni နန့် အလင်းနှစ် ၁၁.၄ နှစ် ဝီးကြောင်း) ကို ပထမဆုံး အကြိမ်အဖြစ် တိုင်းတာနိုင်ခဲ့ရေ။ Parallax တိုင်းတာခြင်း နည်းလမ်းမှ ကောင်းကင်ယံ၌ ကြယ်ရို့အကြား အလွန်တရာ ကွာဝီးကြောင်းကို ပြသနိုင်ခဲ့ရေ။

ဝီလီယံ ဟာရှယ် (William Herschel) ရေ ကောင်းကင်ယံတွင် ကြယ်ရို့ပျံ့နှံ့တည်ဟိပုံကို ဆုံးဖြတ်ရန် ကြိုးစားရေ ပထမဆုံး နက္ခတ္တဗေဒ ပညာသျှင်ဖြစ်ရေ။ ၁၇၈၀ နှစ်တိအတွင်းတွင် သူရေ ဦးတည်ရာအရပ် ၆၀၀ ခန့်တွင် တိုင်းတာမှုတိကို ဆက်တိုက် ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ထိုအရပ်တိတွင် တွိ့ဟိရရေ ကြယ်ရို့ကို ရေတွက်ခဲ့ရေ။ ထိုသို့ တိုင်းတာမှု ပြုလုပ်ပြီးနောက် ကြယ်ရို့ဧ အရေအတွက်ရေ နဂါးငွေ့တန်း ဂလက်ဆီဧ ဗဟိုထုဟိရာသို့ ဦးတည်၍ ကောင်းကင်ဧ အရပ်မျက်နှာ တစ်ဖက်တည်းသို့ တဖြည်ဖြည်းချင်း တိုးပွားလားကြောင်း ကောက်ချက်ချ ခဲ့ရေ။ သူဧ သားဖြစ်သူ ဂျွန်ဟာရှယ် (John Herschel) ကလည်း အလားတူ စမ်းသပ်ချက်ကို တောင်ကမ္ဘာခြမ်းတွင် ထပ်မံပြုလုပ်ခဲ့ပြီး တူညီရေအရပ်မျက်နှာသို့ပင် ကြယ်အရေအတွက် တိုးပွားလားကြောင်း တွိ့ဟိခဲ့ရေ။ ဝီလီယမ် ဟာရှယ်ဧ အခြားရေ ပြောင်မြောက်သည့် တွိ့ဟိချက်မှာ အချို့ကြယ်တိရေ အခြားကြယ်ရို့နန့် မျဉ်းတစ်ဖြောင့်တည်း ကျရုံသာမက အဖော်အဖြစ် တည်ဟိပြီး ဒွိကြယ်စနစ်ကို ဖြစ်ပေါ်စေကြောင်း ရှာဖွေတွိ့ဟိချက် ဖြစ်ရေ။

ကြယ်ရို့ဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်နန့် ပတ်သက်ရေ သိပ္ပံပညာကို အစပြုခဲ့သူမှာ ဂျိုးဆက်ဗွန် ဖရောင်ဟိုဖာ (Joseph von Fraunhofer) နန့် အန်ဂျလို ဆက်ချီ (Angelo Secchi) ရို့ ဖြစ်ရေ။ စီးရီးယပ်ကြယ်ဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို နီဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ဖြင့် နှိုင်းယှဉ်ခြင်း အစဟိသည့် စမ်းသပ်ချက်ရို့မှ သူရို့ဧ အားမတူညီမှု နန့် ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို စုပ်ယူရေ လမ်းကြောင်းအရေအတွက် ခြားနားမှု ရို့ကို တွိ့ဟိခဲ့ရေ။ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို စုပ်ယူရေ လမ်းကြောင်း ဆိုရေမှာ လီထုမှ အချို့သော လှိုင်းလျားရို့ကို စုပ်ယူမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသည့် ကြယ်ရို့ဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည် လမ်းကြောင်းတိအတွင်းဟိ အလင်းရောင်မဲ့ရေ လှိုင်းတိကို ဆိုလိုခြင်းဖြစ်ရေ။ ၁၈၆၅ ခုနှစ်တွင် ဆက်ချီရေ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်လမ်းကြောင်းတိဧ အမျိုးအစားပေါ် မူတည်၍ ကြယ်ရို့ကို အမျိုးအစားခွဲခြားခဲ့ရေ။ ယကေလည်းသော ခေတ်သစ် ကြယ်ရို့ဧ အမျိုးအစား ခွဲခြားခြင်းကိုမူ အန်နီ ဂျေ ကန်နွန် (Annie J. Cannon) က ၁၉၀၀ ပြည့်နှစ်တိအတွင်း စတင် ဖော်ထုတ်ခဲ့ရေ။

နှစ်လုံးတွဲကြယ်ရို့ကို လေ့လာခြင်းရေ ၁၉ရာစုအတွင်း အရီးပါရေ အရာတစ်ခု ဖြစ်လာရေ။ ၁၈၃၄ ခုနှစ်တွင် ဖရိုင်းဒရစ် ဘက်ဆယ် (Friedrich Bessel) ရေ ဆီးရီးယပ်ကြယ်ဧ ပုံမှန်ရွေ့လျားမှုအတွင်းတွင် အပြောင်းအလဲကို လေ့လာတွိ့ဟိခဲ့ပြီး မမြင်နိုင်ရေ အဖော်ကြယ် တစ်ခု ဟိကြောင်း ယူဆနိုင်ခဲ့ရေ။ အက်ဒဝပ် ပစ်ကားရင်း (Edward Pickering) ရေ မီဇာ (Mizar) ကြယ်ဧ အချိန်မှန် ခွဲဖြာထွက်ရေ ဖြာထွက်ရောင်ခြည် လမ်းကြောင်းတိကို ရက်ပေါင်း ၁၀၄ ရက်ကြာမျှ လေ့လာရာမှ ပထမဆုံးသောကြယ်စုံတွဲကို ၁၈၉၉ ခုနှစ်တွင် ဖြာထွက်ရောင်ခြည် နည်းလမ်းကို အသုံးပြု၍ ပထမဆုံး ရှာဖွေတွိ့ဟိခဲ့ရေ။ ဒွိကြယ်စနစ်ရို့ဧ အသေးစိတ်လေ့လာခြင်း အကြောင်းတိကို ဝီလီယံ စထရု (William Struve) နန့် အက်စ် ဒဗလျူ ဘန်ဟမ် (S. W. Burnham) အစဟိရေ နက္ခတ္တဗေဒပညာသျှင်ရို့က စုဆောင်းခဲ့ပြီး ပတ်လမ်းကြောင်း အတွင်း ဟိနီရေ အရာဝတ္ထုတိ အပေါ် မူတည်၍ ကြယ်ရို့ဧ ဒြပ်ထုကို အဆုံးအဖြတ် ပီးနိုင်စေခဲ့ရေ။ ၁၈၂၇ ခုနှစ်တွင် ဖဲလစ် ဆေဗာရီ (Felix Savary) က တယ်လီစကုပ် လေ့လာရီးနည်းလမ်းကို အသုံးပြု၍ ဒွိကြယ်ရို့ဧ ပတ်လမ်းကြောင်းကို တိုင်းတာခြင်း ပြဿနာကို ပထမဆုံးအကြိမ် အဖြစ် ဖြေသျှင်းနိုင်ခဲ့ရေ။

၂၀ ရာစုနှစ်အတွင်းတွင် ကြယ်တိကို သိပ္ပံနည်းကျ လေ့လာခြင်းတွင် လျင်မြန်စွာ ဖြစ်ပေါ်တိုးတက်လာခဲ့ရေ။ ဓာတ်ပုံတိရေ အာကာသ လေ့လာရာတွင် တန်ဖိုးဟိရေ ကိရိယာတိ ဖြစ်လာရေ။ ကားလ် ရှဝါ့ဇ်ချိုင်းက ကြယ်ရို့ဧ အရောင် နန့် ထိုအကြောင်းကြောင့်ဖြစ်ရေ အပူချိန်ရို့ကို မျက်စိဖြင့် မြင်ရရေ အတိုင်းအတာကို ဓာတ်ပုံတွင် မြင်ရရေ အတိုင်းအတာ ပေါ်မူတည်၍ ဆုံးဖြတ်နိုင်ကြောင်း ရှာဖွေတွိ့ဟိခဲ့ရေ။ photoelectric photometer ကိုတီထွင်နိုင်ခဲ့ခြင်းကြောင့် လှိုင်းအလျား အမျိုးမျိုးရို့ဧ အပိုင်းအခြား အမျိုးမျိုးရို့တွင် အလွန်တိကျရေ တိုင်းတာမှုကို ပြုနိုင်ခဲ့ရေ။ ၁၉၂၁ ခုနှစ်တွင် အဲလ်ဘတ် အေ မိုက်ကယ်ဆန်ရေ ဟွတ်ကာ တယ်လီစကုပ် ပေါ်တွင် အင်တာဖယ်ရိုမီတာ (interferometer) ကို အသုံးပြု၍ ပထမဆုံးအနီဖြင့် ကြယ်ဧ အချင်းကို တိုင်းတာနိုင်ခဲ့ရေ။

ကြယ်ရို့ဧ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ အခြီခံနန့် ပတ်သက်သည့် အရီးပါရေ အယူအဆတိရေ နှစ်ဆယ်ရာစု အစပိုင်း ပထမဆုံး ဆယ်စုနှစ်တွင် စတင်ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ရေ။ ၁၉၁၃ ခုနှစ်တွင် ဟတ်ဇ်စပရန်း-ရပ်ဆဲလ် ပုံဆွဲနည်း (Hertzsprung-Russell diagram) ကို တီထွင်ဖော်ထုတ်ခဲ့ပြီးနောက် အာကာသရူပဗေဒနန့် သက်ဆိုင်ရေ ကြယ်ရို့ဧ လေ့လာမှုမှာ ပိုမို တိုးတက်လာခဲ့ရေ။ ကြယ်ရို့ဧ အတွင်းပိုင်းနန့် ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ်လာပုံရို့ကို သျှင်းလင်းပြနိုင်သည့် အောင်မြင်ရေ သရုပ်ပြပုံစံတိကိုလည်း တီထွင်ဖော်ထုတ် နိုင်ခဲ့ရေ။ ကွမ်တမ် ရူပဗေဒ တိုးတက်လာမှုကြောင့် ကြယ်ရို့ဧ ဖြာထွက်ရောင်ခြည် အလင်းတန်းတိ အကြောင်းကို အောင်မြင်စွာ သျှင်းလင်း ပြသနိုင်ခဲ့ရေ။ ထိုအကြောင်းကြောင့် ကြယ်ရို့ဧ ပတ်ဝန်းကျင်ဟိ ဓာတ်တိ ပါဝင်ဖွဲ့စည်းပုံကို အဆုံးအဖြတ် ပီးနိုင်ခဲ့ရေ။

စူပါနိုဗာကြယ်တိမှ လွဲ၍ အခြားရေ ကြယ်တစ်လုံးချင်းစီကို ကျွန်ုပ်ရို့ နီထိုင်ရာ ဇာတိ ဂယ်လက်ဆီ အစုအဝီးတိထဲတွင် အဓိကအားဖြင့် လေ့လာကတ်ရေ။ အထူးသဖြင့် နဂါးငွေ့တန်း ဂယ်လက်ဆီဧ မြင်သာထင်ရှားရေ အပိုင်းအတွင်း တွင် ဖြစ်ရေ။ ကျွန်ုပ်ရို့ ဂယ်လက်ဆီဧ အသေးစိတ် ကြယ် ကတ်တလောက် ကိုကြည့်ကေ ထိုအချက်မှာ သိသာထင်ရှားရေ။ ယကေလည်းသော အချို့ ကြယ်တိကိုမူ ကမ္ဘာမှ အလင်းနှစ် သန်း ၁၀၀ မျှဝီးရေ ဗာဂို ကြယ်အစုအဝီး Virgo Clusterဧ M100 ဂယ်လက်ဆီအထိပင် လေ့လာ တွိ့ဟိကြရေ။ ဇာတိ မဟာကြယ်အစုအဝီးကြီး အတွင်းတွင် ကြယ်အစုအဝီးတိကို မြင်တွိ့နိုင်ရေ။ လက်ဟိ တယ်လီစကုပ်တိ အနီနန့် ယေဘူယျအားဖြင့် ဇာတိ ကြယ်အစုအဝီးအတွင်းဟိ မှေးမှိန်နီရေ ကြယ်တစ်လုံးချင်းစီကိုပင် လေ့လာနိုင်ရေ။ အဝီးဆုံးလေ့လာတွိ့ဟိနိုင်ရေ ကြယ်မှာ အလင်းနှစ် သန်းပေါင်း ၁၀၀ မျှ အကွာအဝီးတွင် ဟိရေ။ (ဥပမာ Cepheids ကြယ်) ယကေလည်းသော ဇာတိ မဟာ ကြယ်အစုအဝီးကြီးဧ အပြင်ဘက်တွင်မူ ကြယ်တစ်လုံးချင်း သို့မဟုတ် ကြယ်အစုအဝီးတိကို လေ့လာနိုင်စွမ်း မဟိပေ။ တစ်ခုတည်းရေ ခြွင်းချက်မှာ ကြယ်အလုံးရေ သိန်းပေါင်းတိစွာ ပါဝင်ပြီး အလင်းနှစ်သန်းပေါင်း တစ်ထောင် အကွာအဝီးတွင် ဟိရေ ကြီးမားရေ ကြယ်အစုအဝီးကြီးဧ မှေးမှိန်ရေ ရုပ်ပုံတစ်ခုသာ ဖြစ်ပြီး ယခင်က လေ့လာတွိ့ဟိဖူးရေ အဝီးဆုံးကြယ်ထက် ဆယ်ဆမျှ ဝီးကွာရေ အကွာအဝီးတွင် တည်ဟိရေ။

အမည်မှည့်ခေါ်ခြင်း

ဤမြင်ကွင်းတွင် အပြာရောင် နောက်ကျန်ရစ်သူတိ အမည်ဟိရေ ကြယ်ပြာတိကို တွိ့နိုင်ပြီး ဟတ်ဇ်စပရန်း-ရပ်ဆဲလ် ပုံပေါ်မှ သူရို့ဧ တည်နီရာပေါ်မူတည်၍ ထိုသို့ ခေါ်ဝေါ်ကတ်ခြင်း ဖြစ်ရေ။

ကြယ်အစုအဝီးတိအား အမည့်မှည့်ခေါ်သည့် အလေ့အထရေ ဘေဘီလုံခေတ် ကတည်းက ဟိခဲ့ရေဟု သိရရေ။ ရှေးခေတ် ကောင်းကင်လေ့လာသူတိက ကြယ်တိရေ ပုံသဏ္ဌာန်တစ်ခု အဖြစ်တည်ဟိနီရေဟု စိတ်ကူးကြည့်ကတ်ပြီး ထိုကြယ်စုရို့ကို သဘာဝတွင် တည်ဟိနီသည့် အရာတိ သို့ ဒဏ္ဍာရီပုံပြင်တိနန့် ဆက်စပ်တွေးတော ကတ်ရေ။ ၁၂ ခုမျှရေ ကြယ်အစုအဝီးရို့ရေ မိုးကုပ်စက်ဝိုင်း တစ်လျှောက် တည်ဟိနီကတ်ပြီး ထိုကြယ်စုရို့မှာ နက္ခတ်ဗေဒင် ပညာဧ အခြီခံ အဖြစ် ဟိနီကတ်ရေ။ အခြားရေ ကြယ်တိထဲမှာ ထင်ရှားရေ ကြယ်တိကိုလည်း အာရပ်ဘာသာ သို့မဟုတ် လက်တင်ဘာသာဖြစ် နာမည်ပီးထားကတ်ရေ။

နီ အပါအဝင် အချို့သော တာရာတိတွင် ၎င်းရို့နန့် သက်ဆိုင်ရေ ကိုယ်ပိုင် ဒဏ္ဍာရီတိ ဟိကတ်ရေ။^[12] ရှေးခေတ်ဂရိတိအတွက်မူ ပလဲနက် သို့မဟုတ် လျှောက်လားနီသူတိဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ ဂြိုဟ်တိမှာ အရီးကြီးရေ နတ်ဘုရားတိကို ကိုယ်စားပြုနီကတ်ရေ။ ထို့ကြောင့် ဂြိုဟ်တိကို မာကျူရီဂြိုဟ်၊ ဗီးနပ်စ်ဂြိုဟ်၊ မားစ်ဂြိုဟ်၊ ဂျူပီတာဂြိုဟ် နန့် စေတန်ဂြိုဟ် ဟု အမည်တိ မှည့်ခေါ်ခဲ့ကတ်ရေ။ ယူရီးနပ်စ် နန့် နပ်ပကျွန်းရို့မှာလည်း ဂရိ နန့် ရောမရို့ဧ ဒဏ္ဍာရီလာ နတ်ဘုရားတိ့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ယကေလည်းသောလည်း ၎င်းရို့ဧ အလင်းရောင် မှေးမှိန်မှုကြောင့် ရှေးခေတ် အခါက ဟိမှန်း မသိခကတ်ပေ။ ၎င်းရို့ဧ နာမည်ကို နောက်ပိုင်းခေတ် နက္ခတ္တဗေဒပညာသျှင်တိက မှည့်ခေါ်ခဲ့ကတ်ခြင်း ဖြစ်ရေ။

ခရစ်သက္ကရာဇ် ၁၆၀၀ မှ စ၍ တာရာရို့ဧ အမည်တိမှာ ကောင်းကင်ပြင်ဧ သက်ဆိုင်ရာ အပိုင်းတိအလိုက် အမည်တိ မှည့်ခေါ်ခဲ့ကတ်ရေ။ ဂျာမန် နက္ခတ္တဗေဒပညာသျှင် ဂျိုဟန် ဘေယာက ကြယ်မြေပုံတိကို အတွဲလိုက် ဖန်တီးခဲ့ပြီး တာရာ တစ်ခုချင်းစီတွင် ဂရိအက္ခရာတိဖြင့် အမည်သတ်မှတ်ခဲ့ရေ။ နောက်ပိုင်းတွင် ဂျွန်ဖလမ်စတိက သူဧ စာအုပ်အတွင်းဟိ ကြယ်ကက်တလောက်တိတွင် ကြယ်ရို့ဧ အီကွေတာမှ လက်ယာရစ် အတိုင်း တိုင်းတာသည့် ထောင့်အကွာအဝီးပေါ်မူတည်၍ နံပါတ်စဉ် ထားရေ စနစ်ကို ထည့်သွင်းဖော်ပြခဲ့ရေ။ ထို့ကြောင့် ထိုနံပါတ် စနစ်ကို ဖလမ်စတိ အမည်ပီးပုံ သို့မဟုတ် ဖလမ်စတိ နံပါတ်စနစ် ဟု ခေါ်ဆိုကတ်လီရေ။^[13]

ကောင်းကင်အတွင်းမှ အရာဝတ္ထုတိကို အမည်ပီးရာတွင် နိုင်ငံတကာက အသိအမှတ်ပြုထားရေ အဖွဲ့အစည်းမှာ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ နက္ခတ္တဗေဒ သမဂ္ဂ (အိုင်အေယူ) ဖြစ်ရေ။ အချို့သော ပုဂ္ဂလိက ကုမ္ပဏီတိက ကြယ်ရို့ဧ အမည်တိကို ရောင်းချလျက် ဟိပြီး ဗြိတိသျှ စာကြည့်တိုက်မှ စည်းမျဉ်းမဟိရေ ကုန်သွယ်မှု အင်တာပရိုက်စ်တိဟု ခေါ်ကတ်ရေ။ ယကေလည်းသောလည်း အိုင်ဒေယူမှ ကုန်သွယ်ခြင်းတိတွင် ပါဝင်ပတ်သက်ခြင်းမဟိဘဲ ထိုနာမည်တိမှ အိုင်အေယူမှ အသိအမှတ်ပြုခြင်း သုံးစွဲခြင်း မဟိပေ။ ၁၉၈၀ နှစ်တိက ထိုသို့သော ကုမ္ပဏီတစ်ခုဖြစ်သည့် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ကြယ်မှတ်ပုံတင်ကုမ္ပဏီမှာ သူရို့ပီးရေ အမည်တိမှာ တရားဝင် ဖြစ်သည့်ပမာ လုပ်ကိုင်ကတ်သဖြင့် လိမ်လည် လုပ်ကိုင်ကြောင်း စွပ်စွဲခံရရေ။ ယခု မဟိတော့ရေ ကြယ်မှတ်ပုံတင်ခြင်း အလုပ်ကို ရိုက်စားလုပ်ရေ သို့မဟုတ် ကလိမ်ကကျစ် လုပ်ရေဟု ယခုအခါ ရည်ညွှန်းကတ်ပြီး နယူးယောက်မြို့တော် စားသုံးသူရီးရာ ကိစ္စ ဌာနမှ ကြယ်မှတ်ပုံတင်ကုမ္ပဏီအား လိမ်လည်ရေ ကုန်သွယ်မှု ပြုလုပ်သူအဖြစ် ထုတ်ပြန်ခဲ့ရေ။

အတိုင်းအထွာ ယူနစ်တိ

ကြယ်တစ်စင်းနန့်တစ်စင်းသို့လည်းကောင်း ဂယ်လက်ဆီရို့ဧ အကွာအဝီးအားလည်းကောင်း မဟာစကြဝဠာအား တိုင်းတာရာတွင် စံအဖြစ် အလင်းနှစ်ကို အသုံးပြုရေ။

ကိုးကားချက်တိ

[1] ttp://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/fusion/index.html

[2] ttp://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html

[3] ttps://web.archive.org/web/20080210154901/http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html

[4] ttp://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJS...76...55I

[5] ttp://www.gutenberg.org/etext/8172

[6] ttps://web.archive.org/web/20191121041104/http://www.webexhibits.org/calendars/calendar-ancient.html

[7] ttp://www.moses-egypt.net/star-map/senmut1-mapdate_en.asp

[8] ttp://adsabs.harvard.edu/abs/2000eaa..bookE3440

[9] ttps://archive.org/details/historyofptolemy0000gras

[10] ttp://conferences.phys.uoa.gr/jets2008/historical.html

[11] ttps://web.archive.org/web/20080626074150/http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/biruni.html

[12] ttp://frostydrew.org/papers.dc/papers/paper-myths/

[13] ttp://www.iau.org/public/naming/

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]