Мустафа Абдулбасир гьажи Даданы уланы (1865, Тёбен Къазаныш — 1932, Хамаматюрт) — белгили къумукъ арап билимлени алими - арабиятчы, XX юзйылны дин ва жамият-сиясат чалышывчу. 1919 йылда Дагъыстанны Шайых-ул-Ислам болгъан, инкъылафны заманында бир-нече йыл Капкайда яшагъан, 1922-1926-нчы йылларда Оьр Къазанышны ва Тёбен Къазанышны шариат магькамасын башчысы болгъан. Инкъылапны девюрюнде Къазанышда къурулгъан "Дин комитетни" уьюрю да болгъан.
Таржума гьалы
editТёбен Къазанышда Шарти тухумун Дада оьзденни агьлюсюнде тувгъан. Анасы - Сюйдю, бай ер есни Тонай Паталини къызардашы болгъан. Хамаматюртда туснакъгъа салывдан эки сагьат артда парагьат болгъан. Тёбен Къазанышда гёмюлген.[1]
Жамият чалышыв
editАбдул-Басир гьажи ватандаш давну ва совет гюч салынагъан вакътилерде Дагъыстанны машгьур дин чалышывчу. Пача асгерни Темиркъазыкъ Кавказдагъы бусурман корпусуну баш къадиси болуп тургъан[2]. 1917 йылда Биринчи Къавкъаз Миллетлени Къурултайны вакили, Дагъыстандан ругьани шураны уьюрю, шо къурултайда Темиркъазыкъ Къавкъазны муфти сайлангъан Нажмуддин Гоцинли булан ва Жамалутдин къади Къарабудагъгентли булан бирче.
Ондан сонг тавлу гьукуматны фикирлеринден баш тартгъан, ону барнамажда оьзтёрече Тавлу Жумгьуриятны яратыв бар болгъан учун. Нажмуддин Гоцинлиге, ону янгы имамат этмеге мурадын учун, бек къаршы да болгъан. Совет гьукуматгъа да къаршы тургъан, неге тюгюл Дагъыстан болшевиксиз Русияны эркин автоном (мустакъил) ягъы болмакъны негетине юрютген.
1917 йылда «Милли комитетни» къурувчуларындан бириси Исмаил Мустафа къади ачыкъ жыйында шолай айтгъан:
«Биз Дагъыстанда шариатны онгармагъа алимлеге тапшурабыз: Али гьажи Акушалыгъа Шайыхгъа ва Къазанышлы Абдул-Басир гьажи алимге, ва бу эки дин алимлени шариат онгарывгъа ва муслимлени яшавлугъуна къаравларына ортакъ болабыз.»[3]
1918 йылда Къазанышда бир жыйымда Нажмуддин Гоцинлини каламны алдында Нажмуддин ва Абдул-Басир гьажини арасында бир эришив болду. Магьмут Гьажиев ону китабында айтагъанлай, эришивню айыплы оьзю Нажмуддин эди, чёнки ол биринчи Абдул-Басир гьажини ону Биринчи Дюнья Дав вакътилерде орус асгердеги къуллукъну учун мысгъыллап башлады. «Дюр, мен Русиягъа къуллукъ этгенмен ва ону учун оьктеммен, ва сени атанг башлап Шамилге хыянат болду, ва сонг шо кепде Русиягъа къуллукъ этген» - къайтарды Абдул-Басир. Бу сёзлер Нажмуддинни къазапландыргъан ва ол къыйнагъангъа екирмеге айтгъан эди, амма башгъаланы къошмакълыгъы булан эришивю токътады. Нажмуддинге чарасыздан къавгъалы кюйде табунлагъа айтмагъа тюшдю: «Атам Шамилге бир де хыянат болмады, бу болшевиклер яягъан хабардыр». Ондан сонг болшевик агигаторлар ва пропагандистлер бу исбатны Гоцинлиге къаршы сёйлевлеринде ва кагъытларында кёп къолланады.
Инкъылап йылларында
edit15 инныр 1919 й. Дагъыстанны башчысы Халил Микаилни Али гьажи Акушалыны Шайых-ул-Ислам исмусун гери алывну гьакъында буйругъунда шолай язылгъан:
«Адиллик учун, халкъны яхшылыкъны учун, мен, Дагъыстанны гьакиммен, бары Дагьыстан халкъгъа билдиремен: Али гьажи Акушалы, хыянатчы да халкъ балагьланы багьана да болуп, ва къолларын къардаш муслим къангъа бояп, Шайых-ул-Ислам тюгюлдюр, амма кёп артда о рутбадан магьрюм этилген. Замангъа, халкъ къурултайны къарар чыкъгъынча, мен энди Мустафа Абдул-Басир гьажини Шайых-ул-Ислам этгенмен. Халкъны бары шариат гьалларда Мустафа Абдул-Басир гьажини буйрукъларына тынгламакъ чакъыраман.»[4]
Wp/kum/21 къочкъар 1919 й. Дагъыстанны заманлы Шайых-ул-Ислам Абдул-Басир гьажи Али гьажи Акушалыгъа ва баш гётергенлени штабны башчысына Осман Османгъа багъып сёйлей, ону таклифи - Деникинге къаршы къанлы ябушувну токътатмакъ ва ярашывлукъ этмек. Бу таклиф Акушалыны деникинчилер булан ярашывлукъ учун сёйлешивлеге тартды, Дагъыстан халкъны харлылыкъланы гьисапгъа да алып[5].
1919 й. Мустафа Абдул-Басир гьажи асгер-шариат магькаманы раиси болуп белгилене. Совет заманны кёбюсю тарихчилер Уллубий Бойнакълыны гьакъында айыплав къарарны тюбюнде Абдул-Басир гьажини айып къол басгъан деп салгъанлар. Тек кёп болмай алда публиклешген Акъай Абусупиянны эсделиклер ол къараргъа асгер-шариат магькамадан башгъа биревлер къол басгъанын ачыкъ эте, атын тутуп, Гебек Аварлы, ва ким буса да Ибрагьим Дурангили[6].
Яшавну ахырлы йыллар
editДагъыстанда Совет гьукму гючленеген вакътилерде Абдул-Басир гьажиге ВЧК-ОГПУ къурумларындан яшынмагъа тюшдю.
Тутув замандан эки сагьат алда, шагьатлар айтгъангъа гёре, оьз ажжалы булан парагьат болду, ва олар айтгъанлай, гьар намаздан сонг Аллагьны алдына башлап турмагъа, чекистлени алдына турмай, Аллагьдан тилей эди.
Агьлю
editГьажини бары яшлары сабийликде гечдилер. Уланкъардашы Мустафа 1930-лерде репрессиялагъа салынгъан, къызардашлары:
- Нюржагьан, Апаш Даниялны биринчи къатыны, яш табагъанда гечген.
- Уммрагьил, Апаш Бексолтанны къатыны, 1933 й. гюллелеп оьлтюрюлген.
- Уммзагьрат, Тонай Ибрагьимни биринчи къатыны, «уьчлюк» гюллелеп оьлтюрген 1937 йылда.
Байланывлар
edit- Тёбен Къазанышны таварихинден - kumukia.ru
Эсгеривлер
edit- ↑ Казулаева П. Биография А-Б. Мустафаева. Буйнакск 1993. С.4
- ↑ Гаджиев М. Казанище Страницы истории. Махачкала. ИД «Эпоха», 2007. С. 40.
- ↑ Гаджиев А. Мустапа Кади Исмаилов. Межд. Академия Востока. Махачкала. 2000. С.4, С. 5.
- ↑ Opendag.ru.Приказ № 100 генерала М.Халилова
- ↑ Opendag.ru.Начальный этап гражданской войны в Дагестане
- ↑ Kumukia.ru. Абусуфьян Акаев. Воспоменания. Из рук. ф. ИИЯЭ ДНЦ РАН