Mayọte (òrere Mayotte me usem Furenchi, mè ire Maore me usem Shimaore, mè ire Maori me usem Kibushi) ìre agan̄-mkpulu usaba okwaan̄ eyi Furans [French overseas department] (ido òkup me irak mkpulu Furans, ire, ìkakup me lek ijọn̄ yaage mèlek ido Furans, òrere agan̄ Furans òkup me Yurop). Mayọte ìkup me agan̄ inyọn̄ me lek Okwaan̄ Mozambik me Emen-awaji India, ida ibọkọ me atasuk Afirika agan̄ osiki mbum-ura me etete Madagasika agan̄ inyọn̄ ichep-ura mè Mozambik agan̄ inyọn̄ osiki. Achọ iba egbaan̄ irọ Mayọte, achọ eyi ilile, Grande-Terre (mè ire si Maore me usem ebi ido ya) mè achọ eyi sọntiik, Petite-Terre (mè ire si Pamanzi) mè owuwa ebi kè asabọn achọ ìwawak ikana achọ iba chi.
.svg)
Egop ido kiban̄ ìre egop Furans.
Okike ijọn̄ Mayọte ìre 374 km². Sa me <estimate> eyi Jenuwari 2022, otu-ifuk ebi ìluluk me ido ya ìre 299,348.[1] Ebi ene mîluk inwaan̄ me emen ido ya enenen; ene 800 eluk me 1 km². Ama-ile òmimin ichit me ido ya ìre Mamoudizou me Grande-Terree (Acho eyi ilile). Usem mkpulu ìre Furenchi, eyi owuwa ene ekitumube kire òso usem iba kiban̄. Etip ònan̄a me lek orirọ ifuk-ene eyi acha 2007, ìkijeen̄ ibe ke akọp irek gweregwen mè ita me efit (63%) me lek ebi ìluk me ido ya bene me acha 14 fo inyọn̄ mîkọt ikitumu usem yi.[2] Usem ebi ido ya ìre Shimaore; ọmọ ore usem eyi ekitumube igak. Usem keyilọ, eyi kpemalek iriọọn̄ ìre usem Kibushi, ònan̄a me lek usem Malagasi.
Me adadsi mgbọ, ebi ene enan̄a me Afirika agan̄ Mbum-ura iniluk me lek achọ ya sabum ebi Arabu eninan̄a inu lek ijọn̄ ya mè isa erumfaka Isilam inu. Mkpulu sọlitan [sultanate] ìbene me lek ijọn̄ ya me acha 1500. Owuwa ene me ido ya mgbọ keyi ìre ebi Musilim. Me emen senturi òso 19, Andriantsoly, oka [former] ogwu ubọọn̄ Iboina me Madagasika îtim ibọkọ lek ijọn̄ ya.
Mayọte ìfieek inan̄a me lek Komoros mè ikana inikup mèlek Furans mgbọ ebi Komoros etumube isibi ibe ke ema mîkaan̄ lek sa me <referendum> eyi 1974.[3] Mayọte ìkana ire agan̄-mkpulu usaba-okwaan̄ eyi Furans me 31 Mâchi 2011 mè inikana agan̄ òdada ibọkọ ichit me Ntitiin̄ Yurop me 1si Jenuwari 2014 sa me <referendum> eyi Mâchi 2009, eyi owuwa ene echieekbe ibe ido kiban̄ ikup me irak Furans.