Miroslavljevo jevanđelje je najstariji i najznačajniji srpski i južnoslovenski srednjovjekovni ćirilski rukopis, nastao 80-ih godina XII vijeka.
Miroslavljevo jevanđelje kao najreprezentativniji spomenik ćirilske pismenosti nastao na prostoru Crne Gore, pisano je za humskoga kneza Miroslava, Zavidinog sina i brata raškog župana Stefana Nemanje. Iako mjesto nastanka u nauci nije definitivno utvrđeno, pretpostavlja se da je nastalo na crnogorskome primorju, najvjerovatnije u Kotoru.
Jezičke karakteristike i pisari
editMiroslavljevo jevanđelje je prvi i najznačajniji predstavnik zetske, odnosno humsko-zetske redakcije staroslovenskoga jezika i svjedok razvijene pisarske kaligrafske tradicije u Duklji/Zeti. Ovaj ćirilski rukopis tekstološki se izvodi iz dalmatinsko-primorske glagoljske tradicije, a pod uticajem je narodnog jezika. Ovo jevanđelje važno je kao spomenik koji otkriva u svome glavnom dijelu razvijene osobine primorske (zetske) ortografije i u malome dijelu, koji je pisao Grigorije dijak, uticaj raškog pravopisa „u sekciji glavnoga pisara oblici slova su arhaičniji, a pravopis pokazuje jasan naslon na glagoljsku tradiciju, dok je u pismu Grigorija dijaka došla do izražaja novija evolucija ćirilice i ćirilskog pravopisa, do koje je došlo u istočnim slovenskim regijama već u XI veku“(N. Rodić & G. Jovanović).
Grigorije pokazuje osobine govora i pravopisa različite od prvoga pisara: ne ośeća razliku između jata i E (uvijek je e), jusova uopšte nema, a malo jus zamjenjuje poslije šuštavih suglasnika samoglasnikom a. Isključuje đerv, a k i g označavaju ć i đ, što su osobine raškoga pravopisa.
Paleografske osobine još više razdvajaju dva pisara. Oba pišu ustavnim ćirilskim pismom, ali različitoga tipa: prvi (glavni) arhaičnim oblicima uz prisustvo elemenata latinskoga beneventanskog uglastog pisma, „na osnovu kojih se sa sigurnošću može govoriti o latinskom skriptorskom obrazovanju glavnog pisara“ (D. Bogdanović), dok drugi (Grigorije) piše pismom s elementima minuskule i raških povelja s kraja XII i početkom XIII vijeka.
Ta simbioza staroslovenskih tradicija i zapadnih kulturnih uticaja niđe nije toliko izražena kao na prostoru nekadašnje dukljanske države, đe nalazimo natpise na čak tri jezika: latinskom, grčkom i staroslovenskom. Prvi pisar se držao zapadne orijentacije, dok se Grigorije okreće k istoku, jer se pod uticajem dinastije Nemanjića u Raškoj prekida sa Zapadom i dotadašnjim književnim tradicijama.
Grigorije dijak je napisao samo kraj rukopisa (358 b – 360 b strana teksta) i zapis, ornamentima ukrasio tekst i napisao crvenim mastilom (cinoberom) natpise nad jevanđeljskim čitanjima. Glavni tekst napisao je neki Varsameleon, koji je na kraju spomenika zapisao i svoje ime.
Vrijeme nastanka i naručilac
editMiroslavljevo jevanđelje nije datirano, te se kao godina njegova nastanka pominje: „oko 1192“, „između 1180–1191“, „oko 1171–1197“, „krajem XII vijeka“, uglavnom na osnovu vremena u kom je živio knez Miroslav. U svakom slučaju, pisano je „knezu velikoslavnomu Miroslavu, sinu Zavidinom“, koji se posljednji put pominje kao knez 17. juna 1190. godine u poznatome ugovoru s Dubrovnikom o dobijanju azila, te je, svakako napisano prije ove godine, „po svoj prilici osamdesetih godina XII vijeka“ (D. Bogdanović).
Knez Miroslav je podigao Crkvu Sv. Petra i Pavla u Bijelome Polju prije 1196. godine, a sredinom XIII vijeka u nju je preseljeno śedište Humske episkopije iz Stona, kad je uz zapadnu fasadu crkve dozidan natkres flankiran sa dvije visoke kule. Pripada primorskome tipu jednobrodnih bazilika s pravougaonom apsidom. U vrijeme Uroša I izvršene su neke građevinske popravke. Upravo za ovu crkvu vezuje narudžbina Miroslavljeva jevanđelja.
Sudbina rukopisa
editRukopis je povezan je vjerovatno krajem XIV ili početkom XV vijeka u Manastiru Sv. Petra i Pavla u Bijelome Polju. Čuva se u Narodnome muzeju u Beogradu, a jedan list u Publičnoj biblioteci u Petrogradu. Pisan je na bijelome pergamentu, na 181 listu dimenzija 41,5 x 28,4 cm, s tekstom u 2 stupca po 23 i 22 reda. Ne zna se koliko se dugo Miroslavljevo jevanđelje nalazilo u Manastiru Hilandar, sve do 1896. godine, kad su ga ovdašnji monasi poklonili srpskome kralju Aleksandru Obrenoviću. Godine 1903. gubi mu se svaki trag. Tek će biti pronađeno 1915. godine prilikom dvorske seobe s Topole. Nošeno je s vojskom 1915/16. godine u arhivi preko Albanije i čuvano na Krfu do 1918. godine, kad je ponovo vraćeno u Beograd. Potom je čuvano u Glavnoj državnoj blagajni, a od 1935. smješteno je u Muzej kneza Pavla. U vrijeme II svjetskog rata nalazilo se kod upravnika Narodne banke u Užicu i Manastiru Rača, a početkom 1944. prenijeto je u trezor Narodne banke u Beogradu, da bi se konačno poslije oslobođenja našlo u Narodnome muzeju u Beogradu.
Izdanja
editOvaj najstariji sačuvani ćirilski spomenik, uvršten u Listu svjetske kulturne baštine[1], predstavlja jednu od najvećih kulturno-istorijskih znamenitosti nastalih na tlu Crne Gore i jedan od najljepših rukopisa svijeta. Krajem XIX vijeka (1897) u Beču je, pod nadzorom Lj. Stojanovića, izrađeno prvo fototipsko izdanje Jevanđelja tako što je prvih 40 strana urađeno u punome formatu i koloru, a preostalih 320 strana smanjeno upola i štampano u dvije boje: crvenoj i crnoj. U posljednje vrijeme u Beogradu je mnogo učinjeno da se fototipski, vjerno originalu, izda ovo Jevanđelje. Konačno je to i urađeno 2005. godine u numerisanome broju primjeraka.
Ornamentika
editKonstataciju K. Jirečeka da je u srpskome slikarstvu preovlađivao uticaj Vizantije, te da se samo u jednome rukopisu s kraja XII vijeka „opažaju tragovi italijanskog uticaja: u minijaturama jevanđelja kneza Miroslava“, potvrđuju i brojni drugi autori. Tako se u Istoriji srpskog naroda zaključuje: „Ukras Miroslavljevog jevanđelja odaje zapadnjačke crte: veličina i raspored inicijala odgovaraju latinskim knjigama, početna slova su sastavljena od elemenata svojstvenih romaničkoj minijaturi Rima, Toskane i južne Italije, ikonografija scena i prikazi jevanđelista u inicijalima preuzeti su sa Zapada, stil u duhu minijatura nastalih u benediktinskim iluminatorskim radionicama u Kataloniji i Apuliji, pojedinosti na slovima su iz riznice dekorativnih motiva romaničke umjetnosti. Veoma se mali broj minijatura oslanja na vizantijske predloške, ali su i one poređane rukom romanički opredeljenog slikara.“ Miroslavljevo jevanđelje postalo je primjer ukrašavanja knjiga u Zeti i u rukopisima kasnijega perioda. Iluminacija Miroslavljeva jevanđelja „sumira dvovjekovno iskustvo zetsko-humskog slikarstva, osobito tzv. 'zvjerinjeg stila'. U ogoljenoj konturi crteža, taj stil se sačuvao u rukopisima XIII-XIV vijeka, posebno u rukopisima koji se nalaze u Hilandaru i u jednom Psaltiru sa Cetinja (Sveučilišna biblioteka u Zagrebu). Bliža Miroslavljevom jevanđelju je ornamentika Divoševog jevanđelja iz 1333. godine“. Sve su to detalji koji govore u prilog pretpostavci da je Miroslavljevo jevanđelje moglo nastati u nekome od skriptorija na Crnogorskome primorju.
Tipološke osobine
editU tipološkome smislu ono je puni aprakos, tj. pravoslavno izborno jevanđelje koje sadrži jevanđeljska čitanja za svaki dan u godini po Pashi, po Pedesetnici, po Novom ljetu, kao i praznična i prigodna čitanja. Dakle, to je tipični jevanđelistar u kome je tekst ispisan u vidu poglavlja, po redu čitanja na bogosluženju.
Činjenica da Miroslavljevo jevanđelje sadrži više od 120 čitanja koja se ne slažu s drugim službenim čitanjima istočne crkve, ali da čuva karakter staroslovenskih aprakosa, te da je van neposrednoga uticaja liturgije u Vizantiji, ukazuje na to da je ono napisano u sredini van vizantijskoga uticaja, u dukljanskim skriptorijima, pod latinskom jurisdikcijom. Uostalom, poslije bitke kod Bara 1042. godine dukljanska država dobi samostalnost, a nešto kasnije obnovi se dukljanska arhiepiskopija sa śedištem u Baru, čime ona postade nezavisna i od splitske i od ohridske arhiepiskopije. Tada je barska arhiepiskopija imala pod svojom nadležnošću, osim Vojislavljeve zemlje i episkopije: pulatsku, drivašku, svačku, kotorsku, trebinjsku, srpsku i bosansku. Bar, kao śedište nadbiskupije, i Kotor, jedan od najvećih naselja u dukljanskoj državi, bili su ne samo duhovni centri nego i centri pismenosti u kojima su nastajale i prepisivane knjige. Poznato je da je u Baru, sredinom XII vijeka nastalo djelo Ljetopis Popa Dukljanina, koji je autor sa slovenskoga preveo na latinski „zarad mladića u Baru (koji su bili Romani) da bi mogli čitati o delima na koja valja da se ugledaju“. Original Ljetopisa Popa Dukljanina na slovenskome jeziku nije sačuvan, ali zato imamo Miroslavljevo jevanđelje nastalo koju deceniju kasnije da svjedoči o nastanku pismenosti i kulture u Zeti u XII vijeku nezavisno od ondašnjih centara moći.
Literatura
edit- Vojislav P. Nikčević: Istorija crnogorske književnosti od početaka pismenosti do XIII. vijeka, ICJJ, Cetinje, 2009.
- Radoslav Rotković: Istorija crnogorske književnosti, knj. II, ICJK, Podgorica, 2012.
- Božidar Šekularac: Razvoj pismenosti u Crnoj Gori, FCJK, Cetinje, 2014.