Мугьутдин гьажи Мурзаны уланы Къазанышлы - XIX юзйылда яшайгъан болгъан къумукъ хафиз, Уллу Къазаныш юртну къадиси болгъан.
Яш вакътилери ва оьрюмлюгю edit
Уллу Къазаныш юртда 1822-нчи йыл Мурзаны агьлюсюнде тувгъан. Мугьутдин-гьажи Къазанышда, Гьараканда, Согъратлыда мадрасада охугъан, 16 йыл болагъанда Къуръанны гёнгюнден биле болгъан. Шо саялы да огъар хафиз (Къуръанны гёнгюнден билеген адам) Мугьутдин деп айтыла гелген.
1840-1842-нчи йылларда Мугьутдин-гьажи билимин артдырмакъ учун уллу шайых Жамалутдин Гьусейинни ва согъратлылы алимлени алдында охугъан. Шариатны теренден уьйренген, 20 йыллыкъ чагъында ол оланы оьр даражада биле болгъан.
Аманатлыкъ edit
1843-нчю йыл имам Шамил Къазанышны елей. Мугьутдин-гьажини атасы Мурза, Шамилни якълап, ону янына чыкъгъан. Имам Шамил Къазанышны елеп 13 гюн тургъан. 14-нчю гюн шавхалны ва пачаны асгерлери дав булан Шамилни юртдан чыгъаргъан. Мурза ва къазанышлы оьзге мюридлер шавхалны адамлары халкъдан оьч алажакъны биле болгъан. Шо саялы да, олар юртдан гетмеген, пачаны ва шавхалны асгерлери булан ябушгъан. Тек гючлери тенг болмагъангъа гёре, шо давда Мурза ва оьзге бир-нече мюридлер дав майданда жан берген.
Имам Шамилни асгерин юртдан къувалагъан сонг, ону якълагъан къазанышлыланы тутуп туснакъгъа салгъан, бирлерин сюргюн этген. Амма 21 йыллыкъ Мугьутдинни, аманатгъа алып, Темир-Хан-Шурадагъы асгер гарнизонда рус тилге охутгъан. Ол шолай эки йыл гарнизонда тургъан. Шо девюрде Мугьутдинни пача асгерлерде къуллукъ этеген зукъари къардашлары – Абдулкъадир Дайитбеков ва ону агъасы Абдулмажит-гьажи Дагъыстанда абурлу адамлар болгъан. Олар, Дагъыстанны губернаторуна тилеп, хафиз Мугьутдинни аманатлыкъдан азат этген.
1846-нчы йыл, хафиз Мугьутдин аманатлыкъдан къайтгъанда, анасын да алып Гьаракангъа гёче. Онда ол мадрасада дарс бере ва бир вакътини ичинде уллу алимлерден шариатгъа байлавлу дарс ала, устазлардан исламны уьйрене. Шо йылларда Мугьутдин-гьажи арап, рус ва авар тиллени тындырыкълы кюйде биле болгъан.
Къазанышгъа къайтыву ва сюргюн edit
1851-нчи йыл ол ата юрту Къазанышгъа къайта. Тек шавхалны адамлары ону къайтмакълыгъына разисизлик билдире. Аз заманны ичинде хафиз Мугьутдин-гьажи оьзюню юртлуларыны арасында оьр даражада абур къазанмагъа бажара. 1856-нчы йыл Мугьутдин-гьажини Къазанышны жамияты жума межитни къадиси этип белгилей. 1862-нчи йыл хафиз Мугьутдин-гьажи, Шамсутдин шавхал булан бирликде, жамиятны да къуршап, юртда гьали де иш гёреген жума межитни къура. Шо къурулушгъа чыкъгъан харжны яртысын Шамсутдин шавхал бере.
1867-1882-нчи йылларда Къазаныш юрт Темир-Хан-Шура округгъа гире болгъан. Шо йылларда Мугьутдин-гьажи Абдурагьман Сугъури булан тыгъыс аралыкъ юрютген. 1877-нчи йыл болгъан башгётеривде хафиз Мугьутдин-гьажи ортакъчылыкъ этмеген ва оьзюню мюриди Сугъури йимик, шо башгётеривлеге къаршы болгъан. Башгётеривню арты гелмежекни ва халкъгъа къыйын болажакъны олар англай болгъан. Болса да, бир-нече къазанышлылар ортакъчылыкъ этген деген сёзлер де юрюлген. Башгётеривню тозгъан сонг: «Мугьутдин-гьажи башгётеривчюлени юрегинден якълагъан, олагъа кёмек этген», - деп айыплап, пачаны гьакимлери ону етти йылгъа сюргюн этип, Къазан губерниягъа йиберген. Ондан къайры да, етти йылны ичинде ватанына барма-гелме ихтияры да болмагъан. Ону булан бирге, Къазан губерниягъа сюргюнге Мугьутдин-гьажиден дарс алып охуйгъан дагъы да беш къазанышлы йиберилген.
Белгили экени йимик, Мугьутдин-гьажи о девюрде шариатны бек биле болгъан. О замандагъы Къазандагъы татарланы ругьанилери хафиз Мугьутдин-гьажиге, ол дин илмуну яхшы билегени саялы, Гафария деген белгили мадрасада дарс бермеге ихтияр берген.
Мугьутдин-гьажи Ватанын бек сагъына болгъан. Оьзюню айыбы ёкъну аян этмек учун, ол Кавказны сардарына арза язгъан. Ону ювукъ къардашлары ва пача асгерде къуллукъ этеген къазанышлы офицерлер Мугьутдин-гьажини эсгерилген башгётеривде айыбы ёкъгъа шагьат болуп, сардаргъа аян этмеге бажаргъан ва шондан сонг алты ай гетип, Мугьутдин-гьажини азат этгенлер. Ол ата юрту Къазанышгъа гелип, къадилик ишин узатгъан.
Азатлыкъда edit
Сентябр айны бир исси гюнюнде Дагъыстанны генерал-губернатору кёп солдаты ва офицерлери де булан Тёбен Къазанышгъа геле. Жамалутдин найыпге лап гючлю къаршылыкъ билдирген 40 адамны тутуп, байлап, найыпны абзарына алып гелелер. Шо заман найыпны абзарында юртну байлары-бийлери, ругьанилер жыйылгъан болгъан. Ярлы халкъ буса, найыпны абзарына ювукъдагъы уьйлени къалкъыларына, чыр башлагъа минип къарагъан. Генерал-губернатор кёп къаравул да булан найыпни абзарына гирип гелген ва абзардагъы адамлагъа къычырып салам берген. Байлар-бийлер эретургъан, тек Мугьутдин-гьажи еринден де хозгъалмагъан ва губернаторну саламын алмагъан. Генерал-губернатор тамаша болуп, Мугьутдин-гьажини янына гелип: «Сен неге эретурмадынг, мени саламымны неге алмадынг?» - деп сорагъан. «Неге тюгюл де, биз давсузлукъну сюеген адамларбыз. Сен буса бизин уьстюбюзге савут булан гелгенсен», - деп жавап берген. Генерал, савутларын чечип, къырыйындагъы адъютантыны къолуна тутдура ва Мугьутдин-гьажини янына гели полтура. Найыпге таби болмайгъан адамланы такъсырламагъа генерал изну бергенде, солдатлар ва офисерлер 40 да адамны, къолларын да байлагъан кюйде, тегиш къалкъыгъа миндирелер. Къалкъыны уьстюнде буса тахтемек бар. Найыпны кёмекчиси буйрукъну охуй. Буйрукъда: «Шу 40 адамгъа, найыпге таби болмагъа сюймейгени саялы, такъсыр гьисапда 30 чубукъ урулажакъ. Эгер шу адамлар, оьзлени гьёкюнчлюгюн билдирип, халкъны алдында найыпге ва генералгъа шо гьакъда айтса, олар такъсырдан азат этилежек», - деп язылгъан болгъан. 40 да къазанышлы, оьктем оьзден уланлар, гьёкюнгенин чи нечик де айтмагъан, гьатда шо гьакъда ойлашма да ойлашмагъан. Такъсырламагъа башлагъанлар. Биринчи эретургъан адамны, белбавуна ерли оьр янын ялангъач этип, тахтемекде ятдыргъан ва чубукъ урма башлагъан. Чубукъ урагъан жандарм оьзю такъсырлайгъан адамгъа гьар ургъан сайын: «Гьей ярахсыз, айт гьёкюнчюнг бармы?» - дей. Болатдан да къатты юреги булангъы улан буса мынкъын да чыгъармай, мысгъыл кюйде иржайып тургъан. 30 чубукъ уруп битген сонг, такъсырлангъан адамны къалкъыдан дёгеретип, зиндангъа тюшюрген. Къырдагъы халкъ гьалек болмагъа башлай. Солдатлар, найыпны абзарын дёгерек алып, къаравул этмеге башлай. Олар халкъгъа тюбеклерин гёзлеп тургъан. Такъсырламакъ учун экинчи адамны гелтиргенде, хафиз Мугьутдин-гьажи эретуруп: «Таманыгъыз, халкъны мысгъыллама тарыкъ тюгюл. Шолай буса, магъа уругъуз»» - деп, къалкъыгъа багъып юрюп йиберген. Къырдагъы халкъ къапугъа чапгъын этмеге гьитинген. Шо мюгьлетде Мугьутдин-гьажини атасы этген васияты эсине тюшмеге ярай, къолун гётерип, гючлю тавуш булан халкъгъа: «Токътагъыз!» - деп къычыргъан, халкъ токътагъан.
Шо заман генерал-губернатор, найып Жамалутдинге буйрукъ этип, такъсырлавну токътатгъан, халкъны, зулму этип, гюч булан таби этмеге бажарылмайгъанны англагъан. Сонг ол, Мугьутдин-гьажи булан да, халкъ булан да савболлашып Темир-Хан-Шура ёлгъа тюшген.
Шондан сонг Таргъулу Жамалутдин гьакимлени чинк де яхшысы гьисапда, халкъны яшавун яхшылашдырмакъ учун чалышгъан ва рагьмулу болгъан деп айтыла.
1888-нчи йыл Мугьутдин-гьажи уьчюнчю керен гьажгъа баргъан. Бир йылгъа ювукъ сафарда тургъан. Ол бусурман пачалыкъланы кёплеринде, хыйлы шагьарларда болгъан. Маккада, Мадинада, Филистинде, Байтул Мукъаддасда (Къудс шагьар), Урдунда, Иракъда, Сурияда, Тюркияда, Искандерия шагьарда шариат къанунланы ва жамият аралыкъланы, сияси яшавну, шариат магькамаланы къайдаларын уьйренген, ахтарыв ишлер юрютген.
Шо йыл хафиз Мугьутдин-гьажи шариат магькамаланы фатава гьакъындагъы 3-нчю китабын язып битдирген. Шо китаплар 1000-1100 бетден къурулгъан. Шо шариат магькамаланы фатава китаплары учун Мугьутдин-гьажиге пача гьукуматы алтын акъча булан гьакъ тёлеген. Шо китаплар гьали де Къазанышны жума межитинде сакъланып тура. Хафиз Мугьутдин-гьажи оьзюнден сонггъу наслулагъа ислам динни шариат къанунларыны гьакъында кёп макъалалар, китаплар язып къойгъан. Оланы кёбюсю Къазанышдагъы жума межитде ва ювукъ къардашларында сакълангъан.
Мугьутдин-гьажи Дагъыстанны ругьанилерини арасында шариатны лап яхшы билегенлерини бириси болгъан. Уллулар айтагъан кюйде, Мугьутдин-гьажи уьч де устазларындан билим алгъан.
Къазанышны къадиси хафиз Мугьутдин-гьажи 1901-нчи йыл гечинген.
Китаплар edit
- Гьажи М. М., "Къазаныш тарихни тавшалмас бетлери", Махачкала: ИД Эпоха, 2007. - 212 с