Wp/chn/dxwləshutsid lalang

Dxwləshutsid ixt selish-ləlang, pi anqati tilixam ɬaska mamuk ukuk ləlang khapa washintan-iliʔi. Ukuk ləlang t'uʔan makwst hayash ləlang-sitkum: qʰa-kʰul-chaku-dxwləshutsid (dxʷləšucid) pi qʰa-wam-chaku-dxwləshutsid ((t)xʷəlšucid). Anqati wik saya 12,000 tilixam łaska kəmtəks dxwləshutsid-ləlang, bət ukuk ləlang chaku-miməlust khapa khul 2008. Hilu "m" pi "n" dxwləshutsid: anqati ukuk ləlang t'uʔan ukuk makwst ləlang-nuwis, bət tənəs-anqati "m" chako "b" pi "n" chako "d". Alta dilet łush 472 tilixam łaska chaku-kəmtəks dxwləshutsid-ləlang. Dxwləshutsid yaka nim khapa ISO 639-3 "lut".

ləlang-nuwis

Dxwləshutsid t'uʔan kəphit 4 "vawəl"-nuwis: (a, ə, i, u). Qhəx̣chi dxwləshutsid t'uʔan 37 "khansənənt"-nuwis:

b, d, dz ("dᶻ"), dj ("ǰ"), g, gw ("ɡʷ"), p, t, ts ("c"), ch ("č"), k, kw ("kʷ"), q, qw ("qʷ"), ʔ, p' ("p̓"), t' ("t̕"), t'ɬ ("ƛ̕"), t's ("c̓"), c'h ("č̓"), k' ("k̓"), k'w ("k̓ʷ"), q' ("q̓"), q'w ("q̓ʷ"), ɬ, s, sh ("š"), xw ("xʷ"), x̣ ("x̌"), x̣w ("x̌ʷ"), h, l, y, w, l̕, y̓, w̓. Nawitka, hilu l̕, y̓ pi w̓ chinuk-wawa.

wəx̣t hayu iktas pus dxwləshutsid

dxwləshutsid siʔaɬ yaka iləp ləlang.

qha wawa-ikta miłait

Pus wawa dxwləshutsid, maika mamuk hayu "latet-wawa*" pi dilet-hayu "uphuch-wawa*" khapa wawa-ikta. Maika mamuk-miłait wawa-ikta qha maika tiki khapa dxləshutsid, bət hayu-thaim, "VSO" dxwləshutsid: "mamuk-wawa-ikta" (bastən-wawa: verb) chaku iləp. Pus "VSO" chinuk-wawa, wik maika wawa "naika nanich maika", maika wawa "nanich naika maika".

Hayu łush khəpit wawa khapa dxwləshutsid t'uʔan khəpit ixt wawa-ikta: ixt hayas "mamuk-wawa-ikta", kakwa ukuk: "ʔuʔəy’dub" ("anqati [ixt tilixam yaka] tuluʔ t'łap [ixt ikta]"). Hilu ixt " mamuk-wawa-ikta" hayu khəpit wawa khapa dxwləshutsid, kakwa "stab əw̓ə tiʔiɫ?" ("Ikta ukuk?")

Khapa ukuk wawa: "naika nanich maika", "maika" ixt "abdjikt"-wawa-ikta. łush ixt "mamuk-wawa-ikta" chako iləp ixt "abdjikt" khapa dxwləshutsid. Ixt-ixt łush maika mamuk uk tenas wawa-ikta, "ʔə", pus wik "VSO" maika wawa kʰapa dxwləshutsid. Wik łush nsaika kəmtəks qhata mamuk "ʔə", qhiwa dxwləshutsid chaku-miməlust.

Wik "VSO" hayu wawa khapa dxwləshutsid, qhiwa khapa dxwləshutsid, kwansəm makwst-iləp wawa-ikta khapa ixt kəphit wawa, wawa-ikta kakwa čəd "naika" pi čələp "msaika". Wəx̣t "xʷiʔ" ("wik") mamuk-wik-VSO hayu wawa:

dxʷləbiʔ čəxʷ ʔu? ("Ləmi mayka?")

xʷiʔ čəd lədxʷləbiʔ ("wik Ləmi nayka.")

Yakwa, nsaika nanich xʷiʔ miłait iləp khapa ukuk wawa. Kwanisəm makwst-iləp čəxʷ pi čəd. qhiwa ukuk, lədxʷləbiʔ "Ləmi/Lummi" chaku iləp-khimt'a.

ʔal

Kakwa "khapa" khapa chinuk-wawa "ʔal" khapa dxwləshutsid. T'łunas dilet ʔal mamuk iləp-hayu ikta khapa nsaika "khapa".

stab əw̓ə tiʔiɫ ʔal tə stuləkʷ? "ikta ukuk kʰapa stalu?"

ʔuyayus ti dbad ʔal tudiʔ. "nayka papa yaka mamuk [kʰapa] yawa."

šəqabac ʔal ti piit. "sax̣ali bid."

"ukuk, ixt, uk"...

Kakwa chinuk, (hayu-thaim) dxwləshutsid yaka wawa-ikta pus "ukuk", "ixt" pi "uk" chaku iləp ikta-wawa-ikta. Qhəx̣chi, pus "SVO" (kakwa chinuk pi bastən-wawa) ixt khəpit wawa khapa dxwləshutsid, kakwa ukuk: sqʷəbayʔ ti ʔučalatəb ʔə tiʔiɬ wiw'su "kʰamuksh ikta tənəs ɬaska tʰəqsin-kuli", ti "uk" chaku khimt'a sqʷəbayʔ "khamuksh".

Kakwa spanyol-wawa, Dxwləshutsid t'uʔan "man-wawa-ikta" pi "łuchman-wawa-ikta". Pus "łuchman-wawa-ikta", wawa ikta kakwa "ukuk", "ixt" pi "uk" iskam ixt "s". Khapa dxwləshutsid, hayu-thaim nsaika mamuk-t'səm "ts" kakwa "c", bət wik khapa khanawi ukuk tənəs wawa-ikta:

kʰapa qʰa-kʰul-chaku-dxwləshutsid
"man-wawa-ikta"	"ɬuchman-wawa-ikta"	khapa chinuk
tə	tsə	"ixt" əbə "ukuk"
ti	tsi	"ukuk, uk", mamuk ukuk wawa-ikta pus kʰəpit ixt ikta pus t'uʔan uk nim miɬayt
kʷi	kʷsi	"ixt", (pus wik nsayka kəmtəks ikta/ɬaksta ukuk), kakwa bastən-wawa "some [ikta-wawa-ikta]"
tiʔəʔ	tsiʔəʔ	ukuk (yakwa, wik saya)
tiʔiɬ	tsiʔiɬ	ukuk (yawa, saya)

kʰapa qʰa-wam-chaku-dxwləshutsid
"man-wawa-ikta"	"ɬuchman-wawa-ikta"	khapa chinuk
tə	tsə	"ixt" əbə "ukuk"
šə	sə	"ukuk, uk", mamuk ukuk wawa-ikta pus kʰəpit ixt ikta pus t'uʔan uk nim miɬayt
kʷi	kʷsi	"ixt", (pus wik nsayka kəmtəks ikta/ɬaksta ukuk), kakwa bastən-wawa "some [ikta-wawa-ikta]"
ti	tsi	ukuk (yakwa, wik saya)
tiiɬ	tsiiɬ	ukuk (yawa, saya)

nayka, mayka, msayka...

Hilu wawa-ikta pus "yaka" dxwləshutsid. łaska wawa "čəd" pus "naika", "čəxʷ" pus "maika", "čəɬ" pus "nsaika", pi "čələp" pus "msaika".

Ixt-ixt, wəx̣t łaska wawa "həlgʷəʔ" pus "łaska". Khimt'a b, d, dᶻ, g, gʷ, ǰ, l, y, w, l̕, y̓, pi w̓, pi ixt-ixt a, ə, i, əbə u, həlgʷəʔ mash "h" pi chaku əlgʷəʔ.

"mamuk-wawa-ikta"

Mamuk-wawa-ikta khapa dxwləshutsid łaska t'uʔan ixt latet-wawa* pus qhənchi ixt ikta chaku, əbə qhənchi ixt ikta mamuk ixt ikta. Kikwəli maika nanich 7 (wik khanawi) ukuk mamuk-wawa-ikta:


Latet-wawa-ikta	Qhata mayka mamuk ukuk latet-wawa-ikta
ʔəs-	alta (wik ixt ikta ɬatwa)
lə-	alta (pus wawa-ikta kakwa ɬatwa, kuli, xwim, qhawaq)
ʔu-	anqati pi wik alta
tu-	anqati
ɬu-	aɬqi
ƛ̕u-	kwansəm
gʷ-/gʷə-	t'ɬunas

Khapa dxwləshutsid, maika hayu mamuk ʔəs-.

ʔəsƛ̕ubil čəd. ([alta] ɬush nayka təmtəm.)

Pus wawa-ikta kakwa ɬatwa, kuli, xwim, pi qhawaq, maika mamuk lə- kakwa ʔəs-.

ləƛ̕a čəd ʔálʔal. ([alta] nayka łatwa haus.)

Pus ixt mamuk chaku-kəphit, maika mamuk ʔu-.

ʔusaxʷəb čəxʷ. "[anqati] mayka supna."

Ixt-ixt, hayu phishak pus maika maumkolsim wawa-ikta pus "ʔu-" pi "lə-": maika wawa "ʔusaxʷəb" bət wik-kwansəm "ʔutəlawil", pi "lətəlawil" bət wik-kwansəm "ʔusaxʷəb".

lətəlawil čəxʷ. "[alta] mayka supna."

qʰata wawa "wik" pi "hilu"

Kʰapa dxwləshutsid, maika wawa "xʷiʔ" pus "wik" pi "hilu-ikta". Kwansəm "xʷiʔ" chaku iləp khapa ixt kəphit wawa.

pus nayka/msayka/etc. t’uʔan ixt ikta

Nanich ukuk makwst latet-wawa pi ukuk ɬun uphuch-wawa:

d-[ikta] "nayka [ikta]"
ad-[ikta] "mayka [ikta]"
[ikta]-s "yaka [ikta]"
[ikta]-čəɬ nsayka [ikta]"
[ikta]-ləp "msayka [ikta]"
[ikta]-() "ɬaska [ikta]"

Wik-hayu maika mamuk -s khapa dxwləshutsid.

tənəs-wawa-ikta pus munk chxi wawa-ikta

dxʷ- ixt latet-wawa pus "pʰaɬ" əbə ikta-pus-t'uʔan-(). Ukuk nim "dxʷləšucid" t'uʔan ukuk latet-wawa.

"-ali" ixt uphuch-wawa pus "iliʔi qha mayka t'uʔan əbə mamuk ixt ikta.

"()-alʔtxʷ" ixt uphuch-wawa pus "()-iliʔi", "()-thaun", əbə "()-haus". t̕uʔəlalʔtxʷ "ulchəs (ixt tənəs saltsəqw-pish)-haus" ixt ulman dxwdəwʔabsh-thaun yaka nim. Nawitka, wik ɬaska mamuk ulchəs-pish pus mamuk haus yawa; khapa ukuk thaun ɬaska iskam hayu ulchəs-pish.

wəx̣t nanich

*Lusentoj yaka mamuk-miłait ukuk makwst chxi wawa, "uphuch-wawa" pi "latet-wawa".

wikipitiya kʰapa dxwləshutsid-wawa