Къумукъ тил — къумукъ халкъ сёйлейген тил. Яйылыв - Дагъыстанда, Шимал Асетияда, Маздек районда ва алдагъы къумукъланы мычыгъыш якъларда. Къумукъ тил тюрк тиллени къыпчакъ гюбюне гире (къарачай-малкъар, ногъай ва башгъа тиллер булан). Дюньяда къумукъча 500-600 мингден кёп адам сёйлей. Къумукъ тилде «Ёлдаш» газет чыгъарыла.
Тарих edit
XIX юзйыл башлагъанча къумукъ тил Шимал Къавкъазда баш тил ва лингва-франка болгъан эди. XX юзйылны 50-чы йыллар болгъунча, тавлулар ва башгъа Дагъыстан халкълар бир-бирин булан къумукъ тилде сёйлей эди. Сталин вакътыда оруслашыв сиясатына гёре къумукъ тилни агьамияты тюшюрюлген.
Легьчелер edit
Къумукъ тилде дёрт легьче бар:
- Къайтакъ (Къыбла)
- Гюнтувуш Терикли ва Гюнбатыш Терикли (гьалиги Мычыгъышдагъа ва Асетиядагъа гезикге гёре яшайгъан къумукълар сёйлей)
Языв edit
Биринчи къумукъ язывну алифбасы арабча гьарплардан къурулгъан, сонг кюрчю арап гьарфларгъа дагъы да дондурулгъан гьарфлар къошулгъан - ажам дейген Османлы тюркче ва Парсланы алифбаларда йимик. Гьалиги къумукъ тилни алифбасы - кириллик.
Тюпде берилген алдынгъы ажам къумукъ алифбасы, латин алифбасы ва гьалиги кумукъ алифбасы.
Къумукъ тилни алифбасы edit
<1927
| ا | ب | پ | ت | ج | چ | خ | د | ر | ز |
| ژ | س | تس | ش | غ | بگ | ف | ق | ک | ل |
| م | ن | ه | و | ۊ | ۏ | و̃ | ۋ | ى |
1927 — 1937
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| Ŋ ŋ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s | Ş ş |
| T t | U u | V v | W w | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
| Ь ь | ’ |
1937 — гьалиги заман
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л |
| М м | Н н | Нг нг | О о | Оь оь | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Алифбаланы тенглешдирив edit
| Ажам
1921—1928 |
Латин
1928—1938 |
Кириллик
с 1938 |
|---|---|---|
| ا | A a | А а |
| ب | B в | Б б |
| و, ۋ | V v | В в |
| ک | G g | Г г |
| غ | Ƣ ƣ | Гъ гъ |
| ه | H h | Гь гь |
| د | D d | Д д |
| E e | Е е | |
| Ө ө | Ё ё | |
| ج, ژ | Ƶ ƶ, Ç ç | Ж ж |
| ز | Z z | З з |
| ى | I i | И и |
| ى | J j | Й й |
| ک | K k | К к |
| ق | Q q | Къ къ |
| ل | L l | Л л |
| م | M m | М м |
| ن | N n | Н н |
| بگ | Ꞑ ꞑ | Нг нг |
| و̃ | O o | О о |
| ۊ | Ө ө | Оь оь |
| پ | P p | П п |
| ر | R r | Р р |
| س | S s | С с |
| ت | T t | Т т |
| و | U u | У у |
| ۏ | Y y | Уь уь |
| ف | F f | Ф ф |
| خ | X x | Х х |
| تس | S̷ s̷ | Ц ц |
| چ | C c | Ч ч |
| ش | Ş ş | Ш ш |
| Щ щ | ||
| ء | ' | Ъ ъ |
| ى | Ь ь | Ы ы |
| Ь ь | ||
| ه | Э э | |
| Y y | Ю ю | |
| Я я |
Янгы таклифленген языв edit
2010-чу йылларындан янгы латин алифбасы таклифленген. Тюркиядагъа къумукълар булан бирлешмек учун, башгъа латин язывну къолланагъан миллетлеге къумукъ тилни охувну тынч этмек учун, ва къыйын диграф низамны алышдырмакъ учун - бу янгы латин алифбасы чинг де агьамиятлы.